تبیان، دستیار زندگی

برگرفته از http://noorportal.net/90/124/4735/47620.aspx

برآورد استراتژیک شاهراه نفت

امروزه با توجه به اولویت یافتن اقتصاد در صحنه جهانی و ارائه نظریه‌های ژئواکونومیکی، بر اهمیت تنگه هرمز افزوده شده‌است. تنگة‌هرمز را از این نظر "شاهرگ اقتصادی جهان" می‌نامند که به قلب اقتصاد جهانی، نفت تزریق می‌کند».

ایران از نظر موقعیت جغرافیایی در محلی واقع است که سه قارة آسیا، اروپا و آفریقا را به هم متصل می‌کند؛ یعنی موقعیت جغرافیایی، ایران را به یک کشور بین‌المللی تبدیل کرده است. یکی از اساسی‌ترین ویژگی‌های موقعیت جغرافیایی ایران، داشتن موقعیت دسترسی به دریا در جنوب‌غربی و جنوب کشور است.

دسترسی ایران به دریا، خود واجد این ویژگی مهم است که ایران در کنار اصلی‌ترین منبع انرژی دنیا یعنی خلیج‌فارس قرار گرفته و نسبت به دیگر کشورهای این منطقه، دارای بیشترین مرز دریایی در خلیج‌فارس است.این نوشتار، ضمن تأکید عمده بر تنگه‌هرمز به منزلة کلید ورود به خلیج‌فارس، به دنبال پاسخ به این پرسش است که این تنگه برای ایران چه فرصت‌ها و تهدیداتی را در بر دارد؟ و آیا جمهوری‌اسلامی‌ایران توان بهره‌گیری از فرصت‌ها و رفع تهدیدات را دارد؟
در پاسخ به این سؤال استدلال می‌گردد که حاکمیت قطعی ایران بر کرانة شمالی تنگه‌هرمز، به عنوان اولین و مهم‌ترین گذرگاه انتقال انرژی دنیا، فرصت کنترل «مهم‌ترین تنگه استراتژیک دنیا» را به ایران داده ‌است. از طرفی‌، نوع نگاه متفاوت دولت عُمان به امنیت تنگه‌هرمز (که حاکمیت کرانة جنوبی آن را بر عهده دارد) مبنی بر این‌که امنیت این تنگه را در سایة اتحاد با آمریکا و قدرت‌های فرامنطقه‌ای ممکن می داند و از این طریق موجب حضور نظامی آن‌ها در منطقه شده‌است، سبب ایجاد تهدیداتی علیه ایران گشته ‌است.

در این میان، جمهوری‌اسلامی‌ایران با بهره‌گیری از مرز ساحلی طولانی (1375 کیلومتر)، ایفای نقش ارتباطی میان پایگاه‌های نظامی خود در دریای عمان، خلیج‌فارس و مناطق خشکی، در اختیار داشتن هفت جزیره استراتژیک در تنگه‌هرمز- که به کمان دفاعی ایران معروف است- و تأکید بر استراتژی مواجهه نامتقارن، توان نسبی رفع تهدیدات و بهره‌گیری از فرصت‌های ناشی از تنگه هرمز را داراست.
بر این اساس، نوشتار حاضر در چند بخش سازمان‌دهی شده است: در ابتدا چارچوب نظری نوشتار، در قالب «نظریات ژئوپولیتیک» بررسی می‌شود تا از این رهگذر اهمیت تنگه‌هرمز و خلیج‌فارس روشن گردد؛ از آن‌جا ‌که تنگه‌هرمز و منطقه خلیج‌فارس به‌طور هم‌زمان به یکدیگر اهمیت و اعتبار می‌بخشند. در بخش دوم، اهمیت ژئواستراتژیکی، ژئوپولیتیکی و ژئواکونومیکی تنگه‌هرمز در ارتباط با خلیج‌فارس بررسی می‌گردد.

در بخش سوم، حاکمیت ایران و عُمان بر تنگه بین‌المللی هرمز، از بعد حقوق بین‌الملل تبیین و تلاش خواهد شد به این سؤال پاسخ داده‌شود که دولت ایران تا چه آستانه‌ای حق اِعمال حاکمیت خود بر تنگةهرمز را داراست. در قسمت چهارم، موضوعات مرتبط با امنیت تنگةهرمز در سه دوره زمانی بررسی می‌شود: الف) دوره پهلوی دوم تا پیروزی انقلاب‌اسلامی‌ایران در سال 1979م؛ ب) از زمان پیروزی انقلاب اسلامی ایران تا پایان جنگ سرد؛ ج) بعد از پایان جنگ سرد تا‌ کنون.
در دورة اخیر، اتحادهای استراتژیک آمریکا با شیخ‌نشین‌های خلیج‌فارس و به تبع آن حضور گستردة نظامی آن‌ها در این منطقه و تنگة‌هرمز، تشریح ‌می‌شود. در این بخش، امکان‌ بستن تنگةهرمز از بعد حقوق بین‌الملل و توانمندی‌های نظامی بررسی، و در بخش نتیجه‌گیری، نتایج احتمالی آن برای امنیت بین‌الملل و اقتصاد جهانی تحلیل و واکاوی می‌گردد.

نظریات ژئوپولیتیک

ژئوپولیتیک، مطالعة تأثیر عوامل جغرافیایی بر سیاست دولت‌هاست. دولت‌ها با توجه به ملاحظات جغرافیایی خود سیاست‌گذاری می‌کنند1 . ناپلئون گفته‌ بود: «سیاست دولت‌ها در جغرافیای آنان است». به گفتة وی «اگر می‌خواهید سیاست یک کشور را درک نمایید به نقشه جغرافیایی آن نگاه کنید».2 نظریات ژئوپولیتیکی توجه خاصی به مناطق جغرافیایی دارند و خلیج‌فارس نیز از دیرباز در این نظریه‌ها جایگاه ویژه‌ای داشته است.

