تبیان، دستیار زندگی

سلام دوستان .

این مقاله هم در سایت حوزه منتشر شده بود. فکر می کنم خوندنش خالی از لطف نباشه.

منتظر نظراتون هم هستم.

جلوه گاه رخ او دیده من تنها نیست

ماه و خورشید همین آینه می گرداند

«حافظ»

قرن بیست و یکم برای زنان، قرن شناخت «خویشتن خویش» خواهد بود. پیشرفتهای اجتماعی، دسترسی به تکنولوژی برتر، تسلط نرم افزارها در زندگی مردم، پیچیده تر شدن ارتباطات اجتماعی، سردرگمی انسانها و تغییر و توسعه لحظه ای تا آنجا پیش رفته که اخلاق و فرهنگ و معنویت را در هاله ای از ابهام پیچیده است. انسانها دیگر با هیچ معیاری هماهنگی ندارند و در واقع به مرحله اشباع نیازهای مادی رسیده اند. مسأله عشق، مسأله تظاهر جسمی، فرهنگ برهنگی، مسأله جدایی از اخلاق دیگر برای جوامع اروپایی یک موضوع جالب توجه نیستند. ازدواجهای آزاد، فرزندان ناخواسته و اقناع جنسی رفته رفته به یک دوره پیش آگاهی فلسفی، اخلاقی، فرهنگی و تصعید روانی ختم می شود که در قرن بیست و یکم اتفاق خواهد افتاد. در این برهه از زمان، زنان جهان به مرحله ای قدم خواهند گذاشت که مرحله شناخت «خویشتن خویش» است. به همین جهت ما سه مرحله را در تاریخ حیات اجتماعی و انسانی «زن» آنگاه که جدای از مذهب و بینش راستین الهی زیسته، منظور کرده و اجمالاً بدانها می پردازیم. عصر فُرودین، عصر تساوی و عصر شناخت خویشتن خویش.

عصر فُرودین(1)

نگاههای غریبه میان این تاریک

هنوز تشنه روز حضور خورشیدند

«امین صدیقی»

عصر نخست که عصر فُرودین است زن در پایین ترین درجه اجتماع قرار گرفته و عامل برتری جنسی، او را به یک موجود ضعیف تبدیل کرده است. بنابراین او به خود اعتماد و اطمینان ندارد و در تجارب اجتماعی و انتخاب مسؤولیتها سیادت انسانی خود را نیز از دست داده است. زن در این مرحله به یک موجود مضطرب و بی پناه مبدل شده و در بحرانهای اجتماعی و انتخاب مسؤولیت باید توسط جنس قویتری به نام مرد مورد حمایت و حضانت قرار گیرد. او در این تلاقی صداقتها مورد بی مهری قرار گرفته و تا حد فریب حماسه ها سراپای وجودش را در اسطوره ها پیچیده اند و در پشت حجاب بی تفاوتی چنان مخفی نگهداشته اند که هرگز چشم نامحرمی به او نیفتاده است.

زن در این دوره موجودی همچون سایر موجودات خانواده بود در حالی که وظیفه همسریش را انجام می داد و کار منزل به عهده او بود. در مزرعه نیز کشاورزی می کرد و در برداشت محصول بیشترین سهمیه مربوط به او می شد. دوگانگی جنسی همواره او را در رده ای پایین تر از مردان قرار می داد.

این بی تفاوتی تا اواخر قرن هفدهم و هجدهم ادامه داشت. در اواخر قرن هجدهم دانشمندانی چون منتسکیو و ژان ژاک روسو با ابزار تفکرات اجتماعی و نوشتن کتاب گفتند هر کس برای خود حقی دارد و حقوقی و همه مردم در برابر هم و در کنار هم مساوی اند و حقوق آنها برابر است. همین نهضت فکری و اجتماعی، سیاستمداران زمانه را نیز به پای میز قراردادها و امضاء اعلامیه ها کشاند تا اینکه در قرن بیستم مسأله «حقوق زن» در برابر «حقوق مرد» مطرح شد و در اعلامیه جهانی حقوق بشر پس از جنگ جهانی دوم در سال 1945 میلادی از طرف سازمان ملل متحد تساوی حقوق زن و مرد صریحا اعلام شد. این روند در حالی بود که اسلام عزیز قرنها پیش طرح مشخص و سازگار با مصالح و نیازهای جامعه و انسان را در دفاع از حقوق همه جانبه انسان بویژه «زن» ارائه کرده بود و همواره بدان فرا می خواند.

