یكی از شایع ترین اختلالات مغزی در جهان، اختلال صرع است. این بیماری در بسیاری از موارد با تشنجهای مكرر كه نتیجه فعالیت بیش از حد مغز است، مشخص می شود و علایم آن حملات ناگهانی و موقت، بیهوشی و تشنج متناوب با فواصل سلامت ظاهری است. بروز صرع می تواند به علت آسیب مغزی ناشی از زایمان، بیماری های عفونی و انگلی، آسیبهای مغزی، مسمومیتها و تومورها باشد. سن شروع این بیماری از اهمیت خاصی برخوردار است. بروز صرع قبل از 6 ماهگی حاكی از ضایعات شدید مغزی است. امروزه بیماری صرع را به دلایلی از جمله روابط اجتماعی، تحصیلی، ازدواج، فعالیتهای شغلی و... در زمره بیماریهای اجتماعی به شمار می آورند. برای شناخت بیشتر این بیماری بر آن شدیم تا گفتگویی را با آقای دكتر محسن مهدی نژاد كاشانی انجام دهیم. شما می توانید برای آشنایی بیشتر با بیماری صرع این گفتگو را بخوانید.
آقای دكتر! چه عواملی در ایجاد بیماری صرع مؤثرند؟
در ابتدا لازم است درباره حمله صرعی توضیح دهم.بروز امواج غیر طبیعی ناگهانی در مغز را كه به بروز علایم بالینی منجر شود، حمله صرعی می گویند.وجود علایم بالینی در این تعریف ضروری است؛ زیرا حدود یك درصد افراد سالم در نوار مغز خود امواج غیرطبیعی دارند كه این به عنوان حمله صرع در نظر گرفته نمی شود.از نظر بالینی زمانی كه دوبار حمله صرع در فرد بروز كند، او به عنوان بیمار صرعی شناخته می شود. علت بروز این بیماری در سنین مختلف متفاوت می باشد.مهمترین علل صرع در سنین نوزادی صدمات زایمانی و علل متابولیك، در جوانان ضربه به سر و تومور مغزی، در بزرگسالی تومور مغزی و در افراد مسن سكته مغزی می باشد.در كودكان و نوجوانان این علل ایدیوپاتیك(نامشخص) است كه در مجموع ایدیوپاتیك شایعترین علت صرع می باشد.مصرف بعضی از داروها و قطع ناگهانی آنها و عفونت نیز می تواند از علل حمله تشنجی باشد.
علایم بالینی صرع كدامند؟
علایم این بیماری به محل بروز امواج غیرطبیعی در مغز بستگی دارد كه اگر تنها محدود به قسمتی از مغز باشد، به آن «صرع كانونی» می گویند و اگر تمام مغز را در برگیرد، «صرع ژنرالیزه» می نامند.در صرع كانونی اگر امواج در قسمت بینایی باشد، به شكل جرقه های نورانی، كوچك و بزرگ شدن اشیا و تصاویر یا دور و نزدیك شدن آنها می باشد. در قسمت شنوایی به شكل شنیده شدن صدای باد و آب و یا تغییر صداها كه بلندتر از حد طبیعی یا سریعتر است، شنیده می شوند. در قسمت بویایی به شكل احساس بوی نامطبوع، در قسمت چشایی به شكل احساس مزه نامطبوع، در قسمت حسی مغز به شكل مورمور شدن یا سوزن سوزن شدن قسمتی از بدن و در قسمت حركتی به شكل پرش یك طرفه در صورت، دست، پا یا چرخش سر و یا یك نیمه بدن بروز می كند. بروز این امواج در لوب گیجگاهی می تواند به بروز علایم روانی حمله ای گذرا مثل ترس، شادی، غمگینی و یا توهمات درك منجر شود. بیمار احساس می كند جایی را كه تاكنون ندیده یا اتفاقی كه تازه افتاده، قبلاً دیده است و یا برعكس فرد آشنایی را تا به حال ندیده است. البته این دو علامت آخر در افراد سالم غیرممكن است بروز نماید گاهی اوقات بیمار پس از این علایم دچار اختلال آگاهی یا حافظه برای چند دقیقه می شود و یا باعث حركات تكراری و كلیشه ای مثل مالیدن دستها به هم، دست زدن، یا دكمه های لباس را باز كردن، ملچ ملچ كردن و آب دهان را قورت دادن، دور خود چرخیدن، دویدن و یا خندیدن شدید طی این مدت می شود كه به این نوع حمله، صرع لوب گیجگاهی گفته می شود. اما صرع بزرگ كه اغلب مردم با آن آشنا هستند، به شكل یك فریاد ناگهانی یا بدون آن و شل شدن دستها و پاها و افتادن بسیار روی زمین و سیاه شدن لبها و صورت و باز و خیره شدن چشمها به یك طرف است كه پس از 15 تا 30 ثانیه اندامها شروع به حركات پرشی نموده و از دهان او كف خارج می شود و این مرحله نیز معمولاً 20 تا 30 ثانیه طول می كشد و ممكن است با گازگرفتگی زبان و خروج كف از دهان و تخلیه مثانه همراه شود. پس از این مرحله، بیمار وارد مرحله پس از حمله شده كه حالت خواب آلودگی، سردرد، تهوع و استفراغ است و به طور معمول بیمار می خوابد.
