تبیان، دستیار زندگی

طرح شبهه:

احسان الهى ظهیر، وهابى معاصر پاكستانى و همچنین غالب عواجى یكى دیگر از وهابى‌هاى معاصر، اختلاف در اسم مادر امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف را دلیل بر ضعف قضیه ولادت آن حضرت دانسته‌اند.

احسان الهى ظهیر مى‌نویسد:

اختلف فی اسم الجاریة التی قالوا انّها ولدته، فقال قائلهم: انّ اسمها نرجس، وقیل: اسمها صقیل أو صیقل، وقیل: حكیمة، وقیل غیر ذلك.

در باره نام كنیزى كه مى‌گویند او را به دنیا آورده است، اختلاف شده است؛ برخى گفته‌اند كه اسم او نرجس بوده، برخى دیگر صقیل، صیقل، حكیمه و... گفته‌اند.

الشیعة والتشیع، ص272 ـ 273.

غالب عواجی نیز همین مطلب را در كتاب فرق معاصرة، ج1، ص263، تكرار كرده است.
نقد و بررسی:

این شبهه از آن دسته شبهاتى است كه واقعا باید به و هوش و ذكاوت طرح كننده آن آفرین گفت و او را به خاطر این كشف بزرگ تحسین كرد!!

اگر این اختلافات جزئى بتواند اصل وجود افراد را زیر سؤال ببرد، اهل سنت براى اثبات وجود اشخاص زیادى دچار مشكل خواهند شد كه در ادامه به برخى از آن‌ها پرداخته خواهد شد.
نام‌ها و القاب مادر امام زمان (عج):

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ زَكَرِیَّا بِمَدِینَةِ السَّلَامِ قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ خَلِیلَانَ قَالَ: حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ غِیَاثِ بْنِ أَسِیدٍ قَالَ: وُلِدَ الْخَلَفُ الْمَهْدِیُّ علیه السلام یَوْمَ الْجُمُعَةِ وَأُمُّهُ رَیْحَانَةُ وَیُقَالُ لَهَا نَرْجِسُ وَیُقَالُ صَقِیلُ وَیُقَالُ سَوْسَنُ إِلَّا أَنَّهُ قِیلَ لِسَبَبِ الْحَمْلِ صَقِیلُ....

غیاث بن اسید گفت حضرت مهدى عجل الله تعالى فرجه الشریف روز جمعه متولد شد، نام مادرش ریحانه بود به او نرجس گفته مى‌شد و بعضى گفته‏اند مادرش صیقل است و گفته‏اند كه سوسن است؛ مگر این كه برخى گفته‌اند به خاطر فرزندى كه باردار بوده، صقیل (نورانى،‌ روشن و براق) نامگذارى شده است.

الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفاى381هـ)، كمال الدین و تمام النعمة، ص432، تحقیق: علی اكبر الغفاری، ناشر: مؤسسة النشر الاسلامی ( التابعة ) لجماعة المدرسین ـ قم، 1405هـ.

علامه مجلسى رضوان الله تعالى علیه در شرح جمله «قِیلَ لِسَبَبِ الْحَمْلِ صَقِیلُ» گفته است:

بیان قوله إلا أنه قیل لسبب الحمل أی إنما سمی صقیلا لما اعتراه من النور و الجلاء بسبب الحمل المنور یقال صقل السیف و غیره أی جلاه فهو صقیل و لا یبعد أن یكون تصحیف الجمال‏.

منظور از جمله: « لِسَبَبِ الْحَمْلِ صَقِیلُ؛ چون به آن حضرت باردار بود او را صیقل نامیدند» روشنى و نورى بوده كه از آن بانو به دلیل حمل نور امامت ساطع مى‌شده است؛ همان‌طور وقتى مى‌گویند «فلانى شمشیر را صیقل داد» به علت‏ درخشش آن است، بعید نیست كه منظور از جمله وصف جمال آن بانو باشد.

المجلسی، محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج51، ص15، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ - 1983م.

در برخى فرهنگ نامه‌ها گفته شده است:

الصِّقَالَة. منسوب به جزیره سیسیل در ایتالیا این كلمه در زبان متداول رایج است.

مهیار، رضا (معاصر)، فرهنگ ابجدى، ص556، ماده صقل.

طبق این معنا شاید بتوان گفت كه چون آن بانو از روم و شاید جزیره سیسیل آمده بوده، به او صقیل مى‌گفته‌اند.