در نظریه‌های ژئوپولیتیکی، معمولاً از «آلفرد ماهان»3 به عنوان طراح استراتژی‌های دریایی نام برده می‌شود؛ در حالی‌که 25 قرن قبل از او، «سیلاک» دریاسالار هخامنشی، پایه‌گذار این استراتژی بوده است. سیلاک معتقد بود هر کشوری که بر سه نقطة کلیدی و استراتژیکِ «بحرین، عمان و یمن» مسلط باشد، بر جهان حکومت خواهد کرد.4 نظریة سیلاک تا امروز نه تنها معتبر و قابل تأمّل است، بلکه به ارائة نظریه‌های بعدی از جمله نظریة «آلبوکرک» نیز کمک کرده‌است. آلبوکرک، دریا سالار پرتقالیِ آغاز قرن پانزدهم میلادی بود که پس از حضور نیروهای پرتقالی در خلیج فارس اعلام کرد: «هر کشوری که بر سه تنگة باب‌المندب، هرمز و مالاکا مسلط باشد، بر جهان حکم‌فرما خواهد بود». تنگة‌هرمز در مرکز سه تنگة یاد شده قرار گرفته و تسلط بر این تنگه، به مفهوم سلطه بر دو تنگة دیگر خواهد‌‌ بود.

میدان‌های نفتی را از نظر میزان ذخایر نفتی، به میدان‌های «غول پیکر نفتی»، حداقل با 500000000 بشکه نفت، و میدان‌های «ابرغول پیکر نفتی»، حداقل با 5 میلیارد بشکه نفت، تقسیم می‌کنند. قابل توجه است که 9 میدان از 10 میدان غول پیکر نفتی و 28 میدان از 33 میدان ابر غول پیکر نفتی، در خلیج‌فارس واقع شده‌اند.

به همین دلیل در گذشته، کشورهایی که می‌خواستند بر اقیانوس هند مسلط باشند، تسلط بر تنگةهرمز را شرط لازم برای رسیدن به این هدف می‌دانستند و سعی می‌کردند قبل از هر اقدامی، تنگة‌هرمز را در اختیار گیرند.5 در سال‌های بعد، «یوردیس فون لوهازن» در کتاب «امپراتوری‌ها و قدرت: ژئوپولیتیک امروزین» نوشت: «خاورمیانه مرکز دنیای قدیم است؛ مرکزی که در دل آن، منطقة خلیج‌فارس قرار دارد و به منزلة «مرکز مرکز» شناخته می‌شود.
هر قدرتی در خلیج‌فارس استقرار یابد، می‌تواند بر اروپا و ژاپن- عمدتاً از طریق نفت- فشار وارد آورد.6 امروزه با توجه به اولویت یافتن اقتصاد در صحنه جهانی و ارائه نظریه‌های ژئواکونومیکی، بر اهمیت تنگة‌هرمز افزوده شده‌است. تنگة‌هرمز را از این نظر "شاهرگ اقتصادی جهان" می‌نامند که به قلب اقتصاد جهانی، نفت تزریق می‌کند»

در سال 1985م، "شرایبر" در کتاب «تکاپوی جهانی» نوشت: «آمریکایی‌ها سرانجام به اهمیت عربستان سعودی پی می‌برند و کارشناسان پنتاگون به این نتیجه می‌رسند که هر دولتی این قلعه را در اختیار داشته‌باشد، برتری بزرگی خواهد‌‌ داشت. حتی می‌گویند در مدت 10 سال، هر کشوری بر عربستان و خاورمیانه مسلط باشد، بر همة قارة اروپا سلطه خواهد یافت».7 در نظام جدید جهانی، مناطق ژئواکونومیک اهمیت بیشتری یافته‌اند.
بر این اساس، در توازن قدرت‌های آینده، برتری از آنِ قدرتی خواهد بود که بر مناطق ژئواکونومیکی تسلط داشته باشد. از این نظر، هر کشوری که بر خلیج‌فارس تسلط داشته باشد، بر جهان مسلط خواهد بود. از میان نظریه‌پردازان ژئواکونومیک، می‌توانیم به دوتن از آنان یعنی "ادوارد لاتواک" و "ژان‌ژاک شرایبر"، اشاره کنیم

اشاره‌شد ژئوپولیتیک تأثیر عوامل جغرافیایی بر سیاست است. یکی ازعوامل متعدد جغرافیایی موقعیت جغرافیایی است. موقعیت جغرافیایی کشورها نقش مهمی در سیاست خارجی آن‌ها دارد. به عقیده "اسپایکمن"، موقعیت جغرافیایی یک کشور با سیاست خارجی‌اش تطابق اساسی دارد.9 یکی از این موقعیت‌های جغرافیایی، قرار گرفتن در کنار تنگه‌هاست. تنگه‌ها اهمیت ارتباطی، اقتصادی، نظامی و استراتژیکی دارند.
به همین دلیل از دیرباز مورد توجه قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی بوده‌اند. "آدمیرال فیشر و فیلیپ کلمب" تنگه‌های هرمز، مالاکا، دوور، جبل‌الطّارق، سوئز، سنگاپور و امید‌‌‌‌‌‌ نیک را کلیدهای جهان نامیده‌اند.10 تنگه‌ها از نظر حمل و نقل کالا؛ به‌ویژه نفت نقش مهمی دارند و بستن آن‌ها منجر به بروز بحران در اقتصاد جهانی خواهد شد.