عصر تساوی

جلوه گاه رخ او دیده من تنها نیست

ماه و خورشید همین آینه می گردانند

«حافظ»

اکنون قرن بیستم است. همین زن که روزی فقط از روزنه می توانست شاهد فعالیتهای اجتماعی، سیاسی و مدنی باشد در بحبوحه تلاشهای اقتصادی، اجتماعی و مسایل سیاسی قرار گرفته و آنچنان در حوادث ایام غرق شده که جوانب کار را فراموش کرده است. هویت کاذبی که توسط سازمانهای غربی و اروپایی به زنان بخشیده شده او را در هاله ای از ابهام و بزرگواری بی تجربه قرار داده است. واژه هایی همچون زن امروزین، زن متمدن، زن فرهیخته و زن مدرن او را گاهی فراتر از یک موجود افسانه ای که با چشمانی نازنین و جسمی بی تن پوش در رؤیا مجسم می شود ظاهر ساخته است. او به آزادی بی حد و حصری رسیده است. او می خواهد گذشته اش را جبران کند و این عقب ماندگی اجباری را با قدمهای بلندتری به پایان آورد ولی دلیل راه ندارد. رها و بی همراه است و سودجویان زمانه نیز از او بتی عریان ساخته و پرداخته اند. محتوایش را خالی کرده اند و بدون چراغ و روشنایی در ظلمات زمانه رها ساخته اند لخت و عورند. حجاب گذشته را از تن برون کرده و پوشش جدیدی نیز نیافته اند. جامعه یک فضای صنعتی است و ارزشهای انسانی فدای کار و اقتصاد شده است. مدرنیزاسیون، طلوع یک انقلاب فرهنگی و ظهور یک از هم گسیختگی خانوادگی است. ماشینیزم او را در محور فعالیتهای اقتصادی قرار داده و گاهی او را به پیچ و مهره تبدیل کرده است. گردش در جهت از میان برداشتن تمامی تفاوتهای کیفی بین پدیده های مختلف و تنزل همه چیز در سطح یک مخرج مشترک تحت عنوان برابری زن و مرد و دمکراسی اجتماعی برای او یک هدف منظور می شود. این گرایش او را به اندازه یک تندیس سنگی پایین آورده است.

در آمریکا و اروپا و حتی ژاپن امروزی، خانه به گونه ای، تنها مکان ملاقات یک ساختار هسته ای یعنی خانواده مبدل شده که افراد آن در زیر پرچم برابری دو جنس قرار گرفته اند. در آنجا پایه های احترام انسانی و تفکرات عاطفی و معنوی بشدت متزلزل شده است.

ایده بازاریابی که از طرف جوامع سرمایه داری عرضه می شود ذهن همه افراد را به خود مشغول کرده در نتیجه همه تلاش زن و مرد از جنبه کار ارزیابی می شوند یعنی از دیدگاه برابری و عقلایی بودن.

جامعه غربی امروزه با هماهنگی رسانه های گروهی و ابزار روانشناختی، دست به شناسایی رفتار و روان زن یازیده است و از نقاط ضعف و گوشه های مبهم و تاریک روان او استفاده کرده برای پیشبرد اهداف سودجویانه خود بهره برداری می نماید. او تصویر دیگر گونه ای از زن ارائه می دهد او می گوید: زن موجودی سهل انگار و وسیله ای برای کامجویی و لذت است. از دست وی کارهای مهم برنمی آید. عاطفه قوی و طبع نازک او ایجاب می کند که مصرف کننده صرف باشد.

از طرفی تولید انبوه جامعه صنعتی نیاز به توسعه بازار فروش دارد که این نیز میسر نمی شود مگر با مصرف تولیدات کارخانجات آنها. روانشناسی زن در این گیرودار متمایز به یاری مدیران کارخانه ها آمده و در تحلیل روانی زنان می گوید: باید ترتیبی داده شود که زن در بازار کار و بازار مصرف حضور مداوم داشته باشد و او همه این اقدام را به منزله آزادی برای خود تلقی کند. این احساس آزادی در واقع بندگی و خدمتگزاری محسوب می شود نه حریت و رهایی از بند.

ما در قرن بیستم شاهد این اثر روانی و تصویر درونی از انگیزه های زنانه بوده ایم. او از اینکه آزاد شده است احساس رضامندی می کرد، او می خواست در جامعه حضور داشته و این ذهنیت حضور نامتجانس را با مقتضیات جامعه هماهنگ نماید. از طرفی روشن است جامعه، زن را به لحاظ خصوصیات جسمانی که دارای جلوه هایی است به عنوان زن می شناسد، بنابراین وقتی وی همواره در منظر همگان قرار گیرد آمادگی عرضه این جلوه ها نیز فراهم شده است. بدین سان بود که مدهای مربوط به لباس و آرایش و نحوه رفتار و نظایر آنها نه به صورت یک پدیده اجتماعی ـ خانوادگی که به شکل پدیده ای در خصوص شکل ظاهری جامعه یا «مور فولوژیک» آن درآمد و یکی از اجزاء یا یکی از نهادهای مربوط به ظواهر اجتماعی شد. وقتی زن در متن این ذهنیت قرار گرفت و همه وسایل و ابزاری که در واقع به وی تحمیل شده و در ظاهر خود بدان روی آورده بود نمایانگر همین مطلب بود که زن آفریده ای است که خداوند او را برای لذت و کامجویی مرد خلق کرده است. در نتیجه، فرآیند انسانیت زدایی از زن که جامعه سنتی دست اندرکار آن است تکمیل شد و زن دیر یا زود با اندکی تردید پذیرفت آنچه را که سیاستمداران جامعه و روشنفکران زمانه در حق آنها می گویند راست و باور کردنی است. لذا در مجامع خصوصی و زنانه خود این سؤال را مطرح کردند آیا آنچه مردان در مورد ما می گویند درست نیست؟ آیا ما برای آنچه آنها می گویند خلق نشده ایم؟ آیا حق با آنها نیست که می گویند ما درست از آزادی خویش استفاده نمی کنیم و به بهترین وجه زیباییهای خود را نشان نمی دهیم و دلبری نمی کنیم. حتی در جزئی ترین کارها مثل کشیدن سیگار در مجامع عمومی و دخالت در بعضی کارهای مردانه.

