آواز جنوب ایران،
وقتی پایت به جنوب كشور باز می‌شود و خود را كنار ساحل خلیج می‌رسانی، تنها موسیقی دریا نیست كه تو را جذب می‌كند. كمی آن طرف‌تر، وسط دریای نیلگون فارس صدایی به گوش می‌رسد كه خاستگاهش لنج و دریاست؛ این صدا همان نی‌مه‌ای است كه روایت از كار دریانوردان و ماهیگیرانی دارد كه شاید روزهای خود را میان هیاهوی دریا و با صدای ساز و آواز یكدیگر می‌گذرانند.نی‌مه یا نهمه كه آوازهای كار دریانوردان روی دریاست از بوشهر شكل گرفته و به دیگر مناطق رفته است. محسن شریفیان پژوهشگر موسیقی بوشهر دراین‌باره می‌گوید: برای مردمانی كه عمرشان را در دریا می‌گذراندند، موسیقی اجدادی جزیی از زندگی روزمره‌شان بود، همان نوایی كه در تمامی شرایط همدم آنها بود. این آوازها و نغمه‌ها كه خاستگاهش لنج و دریاست، بیشترین تنوع موسیقیِ كار در خلیج‌فارس را داراست. این نغمه‌ها را در بوشهر نی‌مه و گاه نهمه می‌خوانند و در مناطق توابع آن مثل خارك اَنهم یا نَهام می‌گویند كه در اغلب كشورهای عربی خلیج فارس مانند بحرین به عنوان یكی از مهم‌ترین مناطق این‌گونه آوازها از آن به عنوان نهمه یاد می‌كنند.
نی‌مه‌خوانی، جریان‌سازترین موسیقی خلیج‌فارس
نی‌مه‌خوانی از مهم‌ترین و جریان‌سازترین انواع موسیقی خلیج‌فارس به شمار می‌رود. بیشتر نیمهها ریتمیك و اغلب 2 ضربی هستند. وزن آنها تابع شرایط كار است و اغلب به صورت پرسش و پاسخ‌های كوتاه خوانده می‌شود. سنت و ماهیت نی‌مه‌خوانی، جمع‌خوانی است. جملات موسیقی در نی‌مه‌خوانی با كوتاه بودن، اغلب تكراری بوده و گاه از یك نمونه انتزاعی تشكیل می‌شود.اغلب آواز تك‌خوانان حاوی كلمات و اصوات اضافی است، گاه هجاهای مختلفی كه در نی‌مه استفاده می‌شود به نوعی حركات تنفسی برای كار است كه هم برای تلفیق اشعار و هم به منظور تهییج جاشوها در كار و همسرایی، كاربرد بسیار مهمی دارد. سرعت نی‌مه‌خوانی نیز بسته به نوع كار و میزان صید، بالا و پایین می‌شود. مثلا برای ریختن تور، تمپو و ریتم نی‌مه هیجان و موسیقی كندتری نسبت به كشیدن تور و دیدن صید دارد و طبیعی است كه تمپو برای كشیدن لنگر بتدریج سرعت یابد.
مضامین نیمهها اسلامی است
ماهیت و مضامین نیمهها ملهم از اسلام است و اغلب بر ادعیه اسلامی تاكید می‌شود. شریفیان دراین‌باره می‌گوید: پرداختن به موضوعاتی كه حاكی از دوری و فراق، تلاش و مشقت است در نیمهها بسیار اهمیت دارد. از این گذشته نی‌مه، گاه حكایت از حماسه، رشادت و قدرت جاشوها دارد و گاه از ترس و وحشت امواج و طوفان می‌گوید. گاهی طنزگونه است و در قالب مزاح خوانده می‌شود. آنچنان كه در «یزله‌خوانی» بوشهری وجود دارد. هر چند یزله‌خوانی كاملا تحت تاثیر محیط كار روی دریاست. چه به لحاظ موسیقی و جمله‌بندی و چه به لحاظ مضمون و اجرا در واقعه یزله‌خوانی همان نی‌مه‌خوانی روی خشكی و ساحل است.
فارسی محلی، زبان نی‌مه‌خوانی
هر موسیقی در هر نقطه‌ای از كشور با زبان مردمان، همان سرزمین خوانده می‌شود و لهجه به نوعی نقش شناسنامه آن اثر را دارد كه البته این مساله در مورد موسیقی جنوب هم مصداق دارد به گونه‌ای كه این پژوهشگر موسیقی بوشهر می‌گوید: زبان نی‌مه‌خوانی فارسی محلی است. هرچند زبان و لهجه عربی هم بسیار بارز است و البته گاهی هم نشان گفتار و لهجه هندی و آفریقایی نیز در این نوع موسیقی به آسانی قابل ردیابی است. بر این اساس نمی‌شود تاثیر نی‌مه‌های كشورهای عربی خلیج‌فارس بر جنوب ایران را نادیده گرفت، آنچنان كه در خیلی از مناطق بوشهر، نی‌مه را به زبان عربی می‌خوانند كه از آن جمله می‌توان به دیر، كنگان، جزیره شیف و خیلی از مناطق هرمزگان نیز اشاره كرد.این نغمات اغلب توسط سركرده جاشوها و گاه توسط ناخدا یا معاون او خوانده می‌شود كه به آن «سرهنگ» می‌گویند و البته این به معنی سرهنگ نظامی نبوده و از سرگنگ مشتق شده است.نی‌مه در بوشهر بدون همراهی ساز خوانده می‌شود، اما نقل می‌شود در گذشته آنچنان كه در كشورهای عربی همسایه متداول است با «دمام» و «دایره» خوانده می‌شده است. البته هم‌اكنون بعضی از لنج‌های سنتی برای كیش دادن ماهی به سمت تور و نیز برای ارسال پیام و علامت دریایی و همچنین هشدار برای كشتی‌های دیگر، هنگام نزدیك شدن به ادوات صید كشتی مقابل از دمام استفاده می‌كنند.
