تبیان، دستیار زندگی

مقدمه

در نظام اعتقادى اسلام، امر به معروف و نهى از منكر، جایگاه خاصى دارد كه بدون فهم آن، نمى‏توان جایگاه آن را در منظومه فكرى امام على‏علیه السلام  دریافت. بدین روى به‏اجمال نظرگاه قرآن كریم را درباره این فریضه، یادآور مى‏شویم:

یك. امت اسلامى، بهترین امت است؛ چرا كه امر به معروف و نهى از منكر مى‏كند و همین عامل رستگارى او است. ⁽¹⁾ بدین‏ترتیب مى‏توان گفت امر به معروف و نهى از منكر، از ضروریات ایمان و رستگارى امت است.

دو. دست شستن از نهى از منكر و بى‏اعتنایى به رواج منكرات، نشان بدكردارى و تباهى انسان است. ⁽²⁾ سه. بر اثر ترك این فریضه، جامعه دچار تباهى مى‏شود. در این هنگام، تنها آمران به معروف و ناهیان از منكر نجات پیدا مى‏كنند و بدكاران و سهل‏انگاران، دچار عذاب مى‏گردند. ⁽³⁾ چهار. امر به معروف و نهى از منكر، كارى خدایانه است و خداوند از خود به عنوان كسى كه به معروف فرمان مى‏دهد و از منكر بازمى‏دارد، یاد مى‏كند. ⁽⁴⁾ از این نكته مى‏توان نتیجه گرفت كه عقل آدمى پیش از حكم شرع مستقلا به پاره‏اى معروف‏ها و منكرها شناخت پیدا مى‏كند.

پنج. پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم نیز یكى از وظایفش امر به معروف و نهى از منكر است و از این‏رو، این كارى پیامبرانه است. ⁽⁵⁾ شش. امر به معروف و نهى از منكر، نشان پیوستگى مؤمنان به یكدیگر و جلوه همبستگى جامعه اسلامى است. ⁽⁶⁾ هفت. امر به معروف و نهى از منكر، مكمل فریضه‏هایى چون نماز و زكات است و غالبا در قرآن در كنار آنها آمده است ⁽⁷⁾ كه نشان‏دهنده بعد اجتماعى و عملى دین مبین اسلام است.

هشت. اجراى این فریضه، ممكن است سختى‏هایى در پى داشته باشد؛ اما باید آن را تحمل كرد كه این از كارهاى استوار است. ⁽⁸⁾ نه. گرچه براى تحقق این فریضه باید كوشید، لازم است از منطق الایسر فالایسر و ترتیب و به كار بردن زبان خوش و منطق درست استفاده كرد. ⁽⁹⁾ ده. بهترین امر به معروف و نهى از منكر، آن است كه انسان نخست خود را مخاطب آن سازد و از خود بیاغازد. بى‏اثرترین كار آن است كه انسان خود را فراموش كرده، واعظ و اندرزگوى دیگران باشد. بدین‏ترتیب هم كارش بى‏نتیجه خواهد ماند و هم زمینه مغضوب شدن خود را فراهم خواهد آورد. ⁽¹⁰⁾ با در نظر گرفتن این تأكیدات و نكات، مى‏توان دیدگاه امام را درباره امر به معروف و نهى از منكر دریافت. رویكرد امام به این فریضه، مبتنى بر این میراث ارجمند است و گاه سخنان امام در این باب، ترجمان آیات قرآن و حتى گاه عین آیات قرآنى است. در این نوشتار مباحث را در چند محور مى‏آوریم:

.1 جایگاه سیاسى امر به معروف و نهى از منكر؛

.2 شرایط امر به معروف و نهى از منكر؛

.3 مراتب امر به معروف و نهى از منكر؛

.4 آداب امر به معروف و نهى از منكر؛

.5 امام و حسبه.