مناوى، از علماى برجسته اهل سنت، تصریح مى‌كند كه اسم او نرجس بوده است:

وأما أمه فاسمها نرجس من أولاد الحواریین.

اما اسم مادر آن حضرت نرجس از فرزندان حواریین حضرت عیسى بوده است.

المناوی، محمد عبد الرؤوف بن علی بن زین العابدین (متوفاى 1031هـ)، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، ج 6   ص 277، ناشر: المكتبة التجاریة الكبری - مصر، الطبعة: الأولى، 1356هـ.
آیا مادر امام عصر (عج) حكیمه نام داشته است؟

حضرت حكیمه خاتون، عمه حضرت امام عسكرى علیه السلام در زمان ولادت امام عصر دایه آن حضرت بوده است؛ اما برخى در بین نام‌هاى مادر ایشان «حكیمه» را نیز اضافه كرده‌اند.

محمد بن طلحه شافعى، یكى از علماى اهل سنت در كتاب مطالب السؤول ادعا مى‌كند كه برخى گفته‌اند یكى از نام‌هاى مادر امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف حكیمه بوده است:

وأمه: أم ولد تسمى صقیل، وقیل: حكیمة، وقیل: غیر ذلك.

الشیخ كمال الدین محمد بن طلحة الشافعی (متوفاى652هـ)، مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول (ع)، ص481، تحقیق ماجد ابن أحمد العطیة.

برخى از علماى شیعه نیز همین مطلب را به نقل از او در كتاب‌هاى خود آورده‌اند؛ از جمله مرحوم اربلى در كشف الغمه مى‌نویسد:

قال الشیخ كمال الدین بن طلحة رحمه الله الباب الثانی عشر فی أبی القاسم محمد الحجة بن الحسن الخالص... أمه أم ولد تسمى صیقل وقیل حكیمة وقیل غیر ذلك.

الإربلی، أبو الحسن علی بن عیسی بن أبی الفتح (متوفاى693هـ)، كشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج3، ص333 ـ 234، ناشر: دار الأضواء ـ بیروت، الطبعة الثانیة، 1405هـ ـ 1985م.

سید هاشم بحرانى در غایة المرام، سید محسن امین در أعیان الشیعه و... همین مطلب را از محمد بن طلحه شافعى نقل كرده‌اند.

البحرانی الموسوی، أبو المكارم السید هاشم بن السید سلیمان بن السید إسماعیل (متوفاى1107هـ)، غایة المرام وحجة الخصام فی تعیین الإمام من طریق الخاص والعام، ج7، ص135، تحقیق العلامة السید علی عاشور.

الامام السید محسن الأمین (متوفاى1371هـ)، أعیان الشیعة، تحقیق: حسن الأمین، ج2، ص64، ناشر: دار التعارف للمطبوعات ـ بیروت.

همان طور كه ملاحظه شد، مصدر اصلى این نقل قول، كتاب مطالب السؤول محمد بن طلحه شافعى است و او هم براى این قول نه قائلى ذكر كرده و نه دلیلى آورده است؛ بنابراین ارزش استناد ندارد.

به احتمال فراوان او نام عمه امام عسكرى علیه السلام را كه در زمان تولد امام عصر عجل الله تعالى فرجه الشریف دایه آن حضرت بوده، در روایات ولادت دیده و بین نام مادر و دایه آن حضرت خلط كرده است.

نام‌های متعدد زنان در صدر اسلام

اختلاف در اسم مادر امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف هرگز نمى‌تواند اصل ولادت آن حضرت را زیر سؤال ببرد؛ چرا كه در گذشته،‌ داشتن نام‌هاى متعدد در میان مردم كاملا مرسوم بوده است. برخى توسط پدر نامگذارى مى‌شدند؛ اما مادران اسم دیگرى را براى او انتخاب مى‌كردند؛ دختران وقتى ازدواج مى‌كردند؛ خانواده شوهر اسم جدیدى براى او انتخاب مى‌كردند؛ چنانچه تا امروز این مسأله در برخى از كشورهاى اسلامى مرسوم است. برخى از افراد علاوه بر نام،‌ القاب متعددى داشتند كه آیندگان به اشتباه این القاب را اسم‌های متعدد آنها فرض كرده‌اند. مثلا حضرت زهرا سلام الله علیها، تنها دختر رسول خدا صلى الله علیه وآله از كسانى است كه نام‌ها و القاب متعددى داشته است؛ از جمله:

زهرا، فاطمه، صدیقه، مرضیه، راضیه، زكیه، طاهره، طیبه، مطهرة، ریحانه، محدثه، كامله، فاضله...

