تبیان، دستیار زندگی

الجهل صورة ركبت فى بنى آدم ، اقبالها ظلمة وادبارها نور والعبد متقلب معها كتقلب الظل مع الشمس .
الا ترى الى الانسان تارة تجده جاهلا بخصال نفسه حامدا لها عارفا بعینها فى غیره ساخطا لها، وتارة تجده عالما بطباعه ساخطا لها حامدا لها فى غیره فهو منه منقلب بین العصمة والخذلان فان قابلته العصمة اصاب ، وان قابله الخذلان اخطاء، ومفتاح الجهل الرضا والاعتقاد به ، ومفتاح العلم الاستبدال مع اصابة موافقة التوفیق . وادنى صفة الجاهل دعواه بالعلم بلا استحقاق واوسطه الجهل بالجهل واقصاه جحوده ولیس شى ء اثباته حقیقة نفیه الا الجهل والدنیا والحرص فالكل منهم كواحد والواحد منهم كالكل .(8)
نادانى صورتى است كه در وجود آدمى درست مى شود و روى آوردن آن به كسى موجب ظلمت و تیرگى است و دور شدن آن سبب نورانیت و روشنایى و صفا و معرفت است ، و آدمى در میان این دو حالت همیشه متحول است . مانند آفتاب كه به تبع وجود آن ، یا روشنایى است و یا سایه و تاریكى .
آیا نمى بینى كه آدمى گاهى به عیوب خود جاهل است و به ستایش خود مى پردازد، و در پى عیوب دیگران است و سخط (ناسزا) به دیگران مى گوید و گاهى به عكس است .
پس آدمى در بین عصمت (حفظ توفیق ) از خطا و خذلان و آلودگى به خطا منقلب الاحوال است . اگر خداى مهربان پى گیرى عیوب نفسش را به او توفیق داد، در راه صواب است و در آخرت اهل نجات و اگر در پى گامهاى شیطانى قدم نهد و مطیع هوسهاى خویش باشد و در فكر صلاح خود نباشد و به جاسوسى عیوب دیگران پردازد، از جمله عاصیان است و در آخرت در معرض عذاب و هلاكت قرار مى گیرد و كلید جهل و نادانى خودپسندى و از خویشتن راضى بودن است ، و كلید علم و دانش ساده گرفتن عمل خویش و براى آن قدر و ارزش قرار ندادن است . پست ترین صفت جاهل در عین جهل ، ادعاى علم داشتن و مرتبه وسط صفت جاهل ، جهل به جهل است كه بدین خاطر ادعاى علم ندارد و حد نهایى از جهل آنكه هر كجا علمى باشد، انكار كند و با اهل فضل و دانش و معرفت و بینش پیوسته دشمنى نموده و از آنان بدگویى كند، و چیزى نیست كه اثبات وجود آن برگشت داشته باشد به نفى و نبودن آن ، مگر جهل و دنیا و حرص .
اما جهل ، به واسطه آنكه حقیقت جهل نیست ، مگر ندانستن و این عین نفى است . و اما دنیا، به واسطه آنكه هر كه طالب دنیا است و كوشش و سعى از براى دنیا مى كند، به دست نمى آورد مگر زحمت و تعب و از دنیا حاصلى ندارد مگر روزى مقرر مقسوم ، و همچنین حریص ، هم از حرص حاصلى ندارد غیر تعب و زحمت .
(مراد از این كلام ، بیان دنائت و خست این سه صفت است ، زیرا هر چه وجودش عین عدم یا مستلزم عدم باشد، معلوم است كه به چه مرتبه دنائت و پستى دارد، حیف نباشد كه كسى از براى ازاله چنین صفت نكبت بار نهایت اهتمام نداشته نباشد)؟!
و این سه موضوع (جهل و دنیا و حرص ) در حقیقت به یك معنى بر مى گردد، زیرا هر كجا جهالت حاكم باشد، قلب انسان تیره و تار و خود به خود صاحب آن اسیر دنیا و دچار حرص شدید مى شود.