در كودكان نیز یك نوع حمله رایج است كه به شكل خیره شدن چشمها می باشد مثلاً در حال صحبت كردن برای چند لحظه ساكت شده و چشمهایشان خیره می شود و اگر با كودك صحبت شود، پاسخی نمی دهد و این فقط چند ثانیه تا یك دقیقه طول می كشد و سریع حال بیمار طبیعی می شود. خیلی از كودكانی كه به این بیماری مبتلا هستند توسط معلمانشان شناسایی می شوند كه در حین دیكته نوشتن چند كلمه را جا می اندازند.نوع شایع دیگری از حملات صرعی كه خیلی سریع و بدون نظم در اندامها است كه در صبح بارزتر است و به افتادن لیوان یا شانه از دست بیمار منجر می شود. این بیماری از لحظه تولد تا مرگ می تواند بروز كند، ولی علل و علایم آن در سنین مختلف كمی متفاوت است.
تشنجهای هنگام تب بالا و یا پایین آمدن قند خون هم صرع هستند؟
در اطفال 5 ماه تا 7 سال ممكن است تشنج به دلیل تب بروز نماید. این نوع تشنج در ساعات اولیه شب بیشتر بروز می كند و اگر كمتر از 15 دقیقه باشد، یك طرفه نباشد و در یك روز چند بار تكرار نشود، خوش خیم است و اقدام خاصی نیاز ندارد. این نوع تشنج صرع گفته نمی شود و احتمال ابتلای این كودكان به صرع كم می باشد. تشنج ناشی از افت قند خون چون با رفع علت زمینه ای برطرف می شود، صرع نامیده می شود.
آقای دكتر! برای تشخیص بیماری صرع چه روشهایی استفاده می شود؟
اساس تشخیص، شرح حال بیمار است كه باید از خود بیمار و یك فرد همراه كه حمله صرع او را دیده است، پرسیده شود و هیچ روش تشخیصی قطعی درباره این بیماری وجود ندارد. معاینه عصبی در هر بیمار مبتلا به صرع باید انجام شود و در نهایت نوار مغز و تصویرنگاری مغز و آزمایشهای خونی می توانند كمك كننده باشند. درباره نوار مغز چند نكته مهم وجود دارد. اگر چه نوار مغز بهترین وسیله ارزیابی تشنج است، ولی همیشه باید در كنار علایم بالینی تفسیر شود و به تنهایی ارزشی ندارد.نوار مغز طبیعی صرع را رد نمی كند؛ زیرا امواج تشنج در 50 تا 90 درصد بیماران دیده می شود.نوار مغز غیرطبیعی به معنای وجود بیماری صرع نمی باشد؛ زیرا در یك درصد افراد سالم نیز نوار مغز غیرطبیعی دیده می شود.آزمایشهای خون به دلیل شك به اختلالات متابولیك مثل كاهش قند خون، كاهش كلسیم یا سایر یونهای خون است و انجام تصویرنگاری مغز به ویژه «ام.ار.آی» برای مشخص نمودن علت تشنج در هر فرد بالای 15 سال توصیه می شود.
