یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَیْكُمُ الصِّیامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (183بقره )
اى كسانى كه ایمان آورده اید! روزه بر شما مقرّر گردید، همانگونه كه بر كسانى كه پیش از شما بودند مقرّر شده بود، باشد كه پرهیزگار شوید.
نكته ها:
*تقوى، به معناى خویشتن دارى از گناه است. بیشتر گناهان، از دو ریشه غضب و شهوت سرچشمه مىگیرند. و روزه، جلوى تندىهاى این دو غریزه را مىگیرد و لذا سبب كاهش فساد و افزایش تقواست. «1»
*به نظر مفسّران و دانشمندان علوم قرآنى، آیاتى كه با خطاب «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» شروع شده اند، در مدینه نازل شده و جزء آیات مدنى می باشند. فرمان روزه نیز همچون دستور جهاد و پرداخت زكات در سال دوّم هجرى صادر گردیده است.
آثار و بركات روزه
*تقوى و خداترسى، در ظاهر و باطن، مهمترین اثر روزه است. روزه، یگانه عبادت مخفى است. نماز، حج، جهاد، زكات و خمس را مردم می بینند، امّا روزه دیدنى نیست. روزه، اراده انسان را تقویت می كند. كسى كه یك ماه نان و آب و همسر خود را كنار گذاشت، می تواند نسبت به مال و ناموس دیگران خود را كنترل كند. روزه، باعث تقویت عاطفه است. كسى كه یك ماه مزه ى گرسنگى را چشید، درد آشنا می شود و رنج گرسنگان را احساس و درك می كند. رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمودند:
روزه، نصف صبر است. «2»
روزه ى مردمان عادّى، همان خوددارى از نان و آب و همسر است، امّا در روزه خواص علاوه بر اجتناب از مفطرات، اجتناب از گناهان نیز لازم
__________________________________________________
(1). كافى، ج 2، ص 18.
(2). تفسیر المنار، ذیل آیه.
تفسیر نور، ج1، ص: 284
است، و روزه ى خاصّ الخاص علاوه بر اجتناب از مفطرات و پرهیز از گناهان، خالى بودن دل از غیر خداست. «1» روزه، انسان را شبیه فرشتگان می كند، فرشتگانى كه از خوردن و آشامیدن و شهوت دورند. «2»
*رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمودند:
هر كس ماه رمضان را براى خدا روزه بدارد، تمام گناهانش بخشیده می شود. «3»
چنان كه در حدیث قدسى نیز آمده است كه خداوند می فرماید: «الصوم لى و انا اجزى به» روزه براى من است و من آن را پاداش می دهم.(4)
*اهمیّت روزه به قدرى است كه در روایات پاداش بسیارى از عبادات را همچون پاداش روزه دانسته اند. «5» هر چند كه روزه بر امّتهاى پیشین نیز واجب بوده، ولى روزه ى ماه رمضان، مخصوص انبیا بوده است و در امّت اسلامى، روزه رمضان بر همه واجب شده است. «6» از رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله نقل شده است كه فرمود:
براى هر چیز زكاتى است و زكات بدنها، روزه است. «7»
پیامها:
1- خطابِ زیبا، گامى براى تأثیر گذارى پیام است. «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا»
در حدیثى از تفسیر مجمع البیان مىخوانیم: لذّت خطاب «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» سختى روزه را آسان می كند. اگر والدین بخواهند كه فرزندشان به سخنانشان گوش دهند، باید آنان را زیبا صدا زنند.
2- از شیوه هاى تبلیغ آن است كه دستورات مشكل، آسان جلوه داده شود. این آیه می فرماید : فرمان روزه مختص شما مسلمانان نیست، در امّتهاى پیشین نیز این قانون بوده است. و عمل به دستورى كه براى همه امّتها بوده، آسانتر از دستورى است كه تنها براى یك گروه باشد. «كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِكُمْ»
3- قرآن، فلسفه بعضى احكام همچون روزه را بیان داشته است. زیرا اگر مردم
__________________________________________________
(1). تفسیر روح البیان.
(2). صاحب جواهر، نقل از آیة اللَّه جوادى.
(3)و (4) تفسیر مراغى، ج 2، ص 69.
(5). كافى، ج 2، ص 100.
(6). تفسیر نور الثقلین، ج 1، ص 136.
(7). بحار، ج 69، ص 380.
تفسیر نور، ج1، ص: 285
نتیجه ى كارى را بدانند، در انجام آن نشاط بیشترى از خود نشان می دهند.
«لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»
[سوره البقرة (2): آیه 184]
أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ وَ عَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعامُ مِسْكِینٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (184)
چند روزى معدود (روزه بر شما مقرّر شده است)، ولى هر كس از شما بیمار یا در سفر باشد، پس (به همان) تعداد از روزهاى دیگر (را روزه بگیرد) و بر كسانى كه طاقت روزه ندارند (همچون بیماران مزمن و پیر مردان و پیر زنان)، لازم است كفّاره اى بدهند، مسكینى را اطعام كنند. و هر كس به میل خود بیشتر نیكى كند (و بیش از مقدار واجب، طعام بدهد)، براى او بهتر است، ولى اگر (آثار روزه را) بدانید، (می فهمید كه) روزه گرفتن، برایتان بهتر است. (و هرگز به روزه خوارى معذوران، غبطه نمی خوردید.)
نكته ها:
*یكى از معانى باب افعال در زبان عربى، سلب است. مثلًا كلمه «عجمه» به معناى گنگى است، وقتى به باب افعال می رود و «اعجام» می شود، به معناى از بین بردن گنگى است. در این آیه نیز كلمه «یُطِیقُونَهُ» به معناى سلب طاقت و توان است.
*تسلیم فرمان خدا بودن، ارزش است. اگر دستور روزه گرفتن داد، باید روزه گرفت و اگر حكم به افطار كرد، باید روزه را شكست.
در مجمع البیان آمده است: گروهى از اصحاب پیامبر حتّى در حال سفر روزه گرفته و مایل نبودند كه روزه خود را بشكنند. رسول اكرم صلى اللَّه علیه و آله آنان را گناهكار خواندند.
امام صادق علیه السلام فرمود:
اگر كسى در سفر روزه بگیرد، من بر جنازه ى او نماز نمی گزارم.
در تفسیر قرطبى نیز آمده است كه رسول اكرم صلى اللَّه علیه و آله در سفر از مدینه به مكّه در ماه رمضان، آب خواستند، آن گاه ظرف آب را بر سر دست گرفتند تا مردم ببینند و
تفسیر نور، ج1، ص: 286
سپس از آب میل فرمودند.
به هر حال اگر مسافر یا مریضى روزه گرفت، روزه اش باطل و باید قضاى آن را به جا آورد. «1» امام صادق علیه السلام فرمودند:
حتّى اگر مادرى نسبت به شیر كودك یا جنین نگرانى داشت، باید روزه خود را افطار نماید و این نشانهى رأفت خداوند است. «2»
پیامها:
1- اسلام براى هر فرد در هر شرایطى، قانون مناسب دارد. در این آیه، حكم مسافران، بیماران و سالمندان بیان شده است. «فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ»
2- شرایط نباید فلسفه كلّى حكم و آثار و منافع آن را تماماً از بین ببرد. اگر انسان مریض یا مسافر در شرایطى نمىتواند روزه بگیرد، باید در ایام دیگرى قضا كند تا از منافع روزه برخوردار شود. «فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ»
3- قصد سفر، به تنهایى مانع روزه نیست، در سفر بودن لازم است. «عَلى سَفَرٍ»
4- قضاى روزه، زمان خاصّى ندارد. «فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ»
5- توانایى، شرط تكلیف است. «عَلَى الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ»
6- تغذیهى فقرا، در متن احكام جاسازى شده است. «طَعامُ مِسْكِینٍ»
7- عباداتى سبب رشد و قرب است كه با علاقه و رغبت باشد. «فَمَنْ تَطَوَّعَ»
8- دستورات الهى بگونهاى است كه حد اقل را بر همه واجب كرده است و بیش از آن را به اختیار انسان مىگذارد. در این آیه سیر كردن یك گرسنه واجب، ولى بیش از آن به عنوان عمل مستحبّى در اختیار خود انسان است. «فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ»
9- انجام دستورات خداوند، آثار خوبى دارد كه به خود انسان باز مىگردد نه خدا.
«أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَكُمْ»
__________________________________________________
(1). تفسیر نور الثقلین، ج 1، ص 164.
(2). تفسیر برهان، ج 1، ص 182.
تفسیر نور، ج1، ص: 287
[سوره البقرة (2): آیه 185]
شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَ مَنْ كانَ مَرِیضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ اللَّهُ بِكُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (185)
(روزه در) ماه رمضان، ماهى است كه قرآن در آن نازل شده است. (و قرآن كتابى است كه) هدایتگر مردم همراه با دلائل روشنِ هدایت و وسیله تشخیص حقّ از باطل است، پس هر كس از شما كه این ماه را دریابد، باید روزه بگیرد. و آن كس كه بیمار یا در سفر باشد، روزهاى دیگرى را به همان تعداد روزه بگیرد. خداوند براى شما آسانى مىخواهد و براى شما دشوارى نمىخواهد (این قضاى روزه) براى آن است كه شماره مقرّر روزها را تكمیل كنید و خدا را بر اینكه شما را هدایت كرده، به بزرگى یاد كنید، باشد كه شكرگزار گردید.
نكته ها:
* «رَمَضانَ» از ماده «رمض» به معناى سوزاندن است. البتّه سوزاندنى كه دود و خاكستر به همراه نداشته باشد. وجه تسمیه این ماه از آن روست كه در ماه رمضان، گناهان انسان سوزانده می شود.
*ماه رمضان، ماه نزول قرآن می باشد و تنها ماهى است كه نامش در قرآن آمده و شب قدر نیز در این ماه است. در تفسیر برهان از پیامبر اكرم صلى اللَّه علیه و آله نقل شده است كه فرمودند:
تمام كتابهاى آسمانى، در ماه رمضان نازل شدهاند. ماه رمضان، بهترین ماه خدا است.
آن حضرت در جمعه آخر ماه شعبان، خطبه مفصلى در عظمت ماه رمضان ایراد كرده اند كه در بعضى از تفاسیر و كتب روایى آمده است. «1» همچنین در صحیفه سجادیه، امام سجاد علیه السلام در وداع ماه رمضان مناجات جان سوزى دارند.
__________________________________________________
(1). بحار، ج 96، ص 356. [.....]
تفسیر نور، ج1، ص: 288
*اسلام دین آسان و بناى آن بر سهولت و عدم سختگیرى است. هر كس مریض یا مسافر بود روزه نگیرد و قضاى آن را انجام دهد. اگر وضو گرفتن مشكل است، تیمّم را جایگزین مىكند. اگر ایستادن در نماز مشكل است، اجازه ى نشسته نماز خواندن را می دهد. كه این قانون به نام «قاعده لا حرج» در فقه مشهور است.
رمضان ماه مهمانى خدا
*در رمضان، مؤمنان با كارت «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَیْكُمُ الصِّیامُ» به میهمانى خداوند دعوت شده اند، و این میهمانى ویژگی هایى دارد:
1- میزبان، خداوند است و میهمانان را شخصاً دعوت كرده است.
2- وسیله پذیرایى، شب قدر، نزول قرآن، فرود آمدن فرشتگان، استجابت دعا، لطافت روح، و دورى از دوزخ است.
3 - زمان پذیرایى، ماه رمضان است كه به گفته ى روایات، اوّل آن رحمت، وسط آن مغفرت و آخر آن پاداش است.
4 - چگونگى پذیرایى، شب قدر به گونه اى است كه در آن نیاز یك سال میهمانان تأمین می شود و زمین با نزول فرشتگان در شب قدر مزیّن می گردد.
5 - غذاى این ماه، غذاى روح است كه براى رشد معنوى لازم است، نه غذاى جسم. لطف غذاى این مهمانى، آیات قرآن است كه تلاوت یك آیه آن در ماه رمضان همچون تلاوت تمام قرآن در ماههاى دیگر است.
این میهمانى هیچ سنخیّتى با میهمانی هاى دنیوى ندارد. خداوندِ عالِم و غنى و خالق و باقى و عزیز و جلیل، میزبان انسانهاى جاهل و فقیر و فانى و مخلوق و ذلیل می شود و می گوید:
من دعایتان را مستجاب می كنم و براى هر نفسى كه در ماه رمضان می كشید، پاداش تسبیحى عطا می كنم. «1»
__________________________________________________
(1). خطبه ى پیامبر صلى اللَّه علیه و آله در جمعه آخر ماه شعبان.
تفسیر نور، ج1، ص: 289
آداب مهمانى
*در وسائل الشیعه «1» براى اخلاق روزهدار در ضمن روایت مفصلى می خوانیم:
روزه دار، از دروغ، گناه، مجادله، حسادت، غیبت، مخالفت با حقّ، فحش و سرزنش و خشم، طعنه و ظلم و مردم آزارى، غفلت، معاشرت با فاسدان، سخنچینى و حرامخوارى، دورى كند و نسبت به نماز، صبر و صداقت و یاد قیامت توجّه خاصّ داشته باشد.
شرط حضور در این مهمانى، فقط تحمّل گرسنگى نیست. در حدیث آمده است:
آن كس كه از اطاعت رهبران آسمانى، سرباز زند و یا در مسائل خانوادگى و شخصى با همسر خود بدرفتار و نامهربان باشد و یا از تأمین خواسته هاى مشروع او خوددارى كند و یا والدین از او ناراضى باشند، روزه او قبول نیست و شرایط این ضیافت را به جاى نیاورده است.
*روزه گرچه فوائد و منافع طبّى از قبیل دفع و برطرف شدن مواد زاید بدن در اثر گرسنگى را دارد، امّا سحرخیزى و لطافت روح و استجابت دعا در ماه رمضان چیز دیگرى است و محروم واقعى كسى است كه از این همه خیر و بركت محروم باشد.
پیامها:
1- ارزش رمضان، به نزول قرآن است. ارزش انسانها نیز می تواند به مقدارى باشد كه قرآن در آنها نفوذ كرده باشد. «الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ»
2- هدایت، داراى مراحلى است: یك مرحله ى عمومى است «هُدىً لِلنَّاسِ» و یك مرحله ى خاصّ است. «وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدى»
3 - وجوب روزه، بعد از یقین به حلول ماه رمضان است. «فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ»
4- قضاى روزه بر مریض و مسافر واجب است. «فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ»
5- روزه ى قضا، مشروط به زمان خاصّى نیست. «أَیَّامٍ أُخَرَ»
6- احكام خداوند بر اساس آسانى و مطابق طاقت انسان است. «یُرِیدُ اللَّهُ بِكُمُ الْیُسْرَ»
7- عسر و حرج، واجبات را از دوش انسان برمی دارد. «لا یُرِیدُ بِكُمُ الْعُسْرَ»
8- روزه ى قضا باید به تعداد روزهایى باشد كه عذر داشته است. «لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ»
9- هدایت و توفیق انجام عبادات، از طرف خداست. تكبیر، نشان بزرگداشت خدا و عدم توجّه به خود و دیگران است. «لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداكُمْ»
10- روزه، زمینه ساز هدایت انسان و سپاسگزارى اوست. «لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»
تفسیر نور، ج1، ص: 290