از مجموع سخنان امام صادق (علیه السلام ) در مورد جهل ، نتایج زیر به دست مى آید:
علامات جهل
1 - تیرگى و تاریكى و گرفتگى دل
2 - عدم توجه به نقایص درونى و حجابهاى نفس خود و دلخوش بودن به آنها و درصدد رفع آنها برنیامدن
3 - توجه پیداكردن به عیوب دیگران و انتقاد از آنها و غفلت ورزیدن از همان عیوب در نفس خود
4 - خوشبینى به نفس و معتقد بودن به برنامه زندگى و مسیر (نادرست ) خودى و احتمال ندادن خطا و لغزش و انحراف در رفتار و كردار خود
5 - یكنواخت بودن برنامه زندگى بدون تغییر و تحولات سازنده در آن
6 - روى آوردن به متاع زودگذر دنیا و حریص بودن به آن و ثروت اندوزى
راههاى شناخت جهل و مبارزه با آن
1 - طلب توفیق از خداوند براى انجام امور خیر و كسب كمالات
2 - توجه و بیدارى و خود آگاهى (به وسیله اظهار خضوع و خشوع و اقرار به حقارت نفس خود)
3 - اذعان و اعتراف به جهالت و محدودیت علم خود و گستردگى دامنه علم
4 - عدم ستیز با اهل علم و معرفت
راه سلامت عقل
مراتب كمال انسانیت هنگامى حاصل مى شود كه شخص از سلامت و رشد عقلى برخوردار باشد. معمولا انسانها از بدو تولد داراى بهره كمى از اقسام عقل هستند ولى عوامل و اسبابى مى تواند هر یك از انواع عقل را بارور سازد. همانطور كه برخى از عوامل هم سبب انحطاط و یا ركود عقل مى شود. فى المثل : وراثت ، محیط اجتماعى ، محیط اقتصادى ، موقعیت جغرافیایى ، تفكر و اندیشه ، علم آموزى ، تجربه اندوزى از عوامل رشد عقل هستند.(9) همچنان كه پیروى از نیروى شهوت ، غضب ، پیدایش روح طمع در انسان ، خودبینى از موجبات انحطاط و خمود عقل مى باشند.
به همان نسبتى كه در این موهبت الهى ضعف و نقص یا نارسایى عارض ‍ گردد، بشر به همان اندازه از حیات طیبه و سعادت واقعى محروم است . عقل سلیم بالاترین نعمتى است كه انسان به توفیق الهى مى تواند بدان دست یابد. آنچه كه ما معمولا به نام عقل سلیم مى نامیم جز همان تجربه و تفكر و تعقل تواءم با تفكر چیز دیگرى نیست و براى حصول آن هم شخص ‍ احتیاج به قوا و استعداد فوق العاده ندارد بلكه فقط قدرى نیروى صبر و استقامت و حس اهتمام و مراقبت براى او كافى خواهد بود.
انسان هنگامى مى تواند حقایق را خوب تمیز دهد و هر چیزى را خوب اندازه گیرى كند كه عقل خود را در مسیر حكمت الهى قرار دهد، چه بسا امور باطل در لباس حق جلوه مى كند كه جدا كردن آنها از طریق آشنایى با مبانى احكام الهى میسر نیست . بدون تقواى دینى ، عقل به تنهایى قادر نیست آدمى را به سر منزل كمال و سعادت رساند چرا كه در این صورت دامنه شر و آفت حاصل از آن بر خرمن معنوى شخص آتش مى زند. شاهد چنین مدعایى جنایات ننگین و شرم آور عقلا و دانایانى است كه مجموع توانایى هاى عقلى خود را یكسره در اختیار جهان سیاست (به معناى باطل ) نهاده و در مقام استثمار انسانها بدون مراعات حریم حق و باطل بى محابا قدم برداشته اند، مسلما این گروه در تمام بدبختى هاى بشر سهیم و شریك جرم بوده و مسئولیت سنگینى به گردن دارند.
عن الرضا (علیه السلام ):
انه سئل ما العقل ؟
قال (علیه السلام ): التجرع للغصة ، ومداهنة الاعداء، ومداراة الاصدقاء.(10)
از امام رضا (علیه السلام ) سؤ ال شد:
عقل چیست ؟
حضرت فرمود:
((عقل (اجتماعى ) آن است كه انسان غصه ها را فرو برد، (و گرفتاریهاى زندگى را تحمل كند) و با دشمنان بسازد، و با دوستان مدارا نماید.))
افضل العقل ، معرفة الانسان نفسه .(11)
برترین درجه عقل ، معرفت انسان به نفس خویش است .
