تذکر و غفلت زدایی
از جمله ویژگی های هنر دینی این است که می کوشد تا مومنان را متوجه خداوند و غایت مندی عالم سازد.هنر دینی غفلت زداست و توجه به مرکز عالم را که ذات پروردگار است، در انسان ها احیا می کند. از جمله وجوه ممیزه هنر دینی ازغیر آن این است که در هنر برآمده از ویژگی های دینی، انتظار می رود که انسان به خداوند نزدیک گردد، نه این که هنر انسان را، دل مشغول دنیا سازد و به امیال و غرایز پای بند نماید.
تاریخ انبیا یا تاریخ ادیان در برابر تاریخ طبیعی بشر، از عناصر و ویژگی های متفاوتی برخوردار است و این تفاوت ها را می توان در تاریخ هنر نیز مشاهده نمود.در تاریخ ادیان، هنر ماجرای متفاوتی داشته واز شاخصه های جداگانه ای برخوردار بوده است. با توجه به این که یکی از مهم ترین اهداف انبیاء توجه دادن آنان به الوهیت و وحدانیت خداوند بوده،از این رو هیچ گاه تلاش نشده تا از هنر دینی در مسیر لهو و لعب و غفلت زدگی بشر استفاده گردد و در طول تاریخ اگر هنری در خدمت امیال و شهوات است، بی تردید، برآمده از هنر درباری و دنیوی بوده که توسط شاهان و درباریان ترویج یافته است. به عنوان مثال در نگارگری ایران اثری همچون معراج پیامبر – صلی اللّه علیه و آله- به تصویر کشیده می شود، اما در کنار این تصویر گاه نگاره هایی از باده گساری، مجالس عیش و نوش و بزم شاهان دیده می شود که به دستور شاهان و هنرمندان درباری به تصویر کشیده شده است. این امر گویای جدایی هنر دینی از هنر درباری است. همان طور که دین به موسیقی بزمی و لهوی نپرداخته و آن را نهی نموده است، اما این هنرها در دربار رشد نموده است، به طوری که در کنار آثار جاویدان هنر دینی هم چون مسجد جامع قرطبه در اسپانیا که شکوه و عظمت دینی را به رخ می کشد و برآمده از معماری دینی و آئینی و روحیه دین گرایانه سازندگان آن است، اثر جاویدان دیگری از عصر عباسی هم چون پارچه های ابریشمی آن دوران وجود دارد که شمایل رقاصه ها و باده گساری آنان را به تصویر ی کشد. بنابراین هنر در آنجا که به جنبه قدسی و آیینی دینی می پردازد و در آن اهداف و اغراض دینی مورد توجه قرار می گیرد، نتیجه منطقی مبانی دینی و سنت نبوی است، اما آنجا که به دنبال اهداف دنیوی و اغراض شاهان و درباریان است، هنر از دین جدا می گردد.
آن چه بیش از هر چیز در شناخت مفهوم هنر و زیبایی از دیدگاه فرهنگ اسلامی دارای اهمیت است، شناخت مبانی فکری و کلامی آموزه های اسلامی است و اگر به جای شناخت این مبانی به دنبال ایجاد شباهت میان تلقی فیلسوفان غربی از مفهوم زیبایی و هنر و تلقی اندیشمندان اسلامی باشیم، راه به جایی نمی بریم.تفکر هیوم و کانت درباره زیبایی و هنر براساس یک بستر خاص فکری و مبتنی بر منبای ویژه ای است که آن مبانی با اندیشه های اسلامی تنها در کلمه اشتراک و وحدت دارند. محققی که به شناخت مفاهیمی همچون هنر، زیبایی و امثال آن در فرهنگ اسلامی می پردازد، به جای آن که کوشش کند تا میان تعاریف اندیشمندان و فیلسوفان غربی با آراء و اندیشمندان فیلسوفان و عارفان اسلامی تلفیق، توافق و التیام ایجاد کند، بهتر است تا هریک از سنت های فکری را به طور مستدل، توصیفی و پدیدار شناسانه بشناسد.
عارفان و فیلسوفان اسلامی آنگاه که به تعریف مفهوم زیبایی می پردازند، تعریفشان بیشتر به مفهوم کمال، معنویت و خیراخلاقی نزدیک است به طوری که ابن سینا در تعریف هنر آن را عامل تطویع النفس- رام کردن نفس- می داند و با تأثیرپذیری از مفهوم کاتارسیس با تصفیه روح از ارسطو، هنر را عامل پالایش روح می داند یا روزیهای بقلی در کتاب عبهر العاشقین در تعریف زیبایی می گوید، که یک فرد به میزانی که به آن معنویت الوهی نزدیک باشد، زیبا است و زیبایی را به معنای کمال روحی و خیراخلاقی به کار می برد. در واقع از دیدگاه او یک انسان سیاه چهره و به ظاهر زشت- که از دیدگاه زیباشناسی زشت به نظر می رسد- به دلیل کمال روحی بسیار زیبا است اما یک انسان خوش چهره و خوش اندام به جهت دوری از کمالات روحی و انسانی، زشت تلقی می گردد. زشتی و زیبایی در نزد ابن سینا و یا روزیهان بقلی با تکیه بر مولفه های ذهنی شان بسیار متفاوت از آراء اندیشمندان غربی ای است که مکانیسم زیبایی را براساس مباحث معرفت شناسانه و فلسفه خاصی تبیین می کنند و در این مسیر گاه به سوی سوبژکتیویسم و گاه نیز به مولفه های ابژکتیو تعلق خاطر پیدا می کند.
از دیدگاه تفکر اسلامی، وارستگی و لطافت روحی، موجب خلق آثار هنری و زیبا می گردد و منشأ اثر هنری در عرفان، تصفیه و پاکی روح است. بورکهارت مسجد قرطبه یا مسجد ابن طولون در قاهره را برای کسی که می خواهد اسلام را بشناسد کافی می داند و آن عمق و لایه های درونی و باطنی اسلام را در مسجد به عنوان یک مکان مقدس و هنر مقدس، تجلی یافته می داند، اما فهم این زیبایی در مسجد قرطبه یا مسجد ابن طولون با درک آرامش، الوهیت، تقرب انسان به خداوند و بندگی امکان پذیر است و درک این زیبایی تنها با اندام و یا ادراک حسی امکان پذیر نیست؛ بنا به تعریف روزبهان بقلی آن گاه می توان زیبایی پیامبر اکرم را دید که با درک زیبایی شناسانه اسلام مأنوس بود، در غیر این صورت نه مسجد قرطبه و مسجد ابن طولون زیباست و نه محمد – صلی الله علی و آله- زیباست. از دیدگاه بورکهارت شناخت اهداف و آرمان ها در اسلام برای شناخت هنر اسلامی بسیار لازم است
. او در این باره می گوید:
قدرت یک هنر دینی یا مقدس دارای پیوندی با سرشت گنجینه پایان ناپذیر هدف یا آرمان آن است یعنی آنکه هیچ یک از شکل ها و پدیده ها بیانگر کامل آرمان معنوی اسلام نیست و این گنجینه پایان نیافتنی است... مهر و عشق یافتن فرمول یعنی هماهنگی اساسی که هم مجمل باشد و هم دارای امکانات بسیار، از صفات و خصوصیات هر هنر مقدسی است... در هر مورد نیروی تصور و تخیل هنرمند تابع الگوهای سنتی می شود و این نیرو تنها در مفهومی درونی یعنی کوشش در دستیابی به جوهر معنوی الگوی ثابت و بازسازی تصویر بر حسب آن میدان می گیرد و جلوه گری می کند.