تشخیص افتراقی های بیماری صرع چیست؟
یك اختلال شایع در تشخیص افتراقی تشنج، حالت سنگ كوب یا غش می باشد. سنگ كوب اختلال گذرای هوشیاری ناشی از كاهش خونرسانی موقت به ستام مغز است.این حالت به طور معمول در وضعیت ایستاده بروز می كند و بیمار در ابتدا احساس خوب نبودن دارد. چشمها سیاه و تاریك می شود و اندامها شل شده، رنگ بیمار پریده و روی زمین می افتد و عرق سردی بر روی او می نشیند و چند ثانیه هوشیار شدن را از دست می دهد.گرما، گرسنگی، استرس، ایستادن طولانی، خستگی و مصرف داروها احتمال بروز این حالت را افزایش می دهند.مدت كوتاه اختلال هوشیاری، رنگ پریدگی به جای كبود شدن صورت و لبها، شل شدن اندامها به جای سفت شدن آنها، نبود حركات تشنجی و گاز نگرفتن زبان به افتراق آن از تشنج كمك می كند. تشنجهای عصبی نیز به طور شایعی با تشنجهای مغزی اشتباه می شوند. تشنجهای عصبی در صورتی كه بروز مكرر و طولانی نیز داشته باشند، خطرناك نیستند و تنها آزار دهنده می باشند. سكته گذرای مغزی، میگرن و حملات هراس نیز در تشخیص افتراقی با اشكال خاصی از صرع مطرح می شوند.
آیا می توان از ابتلا به صرع پیشگیری كرد؟
با توجه به اینكه علت بیشتر انواع صرع نامشخص است و علل دیگر صرع نیز قابل پیشگیری نیست، نمی توان از صرع پیشگیری نمود، ولی می توان با رعایت یكسری نكات، احتمال بروز بعضی انواع صرع را كم كرد و آن را كنترل نمود: مانند استفاده از كمربند ایمنی در ماشین، كلاه ایمنی در موتورسواری، كنترل فشارخون، قند و چربی خون، قطع مصرف سیگار، پرهیز از مصرف خودسرانه داروهای آرام بخش و كنترل دقیق دوران بارداری و زایمان.
ژنتیك در این بیماری چه نقشی دارد؟
انواع محدودی از بیماری صرع ارثی می باشند و بیشتر موارد، ژنتیكی نیستند. مطالعات همه گیرشناسی بیشتر نقش جنبه ارثی را مطرح می نمایند و به طور كلی می توان گفت كه نقش ارث در صرع كمتر از 10 درصد می باشد.
برای درمان صرع چه باید كرد؟
درمان این بیماری به طور عمده دارویی است و در موارد كمی از جراحی استفاده می شود. همان طور كه گفته شد صرع به مواردی گفته می شود كه حداقل دو بار حمله بروز كرده است و سؤالی كه مطرح می شود این است كه بیماران با یك بار حمله، آیا به درمان نیاز دارند؟
در این مورد بر اساس نوع حمله، نوار مغز، تصویرنگاری و معاینه عصبی بیمار تصمیم گیری می شود. نكات مهمی كه در درمان این بیماری لازم است رعایت شود عبارتند از: دارو بر اساس نوع حمله انتخاب شود، برای درمان از یك دارو استفاده گردد و ارزان و در دسترس باشد.البته مشخص است كه گاهی نمی توان تمام این نكات را رعایت نمود و به عنوان مثال اگر بیمار با یك دارو به مقدار كافی كنترل نشود و داروی دوم نیز به تنهایی مؤثر نباشد، از رژیم دو یا چند دارویی استفاده می شود.بندرت از سه دارو استفاده می شود.درمان جراحی در موارد مقاوم به درمان دارویی كه كانون مشخصی برای تشنج دارند، توصیه می شود كه در كشور ما از این درمان كمتر استفاده شده است.
حال نكاتی را برای بیماران صرعی توصیه می كنیم :
برنامه خواب منظم داشته باشند.
گرسنگی نداشته باشند.
مصرف غذاهای سرد مثل ماست، خیار، ترشی، هندوانه و گوجه فرنگی كمتر از حد معمول باشد.
تا كنترل كامل حملات از رانندگی، سوار شدن بر دوچرخه و موتور، بالارفتن از بلندی و كارهای خطرناك اجتناب گردد.
برای بعضی انواع صرع نگاه كردن طولانی به تلویزیون و نمایشگر رایانه محرك است.
برای بعضی انواع ورزش سنگین مضر است.
برای روزه گرفتن در ماه رمضان باید با پزشك مشورت شود.
راه های مقابله با استرس را یاد بگیرند.
شما به عنوان یك متخصص مغز و اعصاب با مردم چه صحبتی دارید؟
ما در علم پزشكی همیشه با نسبت سود و ضرر و هزینه مواجهیم. به همین دلیل با مصرف داروها همیشه احتمال بروز عوارض وجود دارد. ولی بیماران باید بدانند كه پزشك با سنجیدن تمام این جوانب، دارو را برای بیمار خود تجویز می كند.بیماران باید به پزشك خود اعتماد كنند و از تصمیم گیریهای خودسرانه و گوش دادن به حرف افراد غیرمتخصص، اجتناب نمایند.