زنان دیگرى را نیز مى‌توان در صدر اسلام پیدا كرد كه نام‌هاى متعددى داشته‌اند. ابن أثیر در اسد الغابه مى‌نویسد:

سُهَیمة امرأة رِفاعَةَ القُرَظی. وقد تقدم ذكرها فی رِفَاعَةَ، وفی عبد الرحمن بن الزبیر. وقیل: اسمها تمیمة، وقیل: عائشة.

سهمیه همسر رفاعه... برخى گفته‌اند كه اسم تمیمه و بعضى گفته‌اند كه عائشه بوده.

ابن أثیر الجزری، عز الدین بن الأثیر أبی الحسن علی بن محمد (متوفاى630هـ)، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج 7   ص 171، تحقیق عادل أحمد الرفاعی، ناشر: دار إحیاء التراث العربی - بیروت / لبنان، الطبعة: الأولى، 1417 هـ - 1996 م.

و نیز مى‌نویسد:

فَاطِمَةُ بنتُ حَمزة بن عبد المطلب القُرَشیة الهَاشِمیة ابنة عم النبی. وقیل: اسمها أُمامة. وقیل: عُمارة. قاله أبو نعیم، وتكنى أُم الفضل.

فاطمه دختر حمزه بن عبد المطلب علیه السلام دختر عموى پیامبر، بعضى گفته‌اند اسم او امامه بود و دیگر گفته كه عماره بوده. این سخن را ابو نعیم گفته است.

ابن أثیر الجزری، عز الدین بن الأثیر أبی الحسن علی بن محمد (متوفاى630هـ)، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج 7   ص 237، تحقیق عادل أحمد الرفاعی، ناشر: دار إحیاء التراث العربی - بیروت / لبنان، الطبعة: الأولى، 1417 هـ - 1996 م.

و همچنین در شرح حال أرقم بن أبى الأرقم مى‌نویسد:

الأرْقَم بن أبی الأرْقَم: واسم أبی الأرقم عبد مناف بن أسد بن عبد الله ابن عمر ابن مخزوم القرشی المخزومی، وأمه أمیمة بنت عبد الحارث، وقیل اسمها: تماضر بنت حُذَیْم من بنی سهم، وقیل اسمها: صفیة بنت الحارث بن خالد بن عمیر بن غُبْشَان الخزاعیة...

أرقم بن أبى الأرقم... نام مادرش امیمه دختر عبد الحارث بوده. برخى نام مادرش را تماضر بن حذیم، برخى دیگر صفیه بنت الحارث گفته‌اند.

ابن أثیر الجزری، عز الدین بن الأثیر أبی الحسن علی بن محمد (متوفاى630هـ)، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج 1   ص 94، تحقیق عادل أحمد الرفاعی، ناشر: دار إحیاء التراث العربی - بیروت / لبنان، الطبعة: الأولى، 1417 هـ - 1996 م.
اسم ابوبكر، و اسم مادر او چه بود؟

علماى اهل سنت در باره نام مادر ابوبكر و اسم خود او دچار اختلاف شده‌اند، ابن أثیر جزرى در كتاب اسد الغابة در شرح حال ابوبكر مى‌نویسد:

وأُمه أُم الخَیْر سَلْمَى بنت صخر بن عامر بن كعب بن سعد بن تیم بن مرة، وهی ابنة عَمّ أبی قحافة، وقیل: اسمها: لیلى بنت صخر بن عامر. قاله محمد بن سعد، وقال غیره: اسمها سلمى بنت صخر بن عامر بن عمرو بن كعب بن سعد بن تَیْم. وهذا لیس بشیءٍ؛ فإنها تكون ابنةَ أخیه، ولم تكن العربُ تنكح بنات الإخوة. والأول أصح....

وقد اختلف فی اسمه، فقیل: كان عبدَ الكعبة فسماه رسول الله صلى الله علیه وسلّم عبد الله. وقیل: إن أهله سموه عبد الله. ویقال له: عتیق أیضاً.

نام مادر ابوبكر ام الخیر دختر صخر بن عامر بن كعب كه دختر عمه ابو قحافه مى‌شده بوده، برخى گفته‌اند كه اسم او لیلى بن صخر بوده، این مطلب را محمد بن سعد گفته، دیگران گفته‌اند كه اسم مادر ابوبكر سلمى دختر صخر دختر عامر بن عمر بوده؛ ولى این سخن بى‌ارزشى است؛ چرا كه او دختر برادر ابوقحافه بوده و در عرب رسم نبوده كه كسى با دختر برادرش ازدواج كند،  دیدگاه اول صحیح‌تر است.

