تبیان، دستیار زