تبیان، دستیار زندگی

شایسته‌سالاری (meritocracy)
به شیوه‌ای از مدیریت گفته می‌شود که در دست‌اندرکاران بر پایهٔ توانایی و شایستگی‌شان برگزیده شوند و نه بر پارهٔ قدرت مالی یا موقعیت اجتماعی و فامیلی. فناوری‌های نوین و شتاب تحولات و تغییرات، نیاز به نیروی انسانی متخصص را بیش از پیش کرده است .این امر بنگاهها و دولت را به سوی نظام و سیستمی شایسته سالار رهنمون می‌کند. در جوامع شایسته سالار، نگرش‌های خویشاوندسالاری، قبیله گرایی، حزب سالاری و غیره مطرود است. نظام شایسته سالار، نظامی است که در آن افراد مناسب در مکان و زمان مناسب منصوب شده و از ایشان بهترین استفاده در راستای اهداف فردی، سازمانی و اجتماعی به عمل آید.

شایسته سالاری یک ایدئولوژی می باشد .شایسته سالاری در حقیقت یک رویکرد و یک فاکتور جهت انتصاب اشخاص در یک محیط کاری است . افراد در سیستم شایسته سالار، بر اساس معیارهای متغیری از شایستگی مورد قضاوت قرار می گیرند .این معیار ها می توانند زمینه های گسترده ای، از هوش گرفته تا پایبندی به اخلاقیات، از استعداد عمومی تادانش در زمینه ی خاص را در بر بگیرند .

 پیغمبر (ص)مكه را كه فتح كردند، لازم بود حاكم یا فرماندارى آنجا بگذارند.پیامبر(ص)یك جوان نوزده ساله را به عنوان حاكم مكه انتخاب کردند. این همه پیرمردها و بزرگان بودند، اما یك جوان نوزده ساله را منصوب كرد. بعضى‌ها معترض شدند که او سنش كم است، چرا او را انتخاب کردید؟ طبق این روایت، پیغمبر (ص)فرمود: «لا یحتجّ محتجّ منكم فى مخالفته بصغر سنّه»؛ كسانى كه با انتصاب این شخص براى فرماندارى مكه مخالفند، استدلالشان را این قرار ندهند كه چون سنش كم است، جوان است؛ این استدلال، استدلال درستى نیست.  «فلیس الاكبر هو الافضل بل الافضل هو الاكبر»؛ آن كسى كه بزرگتر است، لزوماً برتر نیست؛ بلكه آن كسى كه برتر است، در واقع بزرگتر است. افضل، یعنى شایسته‌تر. این شایسته‌سالارى است.

امروزه مهم‌ترین عنصر سازمان، نیروى انسانى است و چون همه نیروهاى انسانى سازمان، كارآمد نیستند، از این‌رو، نمى‌توان به هر یكى از آنها، هر كارى را واگذار كرد، بلكه باید افراد را بر اساس معیارهاى خاص گزینش كرد. بر این اساس، مسئله شایسته‌سالارى مطرح مى‌شود. شایسته‌سالارى عبارت است از: واگذارى كارى به افراد، تحت شرایط، معیارها و شاخص‌هاى خاص. البته شایسته‌سالارى از نظر قرآن كریم داراى معیارهایى ویژه مانند ایمان، تقوا، علم، عدالت، راستگویى، بصیرت بینش سیاسى، اخلاق نیكو، رفق و مدارا، قاطعیت، انتقادپذیرى، تغافل، ایجاد امیدوارى، صبر و استقامت مى‌باشد

افراد در سازمان نیز باید نقش چشم را داشته باشد؛ یعنى همان‌گونه كه خداوند چشم را با توجه به توانایى‌هاى ویژه آن در جایگاه خاص خودش قرار داده است، همچنین مدیران نیز باید با الهام از این الگو كه خاستگاه فراسوى طبیعت را دارد، افراد سازمان را در جاى مناسب خودشان قرار دهند تا همچون چشم همه قلمرو كارى خود را مشاهده نموده و آنچه نادیدنى است، آن بیند. بدیهى است كه با قرار گرفتن افراد در جاى مناسب خود، دل به كار داده و كارایى و اثربخشى لازم را خواهند داشت. اعضاى سازمان اگر احساس كنند كه موقعیت متناسب با شأنشان به او داده نشده، قطعآ در كارها كوتاهى نموده یا دیرتر به كار مى‌آید یا زودتر كار را تعطیل مى‌كند یا غیبت مى‌كند، در نهایت سازمان را ترك خواهد گرفت. بدین‌ترتیب، مى‌توان گفت افرادى كه در جایگاه شایسته خود قرار نگرفته‌اند، هیچ‌گاه مفید، اثربخش و كارا نخواهند بود. به بیان دیگر، در سازمان باید شایسته‌سالارى حاكم باشد و افراد در پست‌هایى كه شایسته و لایق آنهاست قرار گیرند، وگرنه امید چندانى به موفقیت آنها و به تبع، موفقیت سازمان نمى‌رود.