و همچنین در باره نام خود ابوبكر اختلاف شده است؛ برخى گفته‌اند كه اسم او عبد الكعبه بوده؛ پس رسول خدا او را عبد الله نامید، برخى گفته‌اند كه خانواده‌اش او را عبد الله نامیدند؛ و گفته شده كه اسم او عتیق نیز بوده است.

ابن أثیر الجزری، عز الدین بن الأثیر أبی الحسن علی بن محمد (متوفاى630هـ)، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج 3   ص 315، تحقیق عادل أحمد الرفاعی، ناشر: دار إحیاء التراث العربی - بیروت / لبنان، الطبعة: الأولى، 1417 هـ - 1996 م.

نكته جالب در گفته ابن أثیر این است كه مى‌گوید: برخى گفته‌اند مادر ابوبكر دختر عمویش بوده؛ یعنى ابوقحافه با دختر برادرش ازدواج كرده است؛ اما در ادامه این نظر را بى‌ارزش دانسته و مى‌گوید كه در عرب چنین چیزى نبوده است؛ ولى این گفته ابن اثیر قانع كننده نیست؛ چرا كه ادعایى است بدون دلیل و بلكه دلیل بر خلاف آن وجود دارد.

طبرانى در معجم الكبیر مى‌نویسد:

1 حدثنا محمد بن عَمْرِو بن خَالِدٍ الْحَرَّانِیُّ حدثنی أبی ثنا بن لَهِیعَةَ عن أبی الأَسْوَدِ عن عُرْوَةَ قال أبو بَكْرٍ الصِّدِّیقُ اسْمُهُ عبد اللَّهِ بن عُثْمَانَ بن عَامِرِ بن عَمْرِو بن كَعْبِ بن سَعْدِ بن تَیْمِ بن مُرَّةَ شَهِدَ بَدْرًا مع رسول اللَّهِ صلى اللَّهُ علیه وسلم وَأُمُّ أبی بَكْرٍ رضی اللَّهُ عنه أُمُّ الْخَیْرِ سَلْمَى بنتُ صَخْرِ بن عَامِرِ بن عَمْرِو بن كَعْبِ بن سَعْدِ بن تَیْمِ بن مُرَّةَ بن كَعْبِ بن لُؤَیِّ بن غَالِبِ بن فِهْرِ بن مَالِكٍ.

از عروه نقل شده است كه اسم ابوبكر، عبد الله بن عثمان بن عامر بن عمرو بود، در جنگ بدر به همراه رسول خدا (ص) حضور داشت، و مادرش سلمى بنت صخر بن عامر بن عمرو... نام داشت.

الطبرانی،  ابوالقاسم سلیمان بن أحمد بن أیوب (متوفاى360هـ)، المعجم الكبیر، ج 1   ص 51، تحقیق: حمدی بن عبدالمجید السلفی، ناشر: مكتبة الزهراء - الموصل، الطبعة: الثانیة، 1404هـ – 1983م.

طبرانى بعد از نقل این روایت مى‌گوید:

رواه الطبرانی وإسناده حسن.

این روایت را طبرانى نقل كرده و سند آن حسن است.

الهیثمی، ابوالحسن علی بن أبی بكر (متوفاى 807 هـ)، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج 9   ص 40، ناشر: دار الریان للتراث/‏دار الكتاب العربی - القاهرة، بیروت – 1407هـ.

پس طرفداران خلیفه براى اثبات این مطلب كه مادر ابوبكر دختر عمویش نبوده، به دنبال دلیل بهتر و قانع كننده‌ترى باشند.

