تبیان، دستیار زندگی

ویژه نامه ماه مبارک رمضان

أعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ، بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ؛

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ نِدَائِی إِذَا نَادَیْتُكَ وَ اسْمَعْ دُعَائِی إِذَا دَعَوْتُكَ وَ أَقْبِلْ عَلَیَّ إِذَا نَاجَیْتُكَ فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَیْكَ وَ وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْكَ...^[1]

در مناجات‌هایی كه از ائمه اطهار(علیه السلام) نقل شده است، دو مناجات را دیده‌ام كه همه ائمه(علیه السلام) آن را می‌خواندند؛ یكی مناجات شعبانیه است که در مفاتیح هست، یكی هم مناجاتی است كه با این جملات شروع می‌شود: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ نِدَائِی إِذَا نَادَیْتُكَ وَ اسْمَعْ دُعَائِی إِذَا دَعَوْتُكَ وَ أَقْبِلْ عَلَیَّ إِذَا نَاجَیْتُكَ فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَیْكَ وَ وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْكَ...»؛[2] مرحوم مجلسی1 در بحارالأنوار نقل می‌كند كه این مناجات از علی(علیه السلام) است و همه ائمه هم آن را می‌خواندند.

برای اینكه این جملات دعا را كمی توضیح دهم، به طوری كه مرتبط با ایام ماه مبارك رمضان هم باشد، یكی دو نكته را مقدمتاً عرض می­كنم.

___________________________________________________________________________________

[1] بحارالأنوار     91     96   

[2] بحارالأنوار     91     96   

ماه رمضان، ماه تقرب به خدا

مطلب اول اینكه درباره ماه مبارك رمضان اهل معرفت این تعبیر را دارند كه این ماه، دار ضیافت الهی و یكی از منازل سالکین إلی‌الله است. «سلوك إلی‌الله» یعنی سیر معنوی روح به سوی خدا و تقرّب به او كه البته این سیر و این تقرّب، دارای درجات و مراتب است.

منازل سیر و سلوك به سوی خدا

گام اوّل، تجلیه

این سیر و سلوك چهار قدم دارد؛ اهل معرفت از قدم اوّل تعبیر می‌كنند به «تجلیه»، یعنی آراستن ظاهر به آداب شرع و عمل كردن به دستورات شارع مقدس در این ماه مبارك رمضان؛ یعنی همین روزه گرفتن و آداب ظاهریه. پس گام اول، قدم اول تجلیه است.

گام دوم، تخلیه

گام دوم و قدم دوم در این سیر «تخلیه» است. تخلیه پیراستن است نه آراستن؛ پیراستن باطن از رذائل اخلاقی و چه بسا پاك كردن و منزه كردن نفس از آثار آثام ـ‌یعنی سیئات و گناهان‌ـ است. چه بسا اولین دعایی كه نسبت به اولین روز ماه مبارك رمضان وارد شده که شخص روزه‌دار می‌خواند، اشاره به همین مسأله تخلیه دارد. چون خود را تجلیه كرده، یعنی روزه گرفته و به آداب ظاهریه عمل كرده است و حالا از خدا می‌خواهد كه او باطنش را از این آثار پیرایش كند.

لذا در روز اول ماه مبارك رمضان این دعا را می‌خوانیم: «اللَّهُمَّ اجْعَلْ صِیَامِی فِیهِ صِیَامَ الصَّائِمِینَ وَ قِیَامِی قِیَامَ الْقَائِمِینَ وَ نَبِّهْنِی فِیهِ عَنْ نَوْمَةِ الْغَافِلِینَ وَ هَبْ لِی جُرْمِی یَا إِلَهَ الْعَالَمِینَ وَ اعْفُ عَنِّی یَا عَافِیاً عَنِ الْمُجْرمِینَ». این دعا به همین قدم دوم، یعنی تخلیه اشاره دارد.

گام سوم، تحلیه

گام سوم كه از آن تعبیر به «تحلیه» می‌كنند، این است كه انسان روح را به صفات ملكوتیه كمالیه آرایش دهد و خودش را متخلِّق به اخلاق الهیّه كند، كه این هم دارای مراتبی است.

گام چهارم، فناء فی الله

گام چهارم مرحله‌ای است كه اهل معرفت از آن به «فناء فی‌الله تعالی» تعبیر می‌كنند و مرادشان این است كه روح سالك یعنی همان شخصی كه سیر معنوی می‌كند، از إنّیّت در شهود حق فانی شود؛ چه در رابطه با فعلش، چه صفتش و چه ذاتش. این تعبیر را به كار می­برند كه فناء فی الله عبارت است از: «فانی شدن روح از إنّیّت در شهود حق». از نظر مسیر معنوی، این آخرین منزل سیر و سلوك است.

ماه رمضان، ماه نزول قرآن و صعود انسان

نزول سخن خدا، برای ساختن بنده­اش

اما مطلب دوم؛ ماه مبارك رمضان اینطور است كه هم ماه «نزول» است و هم ماه «صعود» است. اینکه ماه نزول است را شما خوب می‌توانید بفهمید؛ چون در قرآن و در دعاهای ماه مبارك رمضان مطرح است كه كلام الهی-قرآن كریم- در این ماه، از مصدر وحی بر نبی مكرم اسلام(صل الله علیه و اله و سلم) نازل می‌شود كه خداوند به وسیله­ی همان كلمات، انسان‌ها را در جمیع ابعاد پرورش می­دهد و می‌سازد. در سوره دخان می‌فرماید: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی‏ لَیْلَةٍ مُبارَكَةٍ»[3] و در سوره قدر می‌فرماید: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی‏ لَیْلَةِ الْقَدْرِ».[4] در سوره بقره هم می‌فرماید: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدى‏ وَ الْفُرْقانِ».[5]

«قوس نزول» در ماه مبارك

همین تعبیر در دعای روزانه ماه رمضان هم هست. در اكثر دعاهای ماه رمضان به این «قوس نزولی» اشاره شده است كه ماه مبارك رمضان، ماه نزول كلام الهی است. به تعبیر دیگر، ماه رمضان ماه سخن گفتن ربّ است با عبدش؛ یعنی ماهی است كه ربّ، برای ساختن عبدش و راهنمایی او به سوی قربِ خویش، با او سخن می‌گوید و سخن گفته است.

بنابر این قرآن در ماه مبارك رمضان نازل شد و به تعبیر اهلش به صورت «جُملةً واحده» -به طور كلی و یك­پارچه- در شب قدر، بر قلب پیغمبر اكرم(صل الله علیه و اله و سلم) فرود آمد. این همان قوس نزولی این ماه است. تا اینجای مطلب شبهه‌ای نیست؛ این آیات قرآن است و این هم دعا‌هایی كه شما در ماه رمضان می‌بینید و این مطلب در همه آن‌ها هست.

«قوس صعود» در این ماه

اما ماه مبارك رمضان همچنین ماه صعود است؛ یعنی چه؟ درست برعكس آن «قوس نزولی» که گفتیم، اینجا «قوس صعودی» مطرح است. یعنی این ماه، ماه كلام عبد با ربّ است. بله، در همه اوقات عبد می‌تواند با ربّ خودش سخن بگوید، ولی یك موقعیت خاصی هست كه این سخن گفتن، از نظر سازندگی، بُرد بیشتری پیدا می‌کند.

دعا، الهام خدا است

در اینجا یك بحث مطرح می‌شود و آن بحث این است كه عبد در چه قالبی می‌تواند با ربّ خود سخن بگوید. این را بدانید که این هم در ارتباط با ربّ است. یعنی خودِ ربّ به اولیاء خود الهام می‌كند و اولیاء الهی آن الهامات را در قالب خاصی می‌ریزند و نحوه سخن گفتن با ربّ را به عبد می‌آموزند كه «چگونه با ربّ خودت حرف بزن!» همانطور که او با تو حرف زده است، تو هم با او حرف بزن؛ اما اینگونه که به تو می‌آموزیم با او حرف بزن.

[3] سوره مبارکه دخان، آیه 3

[4] سوره مبارکه قدر، آیه 1

[5] سوره مبارکه بقره، آیه 185