شایسته‌سالارى از دو كلمه «شایسته» و «سالار» تركیب یافته است. «شایسته» صفت است و به معناى لایق و سزاوار آمده است.2 «سالار» نیز به معناى سردار، رئیس، بزرگ، پیشرو و قافله و لشكر مى‌باشد.3 بنابراین، شایسته‌سالارى در لغت به معناى پیشرو بودن در لیاقت و شایستگى‌هاست. به بیان دیگر، شایستگى در لغت به معناى «داشتن توانایى، مهارت، دانش، لیاقت و صلاحیت» است.4 اما در اصطلاح، شایسته‌سالارى عبارت است از: انتخاب مدیران شایسته بر اساس توانمندى‌هاى معنوى، علمى و فنى، اجرایى و تجربه كارى.5 به عبارت دیگر، شایسته‌سالارى عبارت است از: استخدام افرادى كه از نظر «آگاهى و توانایى» شایستگى لازم را دارند.6 شایسته‌سالارى مجموعه‌اى است از باورها، توانایى‌ها، دانش، مهارت، خصوصیات شخصى و شخصیتى و علایق فرد یا هوشمندى و استعداد كه بعضى بیشتر قابل یادگیرى و برخى دیگر نیز كمتر قابل یادگیرى هستند.7 در نهایت، شایسته‌سالارى با توجه به آیات و روایات و همچنین اندیشمندان اسلامى ـ كه در مباحب بعدى مورد ملاحظه قرار مى‌گیرند ـ عبارت است از مجموعه معیارها، شاخص‌ها و صلاحیت‌هایى در حوزه اخلاقیات، باورها، گفتارها و رفتارها كه اگر كسانى از اعضاى سازمان واجد آن باشند، نسبت به افرادى كه فاقد آنهاست، اولى براى تصدى پست‌هاى سازمانى و حكومتى است.

عملكرد افراد در سازمان متأثر از دو نوع رابطه است. در صورتى كه این روابط براى افراد سازمان رضایت‌بخش باشد عملكرد آنها و همچنین اثربخشى و كارآیى آنها در سازمان به شدت افزایش پیدا مى‌كند. اما اگر این روابط براى افراد سازمان رضایت‌بخش نباشند، نه تنها عملكرد افراد در سازمان ضعیف شده و هیچ‌گاه اثربخش و كارآ نمى‌باشند، بلكه چه بسا موجب غیبت متناوب و مستمر افراد شده كه در نهایت سازمان را ترك خواهند كرد. این دو نوع روابط عبارتند از :

1. پاداش درونى افراد و رضایت‌بخشى : میان پاداش درونى افراد و رضایت‌بخشى او رابطه مستقیمى وجود دارد. هرقدر این رابطه واقع‌بینانه‌تر باشد؛ یعنى افراد از درون خود با تمام وجود نسبت به كار، حوزه كارى، و مقام و موقعیت خود در سازمان احساس رضایت كند، به همان میزان عملكرد افراد بهبود خواهد یافت.

2. پاداش بیرونى افراد و رضایت‌بخشى : همچنین میان پاداش بیرونى و رضایت‌بخشى افراد رابطه وجود دارد؛ یعنى به هر اندازه‌اى كه افراد دیگر همانند دیگر اعضاى سازمان، افراد جامعه، خانواده و هم‌سن و سالان، هم‌دوره‌ها و نخبگان علمى، نسبت به كار، حوزه كارى و مقام و موقعیت افراد، نگاه مثبت داشته باشد به همان اندازه افراد احساس رضایت مى‌كند. به هر اندازه‌اى كه افراد در سازمان احساس رضایت كند به همان اندازه عملكرد آنها بهبود یافه و در نتیجه اثربخشى و كارآیى سازمان افرایش پیدا مى‌كند.

