تبیان، دستیار زندگی

بر گرفته از http://www.lifeofthought.com/f97.htm  پایگاه حیات ادیشه

عالی‌ترین خصیصه‌ی یك انسان متحول و متحرك آگاهی است. انسان آگاه به معنی اعم، انسانی است كه به علت و علل وقایع محیط خود در هر زمینه آگاهی دارد و چون با پیشینه و تغییر و تحول بعدی جمیع امور آشناست هرگز شیفته‌ی ظواهر پر رنگ و جلال خیره‌كننده‌ی آن نمی‌شود، كه برای جلب توجه و گاه به منظور مردم‌فریبی آراسته می‌گردد. انسان آگاه هیچ‌گاه تحت تأثیر زر و زور و قدرت واقع نمی‌شود.

به همین علت در ابراز عقیده و آرمان خود كه مصالح عمومی را در بر خواهد داشت هیچ‌گونه بیم و هراسی به خود راه نمی‌دهد، و با در نظر گرفتن آگاهی خود به آغاز و انجام وقایع، حتی از مرگ نیز نمی‌هراسد.

لغت عارف كه از عرفان یعنی «آگاهی» مشتق شده است، همین معنی را دارد. به همین جهت عارف را «آگاه» نامیده‌اند و عارف به شخصی می‌گویند كه به جمیع امور محیط خود اعم از مادی و معنوی آگاهی داشته باشد. آگاهی همواره توانایی را همراه دارد و شخص آگاه همیشه تواناست.

و یا به گفته‌ی خواجه عبدالله انصاری عارف مشهور قرن پنجم هجری: «نور تجلی ناگاه آید، ولی بر دل آگاه آید» «سرمایه‌ی همه‌ی گناه‌ها جهل است و دلیل همه‌ی نیكی‌ها آگاهی است».

معنای عرفان (لغت نامه دهخدا)

• 
  
  شناختن و معرفت حق تعالی.
  
  

(غیاث اللغات) (آنندراج).

• 
  
  معرفت حق تعالی.
  
  

 (ناظم الاطباء).

• 
  
  نام علمی است از علوم الهی که موضوع آن شناخت حق و اسماء از علوم الهی که موضوع آن شناخت حق و اسماء و صفات اوست. و بالجمله راه و روشنی که اهل الله برای شناسائی حق انتخاب کرده اند عرفان می نامند.
  
  

عرفان و شناسائی حق به دو طریق میسر است یکی به طریق استدلالی از اثر به موثر و از فعل به صفت و ازصفات به ذات‚ و این مخصوص علماء است. دوم طریق تصفیه باطن وتخلیه سر از غیر و تخلیه روح‚ و آن طریق معرفت خاصه انبیاء و اولیا و عرفا است. و این معرفت کشفی و شهودی را غیر از مجذوب مطلق هیچ کس را میسر نیست مگر به سبب طاعت و عبادت قالبی و نفسی وقلبی و روحی و سری و خفی‚ و غرض از ایجاد عالم معرفت شهودی است. عرفا عقیده دارند برای رسیدن به حق و حقیقت بایستی مراحلی را طی کرد تا نفس بتواند از حق و حقیقت بر طبق استعداد خود آگاهی حاصل کند. و تفاوت آنها با حکما این است که تنها گرد استدلال عقلی نمی گردند بلکه مبنای کار آنها بر شهود و کشف است.

(از فرهنگ مصطلحات عرفاء از شرح گلشن راز)

اگر بشناختی خود را به تحقیق

هم از عرفان حق یابی تو توفیق.

ناصرخسرو.

شفای درد دلها گشت عرفان

ز عرفان روشن آمد جاودان جان.

ناصرخسرو.

مفصل صورت جسم است و مجمل صورت ذاتت

بهم این هر دو نفس آمد سزای حکمت و عرفان.

ناصرخسرو (دیوان چ تقوی ص 853)

• 
  
  به مفهوم عام‚ وقوف به دقایق و رموز چیزی است. مقابل علم سطحی و قشری. مثلا گویند فلان طبیب عارفی است‚ یعنی غور رس و موی شکاف است و بظواهر نپرداخته است یا فلان عارف سخن و سخن دان عارفی است یعنی فقط به تقلید سطحی قانع نشده و دقایق سخن وسخن دانی را فرا گرفته است.
  
  

 (از فرهنگ فارسی معین) و رجوع به جلوههای عرفان ایران از آقای همائی‚ مجله رادیو شماره44-61-71 شود.

• 
  
  به مفهوم خاص‚ یافتن حقایق اشیاء به طریق کشف و شهود. و به این جهت تصوف یکی از جلوههای عرفان است.توضیح اینکه در اصل تصوف یکی از شعب و جلوههای عرفان است.تصوف یک نحله و طریقه سیر و سلوک عملی است که از منبع عرفان سرچشمه گرفته است. اما عرفان یک مفهوم عام کلی تری است که شامل تصوف و سایر نحله ها نیز می شود. به عبارت دیگر نسبت مابین تصوف وعرفان به قول منطقیان‚ عموم و خصوص من وجه است. به این معنی که ممکن است شخص عارف باشد اما صوفی نباشد‚ چنانکه ممکن است به ظاهر داخل طریقه تصوف باشد‚ اما از عرفان بهری نبرده باشد. وگاهی دیده ایم کلمه عارف را در معنی فاضلتر و عالیتر از لفظ درویش و صوفی استعمال کرده اند. در کتاب اسرارالتوحید آمده »خواجه امام مظفر فوقانی به شیخ ابوسعید گفت: آن بود که او گوید.« بعضی عرفان را جنبه علمی و ذهنی تصوف دانند و تصوف را جنبه عملی عرفان.
  
  

(فرهنگ فارسی معین) و رجوع به جلوههای عرفان ایران‚ همایی‚مجله رادیو شماره 44 - 71 - 61 شود.

• 
  
  به مفهوم اخص‚ تصوف.
  
  

(فرهنگ فارسی معین).

• 
  
  درک کردن به یکی از حواس.
  
  

 (از ناظماالاطباء).

• 
  
  دانستن چیزی را به وسیله حسی از حواس خمسه‚ و چنین شخصی را عارف و عریف و عروفة گویند.
  
  

 (از اقرب الموارد).

• 
  
  اقرار به گناه کردن. و از آن جمله است که گویند »ما اعرف لاحد یصرعنی«; یعنی اقرار نمی کنم بر کسی که مرا بزمین زند.
  
  

 (از اقرب الموارد) (از ناظماالاطباء). عرف. و رجوع به عرف شود.

• 
  
  پاداش دادن. و از آن جملهاست که گویند »انا اعرف للمحسن والمسی«.
  
  

(از اقرب الموارد) (ناظماالاطباء). عرف. و رجوع به عرف شود.

• 
  
  صبر و شکیبائی کردن بر کاری.
  
  

(از اقربالموارد) (از ناظم االاطباء).

عرف. عرفة. معرفة. عرفان. رجوع بهعرف و عرفان و عرفة و معرفة شود.

• 
  
  (امص) شرم و حیا.
  
  

(غیاث اللغات) (آنندراج).

• 
  
  بی حجابی.
  
  

(آنندراج)

کی گمان می برد دل کان شمع فانوس حجاب چون ز عرفان دم زند صد دودمان برهم خورد.

محتشم کاشی (از آنندراج)

عرفان چیست؟

عرفان معجونی شگفت‌انگیز از مكتب‌های مختلف فلسفی جهان است. در عرفان عقاید برهمن‌ها، بودائی‌ها، رواقیان، نسطوریان، مهریان، عقاید مسلمانان زاهد، عقاید افلاطونیان جدید و حتی نكاتی از آئین زرتشت می‌توان یافت. از كلمه‌ی عرفان « میستیك » یا « میستیسیزم» یا « گنوسیسم» كه به معنی «مرموز، پنهانی، مخفی» است و به فارسی «عرفان» ترجمه شده، به‌طور متداول و معمول جهان‌بینی دینی خاصی مفهوم می‌گردد، كه امكان ارتباط مستقیم و شخصی و نزدیك (و حتی پیوستن) و وصل آدمی را با خداوند، از طریق آنچه به اصطلاح: «شهود» و «تجربه‌ی باطن» و «حال» نامیده می‌شود جایز و ممكن‌الحصول می‌شمارد. اندیشه‌مندان نوع انسان به دو دسته منقسم می‌شوند. دسته‌ای معتقد به حقیقت این عالمند و می‌گویند آنچه به وسیله‌ی حواس ما درك می‌شود به ذات خود قائم است، و با زوال ما زوال نمی‌پذیرد. گروهی دیگر به حقیقت این عالم معتقد نیستند و می‌گویند: جهان خارج، مجموعه‌ایست از تصورات ما به عبارت دیگر: مجموعه‌ای از معانی ذهنی است كه به ذات خود حقیقت ندارد و اگر وجودی دارد در ذهن است.

مناقشه‌ی طرفداران این دو نظریه‌ كه یكی را پیروان مكتب اصالت ماده و دیگری را پیروان مكتب اصالت تصور نامیده‌اند، سرتاسر تاریخ فكر بشری را اشغال كرده است. برای تلفیق و جمع میان این دو نظریه، كوشش‌های فراوانی صورت گرفته است عارفان از بین دو نظریه بالا راه میانین را گزیده‌اند. بدین معنی كه به ادراكات حواس كه جهان آگاهی عملی از آن تكوین می‌یابد اقرار می‌كنند، و آن را قوه‌ تصویرگر فكر می‌دانند، ولی به وجود جهانی از علل كه در ماوراء مدركات حواس قرار دارد نیز قائلند، و می‌گویند آن را حقیقتی است برتر از حقیقت عالم حسی. بنابراین عارفان بدین طریق راه‌حل میانه‌ای را پیش می‌نهند كه بیشتر مورد توجه دیندارانی است كه می‌خواهند میان دین و لوازم اخلاقی آن از یك سو، و موهبت‌های علم كه از تجربه‌ی حسی حاصل شده است از دیگر سو، تلفیق كنند. البته این بدان معنی نیست كه صوفیه پیرو مكتب اصالت ماده‌ی ساده‌ای هستند و به عالم حس، وجودی مطلق ارزانی می‌دارند. بلكه اذعان دارند كه اقرار به وجود عالم حس از جهت سلوك آدمی ضروری است، زیرا آدمی تا در قید حیات است در این جهان محسوس زندگی می‌كند و سلوك خود را نسبت به آن بنا می‌نهد. از سوی دیگر صوفیه پیروان خود را از اقامه‌ی برهان عقلی بر وجود خدای تعالی برحذر می‌دارند و به‌طوری كانت در «متناقضات» خود می‌گوید این كوششی است بی‌نتیجه. با این وضع آنها می‌خواهند پیروانشان از راه مشاهده‌ی باطن، به‌ وجود آگاه شوند و با حقیقت ازلی روبرو گردند.

وقتی صوفی در این راه قدم نهد می‌تواند تجربه‌ای مافوق این تجربه‌های معمولی حاصل كند، و به درك‌ آن حقایق متعالی نایل آید. به هر صورت عرفان دین نیست و اگر غایت دین، مسیر ساختن رؤیت خداست در آخرت، عارف برای حصول این رؤیت منتظر نمی‌ماند بلكه به اعمالی متوسل‌ می‌شود كه آنها را فوق فرایض دینی می‌شمارد. او به سعادت این جهانی رغبتی ندارد بلكه می‌كوشد تا به سعادتی متعالی‌تر از آن دست یابد. همه‌ی توجه‌ی او به حقایق و ارزشهای روحی است و هرچه را جز آن باشد بی‌ارج می‌شمارد، و به لذتی دل بسته است كه از هر لذت دیگر فراتر است. این نكته نیز قابل اشاره است كه این لذت نتیجه‌ایست كه عارف بدون‌ آنكه برای نیل به‌ آن سعی كرده باشد فراچنگ می‌آورد، و او هرگز این لذت را مقصود غایی خود قرار نداده است، زیرا هدف غایی عارف جز اتحاد با خدا نبوده است. اتحادی كه همه‌ی هدفها و غایات محدود و شخصی در آن معدوم گردیده است. بدیهی است این اتحاد، در عرفان اقوام مختلف جهان به‌صورتهای متفاوت بیان شده است كه مستلزم بحث جداگانه‌ای می‌باشد.

ماخذ: تاریخ عزفان

تصوف چیست؟

ابوسعید ابوالخیر گفت: تصوف دو چیز است، یك‌سو نگریستن و یكسان زیستن.

و گفت این تصوف عزتی‌ست در دل، و توانگری‌ست در درویشی، و خداوندی‌ست در بندگی، سیری است در گرسنگی، و پوشیدگی‌ست در برهنگی، و آزادیست در بندگی، و زندگانی است در مرگ، و شیرینی است در تلخی. و در میان مشایخ این طایفه، اصلی بزرگ است كه این طائفه همگی یكی باشند و یكی همه- میان جمله‌ی صوفیان عالم هیچ مضادت و مباینت و خود دوی در نباشد، هر كه صوفی است، كه صوفی‌نمای بی‌معنی در این داخل نباشد. و اگر چه در صور الفاظ مشایخ از راه‌ی عبارت تفاوتی نماید، معانی همه یكی باشد. چون از راه‌ی معنی در نگری، چون همه یكی‌اند، همه دست‌ها یكی بود و همه نظرها یكی بود.

«اسرارالتوحید فی مقامات‌الشیخ ابوسعید»