تبیان، دستیار زندگی

سلام
قسمت هایی از آداب و رسوم زندگی در تهران قدیم که به نظرم جالب می اومد را برای شما در این مبحث گرد آوردم
امید آنکه مقبول افتد.

تهران قدیم از نظر عبور و مرور مقرراتی خاص داشت به آن معنی كه دو ساعت است از شب گذشته در ارگ تهران و وسط چهار سوق بزرگ بازار طبل می‌زدند كه آن را طبل «برچین برچین» می‌گفتند. كسبه با شنیدن صدای طبل بساط خود را جمع می‌كردند و سه ساعت بعد از غروب نیز شیپور خاموشی نواخته می‌شد و عبور و مرور قطع می‌گردید، اما در ماه مبارك رمضان تمام این مقررات لغو می‌شد و مردم تمام شب را آزادانه در شهر رفت وآمد می‌كردند و در حمام‌ها، مساجد، زورخانه‌ها و قهوه خانه‌ها تا نزدیك سحر باز بود. اعلام غروب و افطار نیز در تهران و شهرستان‌های كوچك و بزرگ تا چندین سال پیش جالب بود. در تهران تا 50 سال پیش هر كدام از میدان‌های چهارگوشه شهر به دو توپ در ایام رمضان مجهز می‌شد و هر غروب و سحر با شلیك 3 تیر مومنان را از پایان روزه و آغاز شب با خبر می‌كرد.

رمضان ماه خدا و نیایش و راز و نیاز و نیز ماه دوستی و نزدیكی مردم با یكدیگر بود، زیرا مردم معتقد بودند كه قهر و دشمنی با برادران دینی به روزه و نماز آنها لطمه می‌زند و عبادتشان مورد قبول قرار نمی‌گیرد. به همین دلیل قبل از آغاز ماه رمضان به دیدار یكدیگر می‌رفتند و طلب بخشش می‌كردند، ضمنا در طول ماه نیز با گستردن سفره افطار از دوستان و آشنایان، مخصوصا مستمندان پذیرایی می‌كردند. این رسم در حال حاضر بیش و كم برقرار است. سفره قلمكار و پارچه‌ای افطار كه به آن پیش افطاری می‌گفتند با غذاهای تهرانی تزئین می‌شد. غذاهای تهرانی عبارت بودند از ترحلوا، شیربرنج، نان روغنی، شیر، مربا، فرنی، خرما، خاكشیر یخ مال (شیره تابستان)، پالوده سیب (ویژه تابستان) و در زمستان حلوا ارده پس افطاری هم عبارت بود از شامی كباب، چلوكباب، آبگوشت، چلوخورشت، كوفته، كباب حسینی و كباب بره كه البته این غذاها بر سر سفره كسانی فراهم می‌شد كه صاحب آن دستش به دهانش می‌رسید. پس از افطار شب چره و به قول فرنگی‌ها دسر شروع می‌شد كه عبارت بود از زولبیا و بامیه، پشمك، باقلوا و قطاب و انواع میوه‌های فصل  بعضی از دسرهای یادشده، مثل زولبیا و بامیه همچنان جزو رسوم رمضان تناول می‌شود.

غذاهای سحر بیشتر از برنج درست می‌شد چون تشنگی به دنبال نداشت و به قول قدیمی‌ها آب نمی‌كشید. در تابستان موقع سحر از خوردن دوغ و ماست خودداری می‌كردند، زیرا تشنگی ایجاد می‌كرد و به جای آن هندوانه و خربزه می‌خوردند. مردم برای بیدار شدن به موقع و تناول سحری نیز راه‌های مختلفی داشتند به‌طور مثال یكی از راه‌هایی كه از قدیم الایام تهرانی‌ها برای بیداری سحر از آن استفاده می‌كردند صدای بانگ خروس بود. از این رو وجود خروس را در خانه خوش یمن می‌دانستند، بخصوص خروس سفید چهل تاج كه نشانه خیر و بركت بود یا در ماه رمضان همسایه‌ها با هم قرار می‌گذاشتند هر كسی سحر زودتر بیدار شد، همسایه‌های دیگر را هم بیدار كند. در صورتی كه خانه‌ها دیوار به دیوار بود با كوبیدن مشت‌های پیاپی به دیوار، در غیر این صورت به درخانه همسایه می‌رفتند و كوبه در را می‌كوبیدند تا از خانه صدای «كیه» بلند شود و مطمئن شوند اهل خانه بیدارند.

در شب‌های رمضان مردم تهران برای خود سرگرمی‌هایی ترتیب می‌دادند كه هنوز هم بعضی از آنها معمول است. در این شهر معمولا هر دسته از تهرانی‌های بعد از تناول افطار و شام و به جا آوردن نماز رهسپار محله دیگری می‌شدند. آنها كه ورزشكار بودند به زورخانه می‌رفتند، جوان ترها جایشان اغلب در قهوه خانه بود، هر شب ورزشكاران محلات مختلف برای دید و بازدید به زورخانه محلات دیگر می‌رفتند و شب دیگر در محله می‌ماندند تا بازدید پس بدهند. ترنابازی و سخنوری نیز سنت ماه رمضان بود. كسانی كه به قهوه خانه محلات دیگر می‌رفتند، چند غزلخوان و خوش نفس همراه می‌بردند كه به قول معروف در زمان جریمه شدن با خواندن غزل كنف نشوند. مساجد محلات شهر از شلوغترین مراكز عمومی به حساب می‌آمد كه پذیرای اكثر قریب به اتفاق اهالی به شمار می‌رفت. معمولارسم بر این بود كه اكثر مساجد، نماز جماعت مغرب و عشاء را در اول اذان بر پا می‌كردند و نمازگزاران با یك خرما روزه خویش را باز كرده، سپس به خانه رفته، افطار می‌كردند و بعد از گذشت ساعتی مجددا به مسجد باز می‌گشتند. برنامه مسجد عموما به این صورت تنظیم شده بود كه ابتدا واعظ منبر می‌رفت و پس از سخنرانی بلافاصله درس قرآن شروع می‌شد كه اكثر علاقه مندان آن نوجوانان و جوانان بودند. ناگفته نماند كه این سبك و روش كماكان چون گذشته در مساجد برقرار می‌باشد.

