تبیان، دستیار زندگی

کتاب درمانی یک واژه قدیمی است. مفهوم اساسی کتاب درمانی، بازپروری از راه خواندن است. فکر کتاب درمانی از آن جا بر می خیزد که انسان به تعیین هویت با دیگران از راه ادبیات و هنر علاقمند است. كتاب درمانی تعامل بین خواننده و ادبیات است. در روش درمان با كتاب، مطالب خواندنی كه در اختیار خواننده قرار می‌گیرد، تاثیر درمانی و شفابخشی دارد.

تبریزی معتفد است: کتاب درمانی "روان درمانی با استفاده از فن کتاب خواندن است" (تبریزی وتبریزی، ١٣٨٨: ١٣)
اصطلاح"کتاب درمانی" یا "بیبلیوتراپی" از دو واژه ی "بیبلیوس" به معنای کتاب و "تراپیا" به معنای درمان گرفته شده است. "( بلوچ زراعتکار، ١٣٨٣به نقل از مهری و ناصری، ١٣٩٠)" کارشناسان، این روش درمانی را در حوزه های مختلف گسترش داده اند و می کوشند تا از این شیوه که به نظر می رسد کم و بیش فراموش شده است، برای درمان بسیاری از اختلالات روانی و جسمی نه تنها کودکان، بلکه بزرگ سالان نیز بهره ببرند.

• به شکل مستقیم در ارتباط با خود کودک، یعنی کودک با داستان درگیر شود و ما منتظر واکنش از سوی کودک تحت درمان بمانیم.
• به شکل غیر مستقیم از راه بالا بردن آگاهی اطرافیان و دادن اطلاعات لازم برای برخورد با کودک.

برای کودک خردسال کتاب می خوانیم تا لذت ببردو مهارت های شنیداری و توانایی درک و تحلیلش رشد کند و هنگامی که خواندن آموخت، خود کتاب می خواند تا آگاه شود و باز هم لذت ببرد.

اما این همه ی سودی نیست که خواندن، برای کودک و نوجوان در بردارد. هنگامی که کودک به خواندن داستانی سرگرم می شود، با شخصیت های داستان می آمیزد و همراه می شود و در نشیب و فراز پا به پای آن ها، می اندیشد و جستجو می کند تا راه های تازه بیابد و گره از مشکلی باز کند. او با افراد داستان می خندد و می گرید، شاد و غمگین می شود و گاه در شور و شوق و گاه در دل مردگی با آن ها شریک می شود.

این ویژگی، کاربردی را برای کتاب خواندن به وجود می آورد که کتاب درمانی (Bibliotherapy) نامیده می شود. کتاب درمانی می تواند به کودکان کمک کند تا با مشکلاتشان کنار آیند و برای برطرف کردن آن ها راه حل پیدا کنند. با این روش به ظاهر ساده، می توان با مشکلاتی چون جدایی و دوری، بیماری، مرگ، فقر، ناتوانی جسمی، از خود بیگانگی، سوانح و جنگ  کنار آمد و رنج ناشی از آن ها را در کودک کم تر کرد.

برای کودکان معمولاً درک و بیان احساسشان دشوار است و این درست جایی است که کتاب به یاری می آید. کودک با خواندن و تفسیر یک داستان در ذهنش، روندی را آغاز می کند که در آن به تجربه ها و نیازهای خودش پاسخ می دهد تا به نوعی از خودآگاهی و درک از نیازها و احساسش برسد.

هنگامی که کودکان با شخصیت های داستانی ادبی آشنا و مدتی با آن ها درگیر می شوند بهتر می توانند آن چه در درونشان می گذرد را بر زبان آورند یا نقاشی اش کنند و یا درباره آن بنویسند.

کتاب درمانی، روشی نیست که تنها در بحران ها و اختلالات مهم روانشناسی اثرگذار باشد. ممکن است کودکی، نتواند بین آن چه که می خواند و زندگی شخصی اش رابطه برقرار کند، کتاب و ادبیات، برای کودکی دیگر هم ممکن است تنها راه فراری باشد برای فراموش کردن مشکلاتش.  با همه این ها، کتاب درمانی برای بسیاری از کودکان اثرهای مفیدی در بر داشته است.