گفتار اول: جایگاه سیاسى امر به معروف و نهى از منكر

تعبیر امر به معروف و نهى از منكر، از تعبیرات كلیدى و پربسامد در سخنان امام على‏علیه السلام است كه در مناسبت‏هاى گوناگون و به دلایل مختلف بر آن انگشت مى‏گذارد و از آن سخن مى‏گوید. از این رو مى‏توان گفت كه این تعبیر از اهمیت فراوانى نزد امام برخوردار است. براى دریافت جایگاه آن نزد امام، این مطلب را در چند محور زیر پى مى‏گیریم:

الف. مفهوم سیاسى امر به معروف و نهى از منكر؛

ب. هدف و غایت دین؛

ج. فلسفه حكومت اسلامى؛

د. تأمین حقوق همگان؛

ه . حفظ نظام اجتماعى سالم؛

و. مكانیزم نظارتى در حكومت اسلامى؛

ز. رویكرد اجرایى به این فریضه؛

ح. موانع تحقیق و اجراى امر به معروف و نهى از منكر.

الف. مفهوم سیاسى امر به معروف و نهى از منكر

براى فهم عمیق معناى امر به معروف و نهى از منكر نزد امام على‏علیه السلام، باید خود را از معناى رایج و محدود آن نجات دهیم و به این مسئله از منظر حضرت بنگریم. تلقى رایج از امر به معروف و نهى از منكر غالبا خرد و محدود است و آن را منحصر به حوزه احكام عبادى و پاره‏اى از مسائل پیش پا افتاده اجتماعى كرده‏اند. حال آن كه از نظر امام، معروف هر آن كردار و رفتار و اعتقاد پسندیده‏اى است كه عقل سلیم انسان بدان حكم، و قرآن و سنت آن را تأیید مى‏كند. از این منظر هر خیر و خوبى در دامنه معروف مى‏گنجد، از آشتى دادن میان زن و شوهر ⁽¹¹⁾ تا ارزان‏فروشى و رعایت انصاف در معاملات و همین‏طور تا بسیج عمومى براى جهاد.

سنت فقهى ما بر این قرار است كه مباحث امر به معروف در كتاب الجهاد و به عنوان بخشى از آن نقل مى‏شود. در صورتى كه امام همه نیكى‏ها و حتى جهاد در راه خدا را در یك طرف مى‏گذارد و امر به معروف و نهى از منكر را از آنها برتر مى‏شمارد و مى‏فرماید: «همه كارهاى نیك و جهاد در راه خدا، در كنار امر به معروف و نهى از منكر، جز دمیدنى به دریاى پهناور نیست. ⁽¹²⁾ » در واقع از نظر امام، جهاد، خود یكى از مراتب و تجلیات امر به معروف و نهى از منكر و یكى از مصادیق بارز و اساسى آن است. ⁽¹³⁾ البته ایشان در جاى دیگرى، هنگام بیان پایه‏هاى ایمان، آن را بر چهار پایه استوار مى‏داند كه یكى از آنها جهاد است كه خود بر چهار ركن، یعنى امر به معروف، نهى از منكر، استوارى در آوردگاه‏ها و دشمنى با فاسقان قرار دارد. ⁽¹⁴⁾ بدین‏ترتیب این چهار ركن نیز در واقع ناظر به یك حقیقتند. چرا كه امر به معروف ملازم با دشمنى با فاسقان و ایستادگى در آوردگاه‏ها و گاه نهى از منكر است. پس در این‏جا جهاد عبارت است از امر به معروف و نهى از منكر و پایدارى در آوردگاه‏ها و دشمنى با فاسقان . در جاى خود داریم كه دشمنى با فاسقان و فسق، یكى از مراتب امر به معروف است و ایستادگى در آوردگاه‏ها از مصادیق امر به معروف است. بدین ترتیب در تحلیل نهایى، جهاد نیز به امر به معروف و نهى از منكر بازمى‏گردد. پس امر به معروف نه فرعى از فروع جهاد كه خود آن، و حتى از آن گسترده‏تر است.

اساسا امر به معروف و نهى از منكر، به معناى داشتن حساسیت قوى نسبت به حضور منكرات و عدم حضور معروف‏ها است. مسلمان متعهد یا آن كس كه زندگى اجتماعى فعالى دارد، كسى است كه همواره در پى تحقق هنجارهاى دینى و آرمان‏هاى آن در جامعه است و آنچه مایه تضعیف آنها مى‏شود، از میان برود. از این‏رو خود را موظف مى‏داند تا به‏هوش باشد و براى تحقق معروف‏ها بكوشد و در جهت نابودى منكرات عمل كند. این حساسیت گسترده و عمیق ـ بر حسب لزوم ـ گاه به‏صورت پند و اندرز است و گاه در قالب اقدام عملى و ارائه جلوه درستى از معروف. گاه نیز ضرورت اقتضا مى‏كند كه براى حفظ جامعه اسلامى و یا نشر آرمان‏هاى دینى ـ كه خود از برترین معروف‏ها است ـ سلاح برگیرد و به دفاع از آرمان خود برخیزد. پس جهاد نیز یكى از نمونه‏هاى امر به معروف و نهى از منكر است. امام نیز به این مسئله از این منظر مى‏نگرد.

البته آن‏جا كه آنها را در كنار یكدیگر نقل مى‏كند، صرفا مقصود بیان نمونه‏هاى برجسته امر به معروف و نهى از منكر است؛ نه این كه این دو ماهیتا جداى از یكدیگر باشند. براى مثال در نامه 47 در وصیت خویش به فرزندانش از آنان مى‏خواهد تا با جان و مال و زبان خود در راه خدا جهاد كنند و سپس مى‏فرماید كه مبادا امر به معروف و نهى از منكر را ترك كنند كه شریران بر آنان چیره خواهند شد.

بى‏گمان حداقل جهاد با زبان یكى از مراتب امر به معروف است و همچنین انفاق نیز از معروف‏ها است. جهاد نیز از عالى‏ترین جلوه‏هاى امر به معروف و نهى از منكر است.

به‏نظر مى‏رسد كه گاه امام امر به معروف را به معناى اصطلاحى و رایج آن به‏كار مى‏گیرد كه در این صورت در كنار جهاد و مانند آن مى‏آید و گاه حقیقت و ماهیت امر به معروف و نهى از منكر مورد نظرشان است، كه در این صورت ریشه و اساس همه نیكى‏ها به‏شمار مى‏رود و حتى از جهاد برتر مى‏نشیند.

این كه امام به این فریضه در سطحى گسترده و پهناور مى‏نگرد و آن را محدود به موارد خاص و حوزه‏هاى خرد نمى‏داند، نكته مهمى است. از این‏رو در روایتى كه به ایشان منسوب است، بر آن است كه اگر این فریضه اجرا شود، همه فرایض خرد و كلان و آسان و دشوار دیگر نیز اجرا خواهد شد؛ زیرا امر به معروف و نهى از منكر، دعوت به اسلام است و رد مظالم و مخالفت با ظالم و تقسیم غنایم و گردآورى مالیات‏ها و هزینه كردن آنها در موارد خاص خودشان است . ⁽¹⁵⁾ بدین‏ترتیب، نگاه امام به این فریضه داراى دامنه وسیعى است و از خرد تا كلان مسائل اجتماعى را دربر مى‏گیرد. پس مى‏توان گفت كه از نظر امام‏علیه السلام امر به معروف و نهى از منكر، یعنى امر به همه نیكى‏هاى اجتماعى و بازداشتن از همه مفاسد اجتماعى در همه حوزه‏ها؛ از حوزه‏هاى اخلاقى گرفته تا حوزه‏هاى اقتصادى و سیاسى، مانند توصیه و الزام حاكمان به معروف. 

ج. فلسفه حكومت اسلامى

با همین رویكرد، امام به مسئله قدرت و حكمرانى مى‏نگرد. از نظر ایشان، قدرت فى‏نفسه مطلوب و مرغوب نیست. قدرت آن‏جا سودمند است كه در جهت ایجاد معروف و زدودن منكر به‏كار گرفته شود. بدین روى چه پیش از كسب قدرت و چه هنگام اقتدار و چه در اواخر حاكمیت خود بر این مسئله تأكید مى‏كنند و هدف خود را از پذیرفتن خلافت، نه بهره‏گیرى از نعیم دنیوى كه امر به معروف و نهى از منكر مى‏دانند.

