گیاهانى كه طبیعت باسخاوت دراختیار موجودات زنده قرار مى دهد، آنقدر متنوع و گوناگون است كه براى شناسایى باید آن ها را برحسب كاربرد و ویژگى هاى فصلى و اقلیمى به دسته ها و گونه هاى مختلف دسته بندى كرد.بهار فصل رشد و رویش گیاهانى است كه بیشترین كاربرد را از نظر دارویى و غذایى در طب سنتى و غذاهاى محلى و سنتى داراست.در میان گیاهانى كه در بهار مى رویند و رشد مى كنند، سبزى هاى صحرایى به لحاظ ویژگى هاى خاص خود در درمان هاى خانگى و آشپزخانه ممتاز هستند.
برخى از سبزى هاى صحرایى در غذاهایى مانند: آش، كوكو، پلو، كوفته و سالاد مورداستفاده قرار مى گیرند و بخشى از آن ها به عنوان درمان دارویى، تقویت كننده، آرام بخش و در مصارف بهداشتى و آرایشى كاربرد دارند.سبزیجات صحرایى طیف گسترده اى از گیاهان هستند كه در مناطق مختلف و با نام هاى متفاوت شناخته و مورداستفاده قرار مى گیرند و بومى منطقه خودند. اما گروهى از آن ها كه در بیشتر مناطق وجود و در مصارف غذایى عمومیت بیشترى دارند، عبارتند از:
- بابونه
- پونه و پونه كوهى
- شاهى آبى یا علف چشمه (بولاق اوتى)
- چاى كوهى (توكلیجه) یا سبزى كوفته
- شنگ
- غازایاقى
- سوسنبر (نعناى فلفلى)
- تره بیابانى
- مرزه كوهى
- والك
و به جز این ها
سبزى هاى صحرایى آشپزخانه ها
این روزها در اغلب شهرهاى بزرگ و كوچك در فروشگاه ها محصولات سبز و در كنار سبزیجات فرنگى، گونه هاى مختلف سبزى هاى صحرایى را مى بینیم كه یا بومى همان دیار هستند یا به علت استقبال در مصارف آشپزى از نقاط دیگر تهیه و عرضه مى شوند.
بابونه
بابونه طلایه دار سبزى هاى صحرایى است، زیرا در اواخر اسفند و در آستانه بهار به بازار مى آید.بابونه گیاهى است كه گل هایى به رنگ هاى زرد، سفید و گاه ارغوانى دارد و بیشتر در زمین هاى خشن و شنى و نزدیك به كناره هاى زمین مى روید. این گیاه سالان زى است و حدود ۳۰ تا ۳۵ سانتى متر قد دارد و یكى از گیاهان كلاسیك در مجموعه گیاهان طبى است. بابونه گلى است پایا كه تا اواخر تابستان نیز یافت مى شود.بابونه براى مصارف غذایى از اواخر اسفند تا ماه هاى فروردین و اردیبهشت كه گیاه تر و تازه و ترد است و ساقه هاى آن چوبى نشده (ساقه ها و برگ ها در این زمان نرم و لطیف و براق همانند گشنیزند، استفاده مى شود.)
اما براى مصارف طبى، آن را ماه هاى خرداد و تیر كه نخستین مرحله گل دادن گیاه است (البته در اقلیم هاى مختلف به نسبت سرما و گرماى منطقه اى كمى فرق مى كند) برداشت مى كنند. بابونه انواع مختلفى دارد كه نوع معمولى آن «كامومیلا» و نوع دیگر آن بابونه گاوى نام دارد كه به صورت گرد ضدحشره مورد استفاده قرار مى گیرد.
اثر شفابخش بابونه
این گیاه یكى از مؤثرترین داروها در تركیبات گیاهان دارویى براى درمان آلرژى و آسم ناشى از آلرژى است و براى دل درد، نفخ شكم و سیستم گوارشى، دردهاى عادت ماهانه، سردردهاى عصبى و میگرنى، گولیت ها، فشردگى عصبى و تب هاى متناوب مفید است.طب سنتى را اعتقاد بر این است كه بابونه داراى طبیعتى گرم و خشك است و داراى ماده ضد حساسیت طبیعى بوده، در نوسازى گلبول هاى سفید خون نقش دارد.این گیاه مقوى، مدر، مسكن، معرق و ضدعفونى كننده شناخته شده است.