نذری پزان

یكی از مراسم و آداب مردم تهران قدیم ، پختن و توزیع انواع نذری ها میان اهل محل بود این نذرها عبارت بودند از پلو خورش ، شله زرد ، آش شله قلمكار ، حلوا به اضافه شربت و سایر مخلفات ، نذری پلو عبارت بود از پلوی ساده كه گوشت و ادویه خورشت آن می گردید و وقتی آماده می شد تقسیم آن یا به وسیله قابلمه با بادیهای مسی بود و یا اینكه وقتی فقرا به در خانه نذری پز می آمدند پلو را در یك نان سنگك ریخته به دست طرف می دادند . عده ای هم بودند كه علاوه بر اینها آش شله قلمكار و یا آش رشته و شله زرد نذر می كردند و بعضی هم بودند كه فقط نان و ماست نذری آنان بود . بعضی از خانواده ها سمنو نذر می كردند و طرز پخت آن عبارت بود از مقداری گندم سبز شده كه مقداری آرد به آن اضافه كرده و بعد فندق و بادام و گردوی پوست دار در آن می ریختند . نكته قابل ذكر این است كه جماعتی از مردم تهران قدیم بودند كه قبل از پختن نذری یك دیگ بزرگ در حالی كه سینی بزرگی بر روی آن قرار داده بودند در جلوی خانه خود می گذاشتند تا هر كسی كه میل دارد برای كمك به پختن آش نذری پولی به سوی سینی بیاندازد.

چشم زخم و شكستن تخم مرغ

هنگامی كه كودكی مریض می شد و یا اتفاقی برایش می افتاد . می گفتند كه او را چشم زده اند و به همین خاطر گاهی برای پیدا كردن فردی كه او را چشم زده و همچنین برای رفع آن ، خرافه پرستان اعمالی را انجام می دادند كه یك نمونه از آن شكستن تخم مرغ بوده است و شرح آن بدین ترتیب می باشد كه تخم مرغی را برداشته و سر تخم مرغ را به اسم مادر و ته آن را به اسم پدر علامت و نشانی كه معمولاٌ یك خط و یا یك دایره بود . می گذاشتند و آنگاه اسامی كسانی را كه فكر می كردند ممكن است بچه را چشم زده باشد . مانند همسایه دست راستی ، همسایه دست چپی ، عمه خانم و خاله خانم و غیره را نام برده و به نیت هر كدام از آنها هم یك علامت روی تخم مرغ می گذاشتند . پس از آن یكی از لباس های چرك بچه را برداشته ، تخم مرغ را به همراه قدری نمك و ذغال در میان قرار می دادند . پس از آن سكه ای را از جهت ضخامتش روی تخم مرغ می گذاشتند . به طوری كه انگشت شست روی سكه باشد و توسط آن فشاری به تخم مرغ وارد می آورند . این كار را ادامه می دادند تا سرانجام تخم مرغ بشكند و در هنگام شكسته شدن اسم هر كسی بده شده بود معلوم می شد كه او بچه را چشم زده بود و پس از انجام این اعمال كمی از زرده تخم مرغ را به كف پا و سر بچه می مالیدند و آن سكه را هم نگاه داشته به فقیری می دادند و به این ترتیب فرد خاطی پیدا می شد و بچه نیز از شر چشم زخم راحت می گشت.

دودكردن اسفند

یكی دیگر از اعمالی كه برخی از افراد برای دفع چشم زخم انجام می دادند دود كردن اسفند بوده است . اسفند ( اسپند ) تخم بوته ای است به همین نام كه خاصیت گندزدایی دارد و معتقد بودند كه دودك كردن آن برای دفع چشم زخم موثر بوده و به هنگام دود كردن آن اوراد متفاوتی خوانده می شد مانند : اسفند و اسفند دونه ، اسفند سی و سه دونه ، از خویش و قوم و بیگونه هر كه از دروازه بیرون رود هر كه از دروازه تو بیاید كور شود چشم حسود و بخیل شنبه زا یكشنبه پنجشنبه زا جمعه زا ، زیر زمین ، روی زمین ، سیاه چشم ، زاغ چشم ، هر كه دیده و هر كه ندیده ، همسایه دست راست ، همسایه دست چپ ، همسایه پیش رو ، بتركه چشم حسود و بخیل ، پس از گفتن این اوراد مقداری اسفند كه قبلاٌ دور سر فرد مورد نظر گردانده شده بود را دود می كردند و با این حركت به جنگ چشم زخم می رفته اند.