پس از قتل عثمان، مردم به سوى حضرت شتافتند و مصرانه خواستار بیعت با او شدند. لیكن از آن‏جا كه فاصله زمانى بسیارى بین حكومت رسول‏خداصلى الله علیه وآله وسلم و درگذشتن عثمان وجود داشت و در این مدت سنت‏هایى فراموش و سنت‏هاى دیگرى به جاى آنها پدیدار شده بود، حضرت از قبول خلافت تن زدند و اشاره كردند كه كم‏تر كسى ممكن است حكومت عادلانه ایشان را برتابد. ایشان در سخن خود بر دو عنصر تأكید داشتند: یكى این كه شاهراه حقیقت، ناشناخته شده است و دیگر آن كه در صورت به قدرت رسیدن، كسانى حكومت او را برنخواهند تافت. پس بهتر كه از همان آغاز، خلافت را نپذیرد. ایشان فرمودند: مرا بگذارید و دیگرى را به‏دست آرید، كه ما پیشاپیش كارى مى‏رویم كه آن را رویه‏ها است و گونه‏گونه رنگ‏ها است. دل‏ها بر آن بر جاى نمى‏ماند و خردها برپاى. همانا كران تا كران را ابر فتنه پوشیده است و راه راست ناشناسا گردیده. و بدانید كه اگر من درخواست شما را پذیرفتم، با شما چنان كار مى‏كنم كه خود مى‏دانم و به گفته گوینده و ملامت سرزنش‏كننده گوش نمى‏دارم . ⁽¹⁷⁾ این سرزنش‏ها، همانى بود كه بعدها به‏وسیله طلحه و زبیر بر زبان آمد و در سطحى گسترده‏تر، عدالت‏خواهى امام به سیاست ناشناسى تعبیر شد تا آن‏جا كه: «قریش گفتند: پسر ابوطالب مردى دلیر است، اما علم جنگ نمى‏داند. ⁽¹⁸⁾ » پس از آن كه مردم حضرت را ناگزیر به قبول بیعت كردند و با حضور خود، حجت را بر او تمام كردند و ایشان تنها به همین دلیل خلافت را پذیرفتند، ⁽¹⁹⁾ باز بر این حقیقت تأكید داشتند. عبدالله بن عباس نقل مى‏كند كه در آغاز جنگ جمل نزد حضرت در ذى‏قار رفتم و دیدم كه نعلین خود را پینه مى‏زند. امام از من پرسید: «بهاى این نعلین چند است؟» گفتم: بهایى ندارد. آن گاه حضرت فرمود: «به خدا قسم، این را از حكومت بر شما دوست‏تر دارم؛ مگر آن كه حقى بپا دارم یا باطلى را برطرف سازم. ⁽²⁰⁾ » در اواخر دوران خلافت خود نیز طى سخنانى گله‏آمیز با مردم، براین حقیقت این‏گونه انگشت نهاد: خدایا! تو مى‏دانى آنچه از ما رفت، نه به خاطر رغبت در قدرت بود و نه از دنیاى ناچیز، خواستن زیادت. بلكه مى‏خواستیم نشانه‏هاى دین را به جایى كه بود بنشانیم و اصلاح را در شهرهایت ظاهر گردانیم. تا بندگان ستمدیده‏ات را ایمنى فراهم آید و حدود ضایع مانده‏ات اجرا گردد. ⁽²¹⁾ یعنى همان امر به معروف و نهى از منكر. با این رویكرد به مسئله امر به معروف است كه امام به فرزندان خود مى‏فرماید: «امر به معروف و نهى از منكر را ترك مكنید. ⁽²²⁾ » و با همین برداشت از امر به معروف و نهى از منكر است كه چون امام حسین‏علیه السلام بر ضد یزید قیام كرد و از پذیرش خلافت او تن زد، حركت خود را كوششى از نوع امر به معروف و نهى از منكر خواند.

بدین‏ترتیب، امر به معروف و نهى از منكر كه بستر تحقق معروف‏ها به‏شمار مى‏رود، از نظر امام على‏علیه السلام، نه تنها غایت دین است، بلكه فلسفه حكومت نیز به‏شمار مى‏رود و براساس آن مى‏توان حكومت‏ها و مشروعیت آنها را سنجید و قیام‏هایى را كه براى سرنگونى حكومتى یا برپایى حكومتى صورت مى‏گیرد، محك زد. اگر حكومتى پاسدار این فرضیه باشد، مشروعیت دارد. اگر كسانى احساس كنند حكومت موجود، پاسدار این فریضه نیست و در آن حق‏كشى فراوان است، تنها در صورتى مجاز به فعالیت بر ضد آن هستند كه مقصودشان نه كسب قدرت، بلكه اقامه حدود تعطیل شده خداوند و امر به معروف و نهى از منكر باشد. پس معیار حقانیت حاكمیت‏ها و جنبش‏هاى ضد حاكمیت، پایبندى آنها به این فریضه است. در نتیجه، از این منظر، امر به معروف و نهى از منكر، از حالت فریضه‏اى فردى و اتفاقى بیرون مى‏آید و به فریضه‏اى بنیادى، اجتماعى، معیارین و سازمان‏یافته و جهت‏دار، تبدیل مى‏شود.