بدین طریق یک نهاد از خارج آمده، در اندرون و روان زن جای گرفت و او پذیرفت که باید این مقررات را عمل کند در غیر این صورت دچار ناهنجاری روانی خواهد بود. بدین سان زن وارد بازار مصرف گردید. در این بازار مصرف، تبلیغات دنیاپرستان سودجو همچنان آتش مصرف گرایی را دامن می زد: زیبایی، سلامت، جوانی، آسایش، تجمل و چشم همچشمی، صرفه جویی، نوآوری، سنت گرایی، امنیت، طبیعت، بهار، خنده و پوچی، مسایل جنسی، زن خانه دار، مادر، همسر، زن، همه اینها کلماتی است که می خواهند زن را آماده پذیرش آنچه می خواهند بنمایند و خرید و مصرف یکی از آن اهداف است. او سپس وارد بازار کار شد. کار ارزان قیمت توسط زنان در کارخانه ها مورد توجه سرمایه داران قرار گرفت، لذا زن علاوه بر موقعیت خانوادگی به عنوان مادر و همسر به یک موقعیت اجتماعی نیز رسید و آن کارگری و داشتن درآمد بود. ولی همه این موقعیتها در عین داشتن رفاه ظاهری و قیافه متمدن گونه عوارض دیگری را برای زن فراهم آورده است: گسیختگی خانوادگی، از خود بیگانگی، اضطراب و نُروزهای روانی، آشفتگیهای روحی، تنهایی، احساس غربت، بیداری و شب زنده داری، اعتیاد به مواد مخدر، فحشاء و مسایل جنسی، بیماری عصبی، آزادی و رهایی از تمام قیود اجتماعی، آنارشیسم و پوچ گرایی و در پایان پناه بردن به خودکشی، این ماجرای زن در سالهای پایانی قرن بیستم است.

عصر شناخت خویشتن خویش

جمال یار ندارد نقاب و پرده ولی

غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد

عصر سوم در آستانه شروع قرن بیست و یکم تحقق می یابد. عصر شناخت خویشتن خویش است. زن سرانجام به نارسایی این برداشت پی برده است. او در حضور مطلق خود «خویشتن» را معنی کرده و به این نتیجه رسیده است که باید گذشته را در همان بی درنگی خویش به ابدیت سپرد و دنیای جدیدی بوجود آورد که با آن تکثر فزاینده همچون سی مرغی شد که در کوه قاف به سیمرغ بدل شدند. بازتاب نیازهای دروغین که منجر به تنش و تعارض گردیده اند اکنون در مطلوبیت آینده روشن باید صفحه زندگی را زیباتر سازند. در قرن بیست و یکم رهیافتهای جدیدی به دست آمده که هدفشان کشف تفاوتهاست. تفاوت میان دموکراسی اقلیتها و اکثریتهای تحمیلی که بر رأی گیری انحصاری و بیان مباحث به شیوه های سفسطه آمیز تشکیل شده اند، تفاوت بین زن و مرد در اجرای نقشهای اجتماعی، فرهنگی. تفاوت میان ساختارهای سیاسی، هنری و در این کشف تفاوتهاست که جایگاه هر کس از زن و مرد، عالم و عامی در جامعه روشن می شود و هر فردی می تواند با درونمایه لازم به کشف خویشتن نایل آید. جدایی از مادیت محض و قدم گذاشتن به حوزه لاهوتی زندگی یکی از اهداف این «خویشتن آگاهی» است زنان اکنون در غرب حتی معنویت کلیسایی را به پوچی و بی معنایی جامعه صنعتی ترجیح می دهند و کم کم به سوی آنچه که «تحصیل عزتِ از دست رفته» گفته می شود رو می آورند. زنان، دیگر همه مظاهر تمدن را آزموده اند و بر وهم آمیز بودن گذشته تلخ جامعه مادی انگشت صحت زده اند.

در این میان اسلام به عنوان یک خط فکری جدید برای زنان اروپایی و آسیایی مطرح می شود و مظاهر تمدن این دین بزرگ خواهد توانست راهگشای حل خیلی از مسایل اجتماعی باشد. زنان هند و چین نیز بر محور دستورات بود او برهما قلمرو فرهنگی خویش را ثبات می بخشند و این جریان همچون موجی عالمگیر کلیه قاره ها را می نوردد تا زن را در آستانه قرن بیست و یکم به جایگاه اصلی خود برساند. در اینجاست که زن به شناخت «خویشتن خویش» موفق خواهد شد.


1 ـ فُرود در مقابل فراز آمده است.