به هر حال طبق این نقل، مادر ابوبكر و خود او نام‌هاى متعددى داشته‌اند؛ آیا بر این اساس مى‌توان گفت كه اصلا ابوبكر وجود خارجى نداشته؟
نام ابوهریره و نام پدرش چه بود؟

یكى از جالب‌ترین و عجیب‌ترین اختلاف در نام‌ها، اختلاف در نام ابوهریره و نام پدر او است كه شاید به بیش از سی نام براى خود او و نام پدرش ذكر كرده‌اند. ما به جهت اختصار فقط این مطلب را از كتاب تقریب التهذیب ابن حجر عسقلانى نقل مى‌كنیم:

أبو هریرة الدوسی الصحابی الجلیل حافظ الصحابة اختلف فی اسمه واسم أبیه قیل عبد الرحمن بن صخر وقیل بن غنم وقیل عبد الله بن عائذ وقیل بن عامر وقیل بن عمرو وقیل سكین بن ودمة بن هانئ وقیل بن مل وقیل بن صخر وقیل عامر بن عبد شمس وقیل بن عمیر وقیل یزید بن عشرقة وقیل عبد نهم وقیل عبد شمس وقیل غنم وقیل عبید بن غنم وقیل عمرو بن غنم وقیل بن عامر وقیل سعید بن الحارث هذا الذی وقفنا علیه من الاختلاف فی ذلك...

در باره نام ابوهریره و نام پدرش اختلاف شده است: 1. عبد الرحمن بن صخر؛ 2. عبد الرحمن بن غنم؛ 3. عبد الله بن عائذ؛ 4. عبد الله بن عامر؛ 5. عبد الله بن عمر؛ 6. سكین بن ودمة بن هانى؛ 7. سكین بن مل؛ 8. سكین بن صخر؛ 9. عامر بن عبد الشمس؛ 10. عامر بن عمیر؛ 11. یزید عشرقة؛ 12. یزید بن عبد نهم؛ 13. یزید بن عبد شمس؛ 14. یزید بن غنم؛ 15. عبید بن غنم؛ 16 عمرو بن غنم؛ 17. عمرو بن عامر؛ 18. سعید بن الحارث.

این‌ها اسم‌هایى بودند كه بنده توانستم به آن دسترسى پیدا كنم.

العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفاى852هـ)، تقریب التهذیب، ج 1   ص680، رقم: 8426، تحقیق: محمد عوامة، ناشر: دار الرشید - سوریا، الطبعة: الأولى، 1406 - 1986.

و در دیگر كتاب خود مى‌نویسد:

وقد اختلف فی اسمه اختلافا كثیرا قال بن عبد البر لم یختلف فی اسم فی الجاهلیة والإسلام مثل ما اختلف فی اسمه اختلف فیه على عشرین قولا قلت وسرد بن الجوزی فی التلقیح منها ثمانیة عشر وقال النووی تبلغ أكثر من ثلاثین قولا قلت وقد جمعتها فی ترجمته فی تهذیب التهذیب فلم تبلغ ذلك ولكن كلام الشیخ محمول على الاختلاف فی اسمه وفی اسم أبیه معا.

در باره نام ابوهریره اختلاف شدیدى شده است؛ ابن عبد البر گفته: در زمان جاهلیت و بعد از اسلام در باره نام هیچ كسى به اندازه نام ابوهریره اختلاف نشده‌؛ تا جائى كه در این باره بیش از بیست قول نقل شده است، ابن جوزى در كتاب التلقیح هیجده نام را شمرده است، نووى گفته: در باره نام او بیش از سى نظر وجود دارد. من مى‌گویم: من در شرح حال ابوهریره این نام‌ها را جمع كردم؛ ولى به این حد نرسید؛ و لكن ممكن است كه كلام نووى بر اختلاف در باره اسم خود او و اسم پدرش حمل كرد.

العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفاى852 هـ)، فتح الباری شرح صحیح البخاری، ج 1   ص 51، تحقیق: محب الدین الخطیب، ناشر: دار المعرفة - بیروت.

البته اختلافات بسیارى دیگر نیز مى‌توان لیست كرد؛ مثل نام ام المؤمنین ام حبیبه، ام المؤمنین ام سلمه و... كه اختلاف در باره نام آن‌ها در كتاب‌هاى تاریخى و رجالى آمده است؛ ولى ما به جهت اختصار به همین اندازه اكتفا مى‌كنیم.

در نتیجه: نام‌هاى متعدد حضرت نرجس خاتون، هرگز نمى‌تواند اصل ولادت فرزند گرامى آن حضرت را خدشه‌دار كند و زیر سؤال ببرد، اگر فرضیه درست باشد، اهل سنت نمى‌‌توانند اصل وجود ابوبكر را كه هم در نام مادرش و هم در نام خودش اختلاف وجود دارد ثابت كنند. همین قاعده در باره ابوهریره و دیگران نیز صدق مى‌كند.

موفق باشید

گروه پاسخ به شبهات
مؤسسه تحقیقاتى حضرت ولى عصر (عج)