د. تأمین حقوق همگان

یكى از معروف‏هاى اجتماعى و یكى از وظایف دولت، تأمین حقوق همه شهروندان خود است. امر به معروف و نهى از منكر نیز با گستره‏اى كه دارد، در پى تأمین این هدف است. فلسفه حكمرانى ـ به گفته امام على‏علیه السلام ـ آن است كه ستمدیدگان از هرگونه ستمى ایمن باشند و حدود الهى بر زمین نماند. بدین‏ترتیب، با اختیاراتى كه دولت در جهت مصالح مردم دارد، باید در این مسیر حركت كند و حقوق عامه را تأمین نماید. اساسا معیار صلاح و پاكى امت و اجتماع آن است كه حق هر ذى‏حقى به او برسد. با همین رویكرد است كه امام على‏علیه السلام در عهدنامه‏اش به مالك اشتر از او مى‏خواهد تا نیاز نیازمندان را برطرف كند و آماده شنیدن گفته‏ها و اعتراضاتشان باشد؛ چرا كه: «من از رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم، بارها شنیدم كه مى‏فرمود: "هرگز امتى را پاك [از گناه‏] نخوانند كه در آن امت [بى‏آن‏كه بترسند و ] در گفتار درمانند، حق ناتوان را از توانا نستانند". ⁽²³⁾ » در نتیجه امر به معروف و نهى از منكر، در عرصه اجتماعى به معناى رساندن حقوق مستحقان به آنان و منع از تجاوز ستمگران به مظلومان است. افزون بر این، یكى دیگر از كاركردهاى امر به معروف و نهى از منكر، هدایت همگان و تأمین مصالح عامه آنان است. از این‏رو امام هنگام سخن از فلسفه احكام، مى‏فرماید كه خداوند امر به معروف را براى اصلاح كار همگان و نهى از منكر را براى بازداشتن بى‏خردان وضع كرده است ⁽²⁴⁾ .

