حال آن كه هنر و ادبیات با مشاركت عمیق ذهنی و عاطفی هنرپذیران كامل می‌شوند. در واقع، شاعر سایه‌ای از خود را در شعرش می‌گنجاند كه باید با همگرائی معنوی و مشاركت عاطفی و داد و ستد ذهنی خواننده به جسمی دیگر تبدیل شود. خصلت تأویل‌پذیری متن از همین جا ناشی می‌شود كه هر خواننده‌ای با امور سیاسی، فرد، تابع و فرمان پذیر است یا مخالف. او با رای مثبت یا منفی خود، تقدیری معین را برای امری معین و زمانی معین امضا می‌كند و یا با رد آن، این تقدیر را نفی و تقدیری دیگر را برای ما می‌گزیند. حال آن كه متن ادبی، همچون كشفی است در امور معنوی و عاطفی كه بدون مداخله و همكاری خواننده به كمال نمی‌رسد.

            با خشونت و زور رابطه‌ی تنگاتنگی دارد. خشونت و زور می‌تواند همچون جنگ، سركوب، شكنجه و اعدام ظاهر شوند. اما ادبیات در ذات خود امری است علیه خشونت و فریب. اگر متنی به ترویج مستقیم یا نامستقیم خشونت بپردازد، با جرأت می‌توان گفت كه متنی ادبی نیست بلكه متنی است سیاسی یا در خدمت سیاست.

            آن بخش از سیاست كه نام ادبیات را بر خود می‌نهد همانا بیانگر و بیانیه‌ی سیاسی است كه با سوء استفاده از فرم و زبان ادبی می‌كوشد خود را در ردیف ادبیات جای دهد. لذا زبان و فرم همچون پوششی ناهماهنگ بر آن مونتاژ و سوار شده است و از آن تفكیك پذیر است چرا كه هم ذات و همگرا با آن نیست. این گونه ادبیات با وام گیری قالب و زبان ادبی، می‌كوشد تأویل پذیری مقولات فلسفی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را از آنها باز ستاند و به تبلیغ و ابلاغ یك سویه‌ی آنها بپردازد.

            ادبیات سیاسی مونولوگ است و تك سویه، همچون خیابانی یك طرفه كه داده‌های سیاسی و اقتدارگرا از آن به سوی مخاطبین در حركت هستند. لذا این گونه ادبیات، جنبه‌ی تهاجمی و مطلق نگر دارد.

حال آن كه ادبیات اجتماعی، پلی فنوتیك است و مخاطب از طریق مشاركت در تأویل آن، جذبه‌ای جدلی و روشنگری آن را تایید می‌كند.

دیوید فارل كرد معتقد است: «در واقع زبان سرور مطلق انسان است» ادبیات سیاسی، زبان را از زبانیت ، و از عمق خلاق تهی می‌كند و به آن خصلتی تك معنایی، تك ساختی، و نا خلاق می‌دهد. به عبارت دیگر، زبان را به سطح ابزاری برای ابلاغ اموری معین تقلیل می‌دهد. لذا زبان سیاسی همانا مرگ زبان است. سیاستمداران با سوء استفاده از زبان و ابزاری كردن واژه‌ها موجب مرگ آنها می‌شوند. مثلاً در كشورهائی كه نه از عدالت و آزادی خبری هست نه از امنیت و رفاه واژه‌های عدالت، آزادی، امنیت و رفاه توسط حاكمان این كشورها به وفور و به كرات مورد استفاده و سوء استفاده قرار می‌گیرند. چندان كه مثلاً آزادیخواه، خرابكار نامیده می‌شود و دزدان بیت المال نام قدسیان روی زمین برخود می‌نهند. در مقابل، ادبیات ـ به ویژه شعر ـ لایه‌ها و ابعاد نوینی را در زبان كشف و یا تولید می‌كنند كه به آن غنا می‌بخشد. لذا یك متن ادبی، زبان‌زا است. سیاست ادبیات، همانا فرافكنی ذات چند رویه‌ی زبان است از راه پیشنهاد مفاهیمی عقلی و نقلی و عاطفی.

وجود مشترك ادبیات با سیاست

  ادبیات و سیاست هر دو مقولاتی اجتماعی هستند. چرا كه فرآیند فكر و عمل كسانی هستند كه در جایگاه عناصر حساس و فعال جامعه قرار دارند. هم ادبیات و هم سیاست محصول تفكر انسان اجتماعی‌اند. سیاست به سه روش در ادبیات راه می‌یابد:

1-      از طریق نهادهای وابسته به حكومت‌ها، یا نهادهای متضاد با آنها، این گونه از ادبیات در ستایش حكومت و یا در تقبیح آن عمل می‌كند.

2-      از راه ایدئولوژی‌های مخالف با آن

وجود افتراق ادبیات با سیاست

     تفاوت هنر و شعر واقعی با ادبیات تبلیغی و تهییجی بسیار بیشتر از وجوه اشتراك آنهاست. از آن جایی كه سرو كار من با شعر بیشتر است. در این گفتمان لاجرم بیشتر از شعر خواهم گفت. ضمن آن كه تمثیل‌های مربوط به شعر را می‌توان به دیگر انواع هنرها هم تعمیم داد.