از نظر دین مقدس اسلام «شایستگى» و «شایسته‌سالارى» مقام رفیعى است كه دست‌یابى به آن كارى بسیار شاق و طاقت‌فرسا مى‌باشد، به گونه‌اى كه اگر كسى به آن دست پیدا كند، به بالاترین مقام و جایگاه دست یافته و بزرگ‌ترین افتخار را كسب كرده است. از این‌رو، بسیارى از پیامبران از خدا تقاضا مى‌كردند كه آنها را در زمره شایستگان قرار دهد.

دین اسلام نسبت به سایر ادیان، اعم از الهى و یا غیرالهى، از كمال، تمامیت و شایستگى برخوردار است تا جایى كه قرآن كریم مى‌فرماید: «دینى غیر از اسلام پذیرفته نمى‌شود.»  همچنین رهبران این دین نسبت به رهبران سایر ادیان شایستگى بیشترى دارند.                امام صادق(ع) مى‌فرماید: فردى یهودى از پیامبر پرسید: آیا شما افضل هستید یا موسى‌بن عمران كه با خداوند صحبت كرد و دریا را برایش شكافت و ابرها بر او سایه افكند و عصا در دستش اژدها شد؟ پیامبر اكرمˆ فرمودند: تعریف از خود درست نیست، ولى همین مقدار بدان كه اگر توبه آدم قبول شد، و كشتى نوح در دریا غرق نشد، حضرت ابراهیم در آتش نسوخت، حضرت موسى از اژدها شدن عصایش نترسید، به خاطر توسل به من و خاندان من بود. اى یهودى، اگر موسى در زمان من بود و ایمان به نبوت من نمى‌آورد، ایمان او به خدا سودى نداشت و پیامبر بودنش نفعى نمى‌رسانید.  همچنین پیروان اسلام نسبت به پیروان سایر ادیان شایستگى بیشترى دارند: (كُنتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ) (آل‌عمران: 110)؛ شما بهترین امتى هستید. بنابراین، اگر اسلام از تمام این جهات شایسته است، قطعآ در باب حكومت و اداره جامعه نیز نسبت به سایر نظام‌ها برترین است. اسلام در مورد حكومت‌دارى معیارهایى دارد كه بر اساس آنها مى‌توان افراد شایسته را از ناشایسته بازشناخت و با حاكمیت و مدیریت افراد شایسته، ضریب موفقیت سازمان و كارایى و اثربخشى آن را به شدت افزایش داد. در این قسمت، معیارهاى شایستگى از دیدگاه اسلام و بخصوص قرآن كریم مورد بررسى قرار مى‌گیرند.

یكى از معیارهاى شایستگى ایمان است. كسانى كه این ویژگى و خصوصیت را داشته باشند، نسبت به كسانى كه فاقد آن هستند شایستگى بیشترى دارند. حتى این معیار مى‌تواند به عنوان یك شاخص ارزشیابى براى سایر معیارهاى شایسته‌سالارى نیز تلقّى شود؛ یعنى اگر ایمان بود، سایر معیارها نیز ارزش دارند و اگر این معیار نبود، برخى دیگر از معیارهاى شایستگى مانند «علم» در عین وجودشان، نه تنها مفید نیستند، بلكه مضر نیز مى‌باشند. شهید مطهّرى در این‌باره مى‌نویسد: «علم بدون ایمان تیغى است در كف زنگى مست؛ چراغى است در نیمه شب در دست دزد براى گزیده‌تر بردن كالا.»

از دیگر ویژگی های شایسته سالاری تقوا هست.بر اساس فرمایش حضرت على (ع)، انسان متقى، درمانگرى است كه بهتر مى‌تواند دردهاى سازمانى، سیاسى، اقتصادى، فرهنگى، روانى و اجتماعى را شناسایى كرده و به درمان آنها كمك كند. بدین‌سان، مى‌توان گفت كه انسان متقى به مراتب نسبت به انسان غیرمتقى شایسته‌تر است. بنابراین، یكى از مهم‌ترین معیارها براى تشخیص شایستگى كه باید در سازمان‌ها مورد توجه قرار گیرد، «تقوا» است.