ه . حفظ نظام اجتماعى سالم

نظام اجتماعى هنگامى سالم است كه مجارى اطلاع‏رسانى در آن كاملا نیرومند باشد. اگر جامعه را به ارگانیزمى زنده تشبیه كنیم، جریان اطلاعات در آن، همچون سلسله اعصاب آن است. مهم‏ترین نقش سلسله اعصاب انتقال اخبار ـ چه خوشایند و چه ناخوشایند ـ به سیستم مركزى، و كسب تكلیف است. هنگامى كه آتشى در كنار دست ما شعله‏ور مى‏شود و ما بى‏خبر از آن هستیم، تنها از طریق عكس‏العمل ناگهانى اعصاب دست ما است كه هوشیار مى‏شویم و عكس‏العمل مناسب را از خود نشان مى‏دهیم. حال اگر به فرض كسى در خواب باشد و سیستم عصبى او نیز یك‏سره از كار افتاده باشد، مى‏توان حدس زد كه در صورت آتش‏سوزى، چه اتفاقى خواهد افتاد. امر به معروف و نهى از منكر، براى بقا و سلامت جامعه همین نقش را دارد و به مسئولان و تصمیم‏گیران مى‏گوید كه در كجا چه نقصى و كمبودى مشاهده مى‏شود، تا تصمیمات لازم اتخاذ شود. حال اگر این كاركرد را از امر به معروف بگیریم، عملا مسئولان جامعه را از شناخت وضعیت واقعى اجتماع محروم ساخته و درهاى اطلاعات درست را برروى آنان بسته‏ایم. از سوى دیگر كارگزاران و كارمندان دولتى، عموما به این گرایش دارند كه همه چیز را خوب و اوضاع را بر وفق مراد وانمود كنند. نتیجه این وضعیت آن است كه در درازمدت نواقص موجود در جامعه و كاستى‏ها شدت مى‏یابد و ناهنجارى‏ها جاى هنجارهاى سالم را مى‏گیرد و تنها هنگامى حكمرانان متوجه وضعیت حقیقى جامعه مى‏شوند كه دیگر نمى‏توان كارى كرد. یكى از علل سقوط حكومت‏هاى استبدادى، همین بى‏خبرى از اوضاع جامعه است. معروف است كه مارى آنتوانت چون شنید مردم به سبب نداشتن نان شورش كرده‏اند، توصیه كرد: «پس بیسكویت بخورند!» این داستان طنزآمیز، اما گویاى واقعیتى تلخ است. در حكومت‏هاى استبدادى، به‏گونه‏اى عمل مى‏شود كه به‏تدریج، كم‏تر كسى میل یا جرأت امر به معروف و نهى از منكر و بیان حقایق را پیدا مى‏كند. و همین آفتى است. اگر سال‏هاى پایانى هر حكومت ساقطشده را به‏دقت بررسى كنیم، مى‏بینیم على‏رغم داشتن سیستم‏هاى امنیتى نیرومند و متمركز، حاكمان عملا از آنچه در جامعه در حال رخ دادن بوده است، بى‏خبر بوده‏اند؛ چنان بى‏خبرى‏اى كه گاه حیرت‏انگیز است. همه اینها نتیجه آن است كه امر به معروف و نهى از منكر نادیده گرفته شده و یا كاریكاتور مسخ شده‏اى از آن ارائه شده بوده است. با توجه به این نكته و با درك این كاركرد امر به معروف و نهى از منكر است كه امام على‏علیه السلام مصرانه از فرزندان صلبى و فرزندان معنوى‏اش مى‏خواهد تا امر به معروف و نهى از منكر را ترك نكنند؛ وگرنه شریران بر آنان چیره مى‏شوند و آن‏گاه دعایشان نیز مستجاب نخواهد شد. ⁽²⁵⁾ این كه در نتیجه ترك امر به معروف و نهى از منكر، شریران قوم حاكم خواهند شد، كمابیش روشن است. انسان به‏طور طبیعى، در صدد تسخیر قدرت و تسلط بر دیگران است. قدرت نیز آدمى را سرمست و خودشیفته مى‏كند و به تعبیر قرآن كریم: «آدمى طغیان مى‏كند، اگر خود را بى‏نیاز ببیند. ⁽²⁶⁾ » یعنى لازم نیست كه انسان حتما مقتدر باشد، بلكه پندار قدرت و این احساس او را به بیراهه مى‏كشاند. از این‏رو لازم است امر به معروف و نهى از منكر، به عنوان یك مكانیزم بازدارنده و ابزار نظارت، مانع چنین پندارى در حاكمان شود. حال اگر كسى این فریضه را به‏جد نگیرد و یا آن را تنها به حوزه‏هاى خاص و كوچك اختصاص دهد، به‏تدریج روند احساس بى‏نیازى در حاكمان، و از سوى دیگر حالت بى‏اعتنایى و سهل انگارى در مردم پدید مى‏آید و نتیجه آن، حاكمیت طالحان و بدكاران خواهد بود؛ كسانى كه جام قدرت آنان را مست ساخته و دیگر چیزى را مانع تحقق اهداف خود نمى‏بینند. این روند گاه چنان كند و بطیئ است كه خود حاكمان نیز متوجه آن نمى‏شوند و چه بسیار حاكمان پاك‏دل و پاك‏دستى كه به‏تدریج آلوده شدند و بر اثر فقدان امر به معروف و نهى از منكر، به مغاك شر و تباهى درغلتیدند.