لا یتم عقل امرء مسلم حتى تكون فیه عشر خصال : الخیر منه ماءمول ، والشر منه ماءمون ، یستكثر قلیل الخیر من غیره ویستقل كثیرالخیر من نفسه ، لا یساءم من طلب الحوائج الیه ، ولا یمل من طلب العلم طول دهره ، الفقر فى الله احب الیه من الغنى ، والذل فى الله احب الیه من العز فى عدوه ، والخمول اشهى الیه من الشهرة ، ثم قال : العاشرة وما العاشرة : قیل له : ماهى ؟ قال (علیه السلام ): لا یرى احدا الا قال : هو خیر منى واءتقى . انما الناس ‍ رجلان : رجل خیر منه واتقى ورجل شر منه وادنى . فاذا لقى الذى هو شر منه وادنى قال : لعل خیر هذا باطن وهو خیر له وخیرى ظاهر وهو شرلى . واذا راءى الذى هو خیر منه واتقى تواضع له لیلحق به . فاذا فعل ذلك فقد علا مجده وطاب خیره وحسن ذكره وساد اهل زمانه .(12)
امام هشتم (علیه السلام ) فرمود:
عقل هیچ مسلمانى به كمال نمى رسد مگر آنكه ده صفت در او یافت شود:
1 - (مردم ) از وى همیشه آرزوى خیر داشته باشند.
2 - از شرش در امان باشند.
3 - خیر دیگران در نظرش زیاد جلوه كند.
4 - خیر خودش را اندك شمارد.
5 - اگر از وى هر حاجتى بخواهند، خسته نشود.
6 - در طول عمرش ، از طلب علم ملول و دلتنگ نشود.
7 - نیازمندى در رابطه با خدا، از ثروت در نزد او محبوبتر باشد.
8 - خوارى در رابطه با خدا، از عزت به دست آوردن در نزد دشمنان خدا، نزد او گرامى تر باشد.
9 - گمنامى نزد او لذت بخش تر از شهوت باشد.
سپس فرمود: امام صفت دهم و چه دهمى .
سؤ ال شد: آن چیست ؟
فرمود:
10 - كسى را نبیند جز آنكه او را از خودش بهتر و باتقواتر بینگارد (با هر كس برخورد كرد، فرض كند آن كس بهتر و پرهیزكارتر از اوست ) زیرا در این مورد مردم دو دسته اند:
دسته اى بهتر و باتقواتر از او،
دسته اى در مرتبه پایین تر،
هرگاه او ملاقات كند كسى را كه از وى در مرتبه پایین ترى است ، با خود اندیشد كه شاید این شخص در باطن از او بالاتر است و خود را كمتر از او ارزیابى كند (به خود گوید: خیر این شخص آشكار نیست و آن از برایش بهتر است و خیر من ظاهر است و این برایم شر است )، و اگر كسى كه بهتر از اوست (بالاتر از خود) را مشاهده كرد، در برابرش تواضع كند تا به او ملحق شود (خود را به آن مرتبه برساند).
هرگاه شخص به این درجه از كمال رسید، مقامى ارجمند یافته و خیرش ‍ همه جا را فرا خواهد گرفت و نام نیكش همه جا یاد مى شود، و برتر از اهل زمان خویش مى گردد (بر مردم حكومت خواهد نمود).
الامام الرضا (علیه السلام ): عن الامام على بن الحسین السجاد (علیه السلام ):
ولكن الرجل ، كل الرجل ، نعم الرجل ، هو الذى جعل هواه تبعا لامر الله ، وقواه مبذولة فى رضى الله ، یرى الذل مع الحق اقرب الى عز الابد مع العز فى الباطل ، ویعلم ان قلیل ما یحتمله من ضرائها یودیه الى دوام النعم فى دار لا تبید، ولا تنفد، وان كثیر ما یلحقه من سرائها ان اتبع هواه یؤ دیه الى عذاب ولا انقطاع له ولا یزول ، فذلكم الرجل ، نعم الرجل ، فبه فتمسكوا وبسنته فاقتدوا، والى ربكم فتوسلوا! فانه لا ترد له دعوة ولا یخیب له طلبة .(13)
امام رضا (علیه السلام ) به روایت از امام على بن الحسین (علیهما السلام ) فرمود:
((مرد كامل و بهترین مرد، آن است كه هواى خویش را پیرو فرمان خدا قرار دهد و نیروهاى خود را در راه خرسندى خدا به كار اندازد، و بپذیرد كه ذلت در راه حق نزدیكتر است به عزت جاودان ، تا عزت در راه باطل ، و بداند كه اندك ناراحتى كه در دنیا تحمل مى كند، او را به نعمت دائمى مى رساند، در سرایى كه پایان ندارد و تمام نمى شود، و خوشیهاى فراوان دنیا، اگر پیرو هواى خویش باشد، او را به عذابى مى رساند كه بریده شدن و نابودى ندارد، پس چنین مردى نیكوترین مرد است . به او تمسك جویید، و از روش ‍ و سنت او پیروى كنید، و به وسیله او به پروردگار خویش متوسل شوید، چه دعاى او به هدف اجابت مى رسد و به آنچه بخواهید، دست پیدا مى كنید.))