« لیان» راوی آواز دریانوردان خلیج‌فارس
نی‌مه و نی‌مه‌خوانی به اندازه‌ای در موسیقی جنوب كشور اهمیت دارد كه محسن شریفیان به گردآوری این موسیقی‌های ناب دست زده و در قالب آلبوم موسیقایی و با همراهی اعضای گروه لیان، آنها را اجرا كرده و به مناسبت روز ملی خلیج‌فارس منتشر كرده است. او درباره روند تولید این اثر می‌گوید: اولین بار پژوهش و گردآوری موسیقی دریانوردان را به صورت جدی سال 1376 و به درخواست زنده‌یاد استاد منوچهر آتشی انجام دادم. این مجموعه كه دربرگیرنده گزیده‌ای از موسیقی دریانوردان ساكن بندر بوشهر است، در واقع بازسازی و اجرای مجدد همان نغمات است. قطعاتی كه برای انتشار آن به بهانه «روز ملی خلیج‌فارس» مجددا آن را سال 91 ضبط كرده‌ام. تمام تلاش و دقت بر آن بوده تا به روایت شفاهی این نوع موسیقی وفادار باشم.: گردآوری این مجموعه بدون در نظر گرفتن محیط و شیوه زندگی اجراكنندگان، ناممكن است. ما در این اثر از خوانندگانی كه از خانواده و محلات مهم دریانوردی بوشهر برخاسته‌اند و آشنایان این نوع موسیقی هستند، بهره برده‌ایم. البته باید گفت كه سایر اعضا نیز از محلات مختلف بوشهر كه اغلب آنها به نوعی با دریانوردی و ماهیگیری سركار دارند، انتخاب شده‌اند به گونه‌ای كه رسول غریبی، عبدالله مقاتلی مطلق، آكا صفوی و مرتضی فیروزی در كنار همخوانانی چون سیدمحمدرضا صفوی، خدر عزیززاده، حسین سنگسر، محمود بردك‌نیا، مرتضی پالیزدان، امین فیروزپور، سبحان غریبی، محمدرضا بیات، محسن آرمند و رضا غریبی این آوازها را اجرا كرده‌اند.
موسیقی‌كار دریانوردان نشانه‌های باستانی موسیقی بوشهر
موسیقی‌كار روی دریا یكی از بارزترین موسیقی‌های بومی جنوب كشور است كه شریفیان در این مجموعه با عنوان آواز دریانوردان آنها را به مخاطب معرفی كرده است. به گفته او، موسیقی دریانوردان جنوب ایران حاصل مراودات فرهنگی آنها با كشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس و كشورهای هند، تانزانیا و چین است. این موضوع نه تنها در موسیقی كه در كلام و لهجه موسیقی دریانوردان نیز مشهود است.موسیقی خلیج‌فارس از صدای موزون امواج و برخورد آن بر ساحل و صخره وام می‌گیرد و با صدای مرغان دریایی آمیخته می‌شود و بهره خود را از صدای گلافان لنج‌ساز می‌گیرد. موسیقی‌كار دریانوردان می‌تواند از نشانه‌های باستانی موسیقی بوشهر و خلیج‌فارس باشد.اغلب آوازهای مخصوص كار روی دریا در خشكی نیز خوانده می‌شود. بی‌تردید موسیقی دریانوردان در سایر ژانرهای موسیقی مردمان خلیج‌فارس تاثیرگذار بوده است. از یزله گرفته تا مراسم عروسی (خِیام‌خوانی)، لالایی مادران و عزاداری مذهبی. به نظر من بررسی این موضوع در موسیقی خلیج‌فارس تا حدی مهم است كه ریشه بعضی از فرم‌ها و ترانه‌های خشكی به نی‌مه برمی‌گردد. مثل یزله‌خوانی در بوشهر. آنچنان كه ریشه اسوا در قشم نیز به موسیقی كار دریا برمی‌گردد.
نی‌مه‌خوانی دیگر كاربرد ندارد
بسیاری از بخش‌های موسیقی بومی ایران به دلیل زنده نبودن راویان این هنر و عدم ضبط و انتشار آنها از بین رفته‌اند و متاسفانه در این سال‌ها نه تنها اتفاق خوشایندی در این زمینه رخ نداده بلكه هر روز شاهد از بین رفتن موسیقی دیگری از سرزمینمان هستیم. شریفیان كه تاكنون آلبوم‌های مختلفی را در زمینه این‌كه شروه‌خوانی، خیام‌خوانی و آواهای سوگواری منتشر كرده در این‌باره و با اشاره به از بین رفتن آوازهای كار روی دریا می‌گوید: تردیدی نیست كه امروزه با پیشرفت ادوات صید و دریانوردی و تغییر شرایط كار و مناسبات زندگی، نی‌مه‌خوانی كاربرد خود را از دست داده است اما ثبت و ضبط نیمهها به عنوان جزیی از فرهنگ و تاریخ شفاهی دریانوردان جنوب ضروری به نظر می‌رسد. منبع: جام جم