• شناسایی نیازهای کودکان و نوجوانان مورد هدف
• گزینش مواد مناسب
• طراحی فضا و زمان نشست ها (از پیش مخاطبان را درباره چگونگی گرداندن جلسه آگاه کنید).
• طراحی فعالیت های پس از کتاب خوانی
• گفت و گو درباره داستان یا کتاب
• نوشتن درباره کتاب یا داستان،‌ نقاشی و اجرای نمایش
• برانگیختن کودکان برای فعالیت ها بیشتر (پرسش های بیشتر درباره موضوع کتاب یا داستان).
• اختصاص زمان استراحتی به کودکان – دادن فرصتی برای واکنش آن ها به داستان

• بازگویی دوباره داستان
• گفت و گوی عمیق تر درباره داستان (برای نمونه می توان  درباره کارهای درست و غلط شخصیت های اصلی، ضعف و قوت آن ها، درباره اصول اخلاقی و قوانین  بیشتر گفت و گو کرد).
• فعالیت های هنری (صحنه هایی از داستان را تصویرگری کنند، با استفاده از کلاژ عکس و روزنامه تصویرهایی از داستان را بازنمایی کنند).
• نوشتن خلاق (برای نمونه داستان را به شکل دیگری بازنویسی کنند، ‌تصمیم های شخصیت های داستان را تجزیه و تحلیل کنند).
• نمایش خلاق (نقش بازی کنند، و یا با ساختن عروسک های داستان، آن را به شکل نمایش عروسکی اجرا کنند).

کتاب درمانی می تواند این ویژگی ها را در وجود کودکان رشد دهد:

• توانایی تشخیص و ارزش گذاری احساس ها
• درک این مسئله که کودکان دیگر هم با مشکلاتی مشابه روبرو هستند و او تنها نیست
• توانایی آغاز و پیگیری یک گفت و گو
• رشد قدرت اندیشه و خودآگاهی
• کشف مهارت های سازگار شدن با شرایط و یافتن راه حل
• تصمیم گیری برای آغاز کنش ها و واکنش های سازنده

• کتاب ها باید در سطح درک و علاقه کودکان باشد.
• درونمایه داستان ها با نیازهای کودکان منطبق باشد.
• طرح داستان باید واقعگرا باشد و خلاقیت کودکان را درحل مشکلات برانگیزاند، درباره ی مشکل اطلاعات دهد و شیوه ی برخورد کودک را نسبت به مشکل دگرگون کند.
• بینش درونی فرد را پرورش دهد.
• تصویری درست و حقیقی از مشکل ارائه دهد، مثلا تصویری تحریف شده از معلولان نشان ندهد.
• سبب تخلیه هیجانی کودک شود.
• تجربه ی یک سرگرمی سطح بالا را برای کودک فراهم می کند.
• از بار ادبی بالایی برخوردار باشد، دارای درونمایه واقعگرا، طرح منسجم، شخصیت های غیر کلیشه ای که در طول داستان رشد می کنند و متحول شوند، صحنه پردازی درست، سبکی گیرا و تخیل برانگیز باشد.
• آموزشی، پند دهنده و اخلاقی نباشد

• کتاب باید متناسب با مشکلات کودک باشد
• کتاب باید مورد علاقه ی کود ک قرار گیرد
• داستان کتاب باید واقع گرایانه باشد و خلاقیت کود ک را برانگیزاند
• ازکیفیت ادبی لازم برخوردار باشد
• مشکلات کودک را به شکل درست بازتاب دهد
• هیجان های کودک را به شکل مناسب تخلیه کند

• کودکان دیگر هم با مشکلاتی مشابه روبرو می شوند و در آن حال احساسی شبیه به احساس آن ها پیدا می کنند.
• آن ها تنها افرادی نیستند که در زندگی با دشواری هایی روبرو هستند بلکه هر کودکی مشکلاتی دارد.
• هر انسانی توانایی ها و کاستی هایی دارد و هر کس با سنجش و پیدا کردن نقاط ضعف و قوتش، می تواند پشتکار به خرج دهد و توانایی های خود را بیشتر کند.
• روبرو شدن با مشکل و پذیرفتن آن، نخستین گام برای برطرف کردن مشکل است.
• برای روبرو شدن با یک مشکل و برطرف کردن آن، راه های بسیاری وجود دارد که می توان از میان آن ها انتخاب کرد و یا چند روش را در پی هم به کار بست تا مشکل حل شود.
• از میان برداشتن یک مشکل و گذر از دشواری ها با گذشت زمان امکان پذیر است و اگر بار نخست موفقیت بدست نیامد، همه چیز به پایان نرسیده و می توان از روشی دیگر کمک گرفت.