اما چه رابطه‏اى میان ترك امر به معروف و مستجاب نشدن دعا وجود دارد؟ امام على‏علیه السلام خود به این پرسش، پاسخى كلى و فراگیر داده است كه مختص به این مورد نیست. روزى كسى از امام پرسید: با آن كه خداوند وعده استجابت دعا داده و فرموده است: ادعونى استجب لكم ⁽²⁷⁾ ، چرا دعاى ما مستجاب نمى‏شود؟ امام پاسخ داد: «به دلیل وجود هشت خصلت در شما، دعایتان مستجاب نمى‏شود: نخست آن كه خداى راشناختید، اما حق او را ادا نكردید و از این شناخت سودى نبردید. دیگر آن كه به پیامبرش ایمان آوردید، آن‏گاه با سنت او مخالفت كردید و شریعتش را میراندید. سوم آن‏كه كتابى را كه بر شما فرود آمده است، خواندید، اما بدان عمل نكردید... . ⁽²⁸⁾ » كتاب خدا برایمان از سرنوشت اقوامى سخن مى‏گوید كه بر اثر ترك امر به معروف، نیكانشان نیز در كنار بدكارانشان هلاك شدند و از ما مى‏خواهد تا از فرجام آنان عبرت بگیریم و همواره پایبند و مجرى این فریضه باشیم. رسول‏خداصلى الله علیه وآله وسلم نیز ما را از ترك این فریضه بیم داده و آن را عامل تباهى و زوال جامعه دانسته‏اند . به گفته امام على‏علیه السلام: «شنیدم كه رسول‏خداصلى الله علیه وآله وسلم مى‏فرمود: خداوند تنها بدان‏سبب امت‏هاى پیش از شما را هلاك كرد، كه امر به معروف و نهى از منكر را واگذاشته بودند. ⁽²⁹⁾ » بدین‏ترتیب تنها راه ممانعت از حاكمیت بدكاران، امر به معروف و نهى از منكر به معناى گسترده آن است. حال با ترك آن چگونه مى‏توان انتظار استجابت دعا را داشت؟ در سنت دینى ما آمده است كه دعا در چند مورد مستجاب نمى‏شود كه یكى از آنها جایى است كه راه‏حل در دست خود انسان باشد. پس اگر كسى از حاكمیت بدكاران هراسان است، باید امر به معروف و نهى از منكر كند. اگر كسى خواهان بقاى دولت صالح است، باید امر به معروف و نهى از منكر كند و اگر كسى نمى‏خواهد حكومت صالح و جامعه سالم نابود شود، باید امر به معروف و نهى از منكر كند؛ زیرا امر به معروف و نهى از منكر، هم ضامن تداوم سلامت جامعه و حاكمان است و هم مانع به قدرت رسیدن اشرار و تباهى امت است.

پس اگر كسى دست از این فریضه كشید و در نتیجه، حاكمیت در اختیار اشرار قرار گرفت، مسئول خود او است و جز خویشتن را نباید نكوهش كند. این نتیجه عملكرد او است و پیش‏تر نیز رسول‏خداصلى الله علیه وآله وسلم در باب آن هشدار كافى داده است. امام على‏علیه السلام مى‏فرماید كه رسول‏خداصلى الله علیه وآله وسلم به من فرمود: «اى على، با دست امر به معروف و نهى از منكر كن؛ پس اگر نتوانستى، با زبان چنین كن. پس اگر نتوانستى با قلبت چنین كن، وگرنه جز خود را نكوهش مكن. ⁽³⁰⁾ »

ز. رویكرد اجرایى به این فریضه

همگانى بودن این فریضه، به معناى یله بودن آن نیست. در جایى كه اجراى آن نیازمند امكانات و تشكیلات و مسئولان خاصى نباشد، همگان مكلف به اجراى آنند. اما در جایى كه اجراى این فریضه نیازمند امكانات مالى، تجهیزات نظامى و... باشد، طبیعتا سازمانى باید متولى و متكفل این كار شود. تشكیل سازمان‏هایى با نام حسبه، تعیین قضات و مانند آن، نتیجه رویكرد اجرایى به آن است، كه گزارش پاره‏اى از آن در بحث امام و حسبه خواهد آمد و در آن‏جا خواهیم گفت كه امام‏علیه السلام این فریضه را در سطحى وسیع و با راهكارهاى خاص به‏كار مى‏گیرد. از نظر امام، امر به معروف و نهى از منكر، فقط گفتن و یا بیان معایب نیست، بلكه كوششى است براى حل مشكل. براى مثال روزى كسى را نزد امام‏علیه السلام آوردند كه دست به خودارضایى زده بود. حضرت پس از آن‏كه او را تعزیر كرد، دستور داد به خرج بیت‏المال، او را زن دهند. ⁽³⁷⁾ این نگاه اجرایى به فریضه امر و نهى است كه مى‏تواند ریشه منكرات را بخشكاند و بسترى مناسب براى رشد معروف‏ها بگستراند.