به دلیل مدر بودن، بابونه در درمان هاى كلیوى مانند ورم كلیه، سنگ كلیه و سخت ادرارى كاربرد دارد.بابونه دوست كبد است و از این رو، به علت صفرا آورى اش براى سوءهاضمه و ترشى معده، چاى آن را توصیه مى كنند.بابونه مزاج را تعادل مى بخشد (با دفع صفرا، سودا و بلغم)، خون را صاف مى كند و انسداد (گرفتگى) مجارى طحال را برطرف مى سازد.
در طب سنتى، بابونه به شكل هاى مختلف مصارف گوناگون دارد.جوشانده آن در درمان ناراحتى هاى دستگاه تنفسى - گوارشى، كلیوى، زنان، رفع چاقى، تقویت حافظه و غیره كاربرد دارد.روغن بابونه مسكن خوبى براى نقرس و رماتیسم (به صورت مالشى) است و براى سنگینى گوش (چكاندن چند قطره) در طب سنتى توصیه شده است.بخور بابونه علاوه بر ضدعفونى كردن محیط، براى رفع گوش درد (ناشى از ورود آب به داخل گوش) و براى زیبایى پوست (منافذ پوست را جمع مى كند به صورت خیسانده و تونیك نیز براى مصارف پوستى) كاربرد دارد. همچنین آن را به صورت پودر مى توان به عنوان ادویه ضدنفخ در غذا استفاده كرد.در مصارف آرایشى از لوسیون هاى بابونه براى زیبایى و تقویت پوست و مو استفاده مى شود و شایع است كه بابونه رنگ مو را روشن مى سازد. چاى بابونه ضدنفخ و ضد تشنج، تب بر و عرق آور است. در شست شوى چشم ها با چاى بابونه، خستگى و قرمزى چشم ها برطرف مى گردد.بابونه داروى خوبى براى عفونت هاى ویژه زنان است.بابونه داراى خواص درمانى بى شمارى است كه در این مختصر نمى گنجد. اما افراط و تفریط در هر چیزى ممكن است باعث دردسر شود كه بابونه نیز از این قاعده مستثنا نیست.
مضرات بابونه
استفاده از این گیاه باارزش دارویى در موارد ویژه اى منع شده است كه عبارت اند از:
- پروستات
- زنان حامله
- فشارخون
- قلب (زیاده روى در مصرف بابونه)
- فلج عضلات (زیاده روى در مصرف بابونه)
- زیاد كننده عرق براى كسانى كه زیاد عرق مى كنند (مصرف گل بابونه)
- و ناسازگارى با مصرف همزمان با گردو، پسته و موارد داراى تانن (مانند چاى)
مصارف غذایى بابونه
در گذشته هاى نه چندان دور، از این سبزى معطر در بسیارى ازغذاهاى سنتى استفاده مى شده است؛ ازجمله بابونه در تركیب سبزى هاى كوكو و پلو نقش اساسى را به عهده داشته است. در هفته آخر اسفندماه كه این گیاه باارزش به بازار مى آمد، همگان براى تهیه آن و استفاده از آن در سبزى پلو و كوكوى سبزى شب عید در تكاپو بودند.این شاید به دلیل اثرات ضدنفخ این سبزى گرانبها بود كه در ایام عید براى رفع پیامدهاى پرخورى و متنوع خورى از آن استفاده مى شده است. هنوز هم مادربزرگ ها از بابونه در آش، سبزى پلو و كوكوى سبزى استفاده مى كنند.
بولاغ اوتى، شاهى آبى (علف چشمه) (Nasturtium officinale)
شاهى آبى كف پوش و فرش زمردین چشمه سارها است.این گیاه در چشمه سارهاى كوچك و نواحى مرداب ها زیاد دیده مى شود. از این رو به آن شاهى آبى نیز مى گویند.طبع شاهى آبى گرم و تر است. این گیاه داراى ویتامین هاى E، C، B، و به ویژه ویتامین B1 و املاح كلسیم، سدیم، گوگرد و پنى سیلین طبیعى است. مصرف این گیاه در درمان هاى خانگى (طب سنتى) بیش از همه براى دیابتى ها توصیه شده است. این گیاه علاوه بر درمان قند، در درمان ناراحتى هاى پوستى مانند اگزما و خارش نیز كاربرد دارد. همچنین مصرف آن از ریزش مو جلوگیرى مى كند و دردهاى قاعدگى و مفصلى مزمن را آرام مى سازد. بولاق اوتى داراى اثر آرام كننده در دردهاى عصبى است و در درمان بیمارى هاى كلیه و كبد نقش ویژه اى دارد.
این گیاه تصفیه كننده خون، مقوى معده، اشتهاآور و مدر شناخته شده است. همچنین دارویى انرژى زا و نیروبخش براى بیماران خسته و افراد ضعیف است.شاهى آبى نفخ و زخم سیستم گوارشى به ویژه روده را بهبود مى بخشد، از سكته مغزى (به دلیل داشتن آسپرین طبیعى) جلوگیرى مى كند و نیروى جنسى را افزایش مى دهد. همچنین از ریزش مو و شكستن ناخن جلوگیرى مى كند. (به دلیل داشتن كلسیم، ویتامین ها و املاح مفید دیگر) در سرطان سینه از بولاق اوتى به عنوان داروى كمكى و پیشگیرى كننده یاد شده است. این گیاه در ناراحتى هاى سیستم تنفسى مانند آسم و سل ریوى به ویژه در درمان برونشیت كاربرد درمانى دارد.مصرف این سبزى باارزش باعث طول عمر مى شود (به دلیل تقویت عمومى و پیشگیرى از بیمارى ها و داشتن مواد، املاح و ویتامین هاى ضرورى بدن).
در طب سنتى، از شاهى آبى در درمان نقرس و راشیتیسم و رماتیسم استفاده مى شده و هم اكنون نیز گیاه درمانگرها به دیده اعجاز به آن مى نگرند.این سبزى خون را تصفیه مى كند و جلوى خونریزى اعضا را مى گیرد. این گیاه به دلیل تصفیه كردن خون، كدورت پوست را برطرف كرده، باعث سرخ شدن پوست صورت مى گردد.علف چشمه به دلیل مدر بودن، سنگ هاى كلیه را دفع مى كند.به علاوه، دوست خوب كبد است و یرقان را درمان مى كند. همچنین تب هاى عفونى را برطرف مى سازد (همراه با عناب) و طحال را تقویت مى كند.
بخورید و بنوشید، اما اسراف نكنید
زیاده روى در مصرف شاهى آبى (اگرچه داراى خواص مفید بى شمارى است.) نیز همانند سایر خوراكى ها عوارض جانبى دارد.
مصرف بیش از حد شاهى آبى سبب ایجاد مضرات زیر مى شود:
- بواسیر
- مشكلات در زنان حامله
- افزایش سودا
- سوءمزاج
- اسپاسم مثانه و رحم
- ناراحتى حلق
- ورم پروستات (زیاده روى در مصرف)
- كلیه (زیاده روى در مصرف)
مصارف غذایى شاهى آبى
به جز مصارف دارویى، مى توان از آب شاهى آبى به صورت (آب سبزى) به شكل ساده و یا شربت، در رژیم هاى غذایى براى ناراحتى هاى دستگاه هاضمه و چاقى استفاده كرد.چاى بولاغ اوتى اگر جایگزین یك وعده نوشیدنى چاى روزانه شود، در پیش گیرى و درمان بسیارى از ناراحتى ها نقش داشته، به عنوان یك تونیك (تقویت كننده) باعث شادابى و رفع خستگى مى گردد.از شاهى آبى مى توان در سالاد استفاده كرد.همچنین از این گیاه مى توان به صورت تازه و خشك در آش ها (سوپ ها) و كوكوها استفاده كرد.شاهى آبى از تیره شاهى ها و تره تیزك ها است و در سبزیجات مصرفى روزانه مى توان آن را به سبزى خوردن افزود.