شعر، در واقع حركتی است از ناخودآگاه به خودآگاه. سرچشمه‌ی ازلی ناخودآگاه به خودآگاه، سرچشمه‌ی ازلی هنر و شعر در ضمیر پنهان است. وقتی شاعران منتظر نزول فرشته‌ی الهام می‌مانند، در واقع در انتظار سرریز شدن ضمیر پنهان خود هستند تا شاعر را به حوزه‌ی سرودن هدایت كند. نخستین جمله‌ی شعر كه پل والری معنقد  بود هدیه خدایان است. در واقع هدیه‌ی ضمیر ناخودآگاه است. درست مانند فرورفتن در رؤیا و خواب دیدن، كه در آن حضور خودآگاه، منطق و محاسبه و تفكر كمرنگ و كمرنگ‌تر می‌شود تا ضمیر پنهان بتواند به جولان در آید. شعر هم از آمادگی ضمیر پنهان برای جولان دادن، آغاز می‌شود. اما تفاوت شعر با رؤیا در این است كه ما رؤیا را در خواب می‌بینیم، اما شعر را در بیداری می‌نویسیم. منطق حاكم بر رؤیا، خلوص فزاینده‌ی ضمیر ناخودآگاه در آن است، حال آن كه همواره مقداری از منطق و تفكر و تجارب انسان از طریق زبان داخل شعر شده، آن را از خلوص صد در صد دور می‌كند.

            تنها تركیب بسامان و بقاعده‌ی ناخودآگاه می‌تواند به شعری منجر گردد كه هم شعریت آن مسلم است و هم اذهان جامعه می‌توانند با آن رابطه برقرار كنند. فهم این گونه شعر البته مانند فهمیدن یك خبر یا یك بیانیه نیست. این گونه فهم، همانا نوعی هرمنوتیكی او تاویل‌پذیر است.

در ارتباط هنری میان شاعر و مخاطب، چهاربعد معنوی ـ همچون چهار گوشه‌ی یك مربع ـ عمل می‌كنند:

ضمیر ناخودآگاه -------- خودآگاه شاعر

ضمیر خودآگاه   ------- ناخودآگاه خواننده

            بسته به این كه خودآگاه خواننده چقدر بتواند در درون شعر با ناخودآگاه شاعر تماس برقرار كند، و نیز خودآگاه شاعر چقدر بتواند با ضمیر ناخودآگاه خواننده مرتبط شود، نوع و میزان رابطه‌ی شعری پس از خوانش توسط خواننده، و پس از عبور از تأویل فردی، برای او همچون شعری عمقی یا سطحی، سهل یا دشوار، دلپذیر یا ناخوشایند جلوه می‌كند.

بازنویسی رؤیا غیرممكن است. مگر آن كه آن را از درون بیداری عبور دهیم. برای تشریح یك رؤیا باید نخست از خواب بیدار شویم، و از ابزارهای جهان بیداری مانند زبان، منطق، سنجش و مثال بهره‌گیری كنیم.

شعر، در واقع گزارشی است تاویل پذیر از رؤیا كه چاره‌ای ندارد مگر آن كه خود را با ابزار جهان بیداری و واقعیت ورز دهد. لذا شعر نمی‌تواند یكسره بیان ضمیر ناخودآگاه باشد و نمی‌تواند به تمامی بیان واقعیت و خودآگاهی باشد.

تفاوت ادبیات سیاسی با ادبیات واقعی در این است كه ژانر نخست متكی بر خودآگاهی است و حامل و مبلغ نیات معین اجتماعی، حال آن كه ژانر دوم متكی بر ضمیر پنهان است و حامل شخصی‌ترین وجوه جان و ذهن شاعر، شعر ناب، از صورت مثالی، از ذهنیت اسطوره‌ای از مدلهای قومی سرچشمه می‌گیرد و به غایت تفسیر پذیر و چند لایه است.

            برای آفرینش آثار ادبی هم، زبان را به عنوان مادّة خام به كار می‌برند، و با آن مفاهیمی والاتر و فراتر از آن چه در كاربرد معمولی و سادة خود دارد، بیان می‌دارند. موضوع ادبیّات مطالب معمولی روزمرّه یا مباحث علمی و تاریخی نیست، بلكه اندیشه‌ای است والا كه هر چند از طبیعت و زندگی الهام گرفته ولی با جادوی خیال به صورت شعری زیبا یا داستانی دل انگیز در آمده و چنان طراحی و ساخته و پرداخته شده، و چنان از روانی و وحدت و هماهنگی و تناسب و شیوایی و درخشش برخوردار گشته كه از هر واقعیتی زیباتر و مؤثّرتر و دلفریب تر شده است.

            در زبان ادبیّات واژه‌های زبده و خوشاهنگ و درخشان و فاخر به یاری تشبیه و استعاره در قالب‌هایی هنری و خیال انگیز ریخته می‌شوند. نویسنده و شاعر كه اندیشه‌ای والا در سر و آرزویی خیال انگیز در دل دارد، با تصویرسازی و صحنه پردازی می‌كوشد تا اندیشه و احساس خود را به زیباترین و رساترین صورت ممكن به خوانندة خود القا كند، و خوانند را بدون آن كه خود آگاه شود، به راهی كه می‌خواهد بكشاند.

            پس كسی كه می‌خواهد شاعر یا نویسنده شود، باید هم اندیشه‌ای بزرگ و والا داشته باشد و هم احساس و تخیّلی نیرومند و هم قدرت خلاقیتی شگرف و علاوه بر این ها باید از قدرت بیان و توان استفاده از فنون هنری برخوردار، و به رموز ادبیّات آگاه باشد، تا بتواند اندیشه و احساس خود را به گونه‌ای هنرمندانه سازمان بخشد و به رشتة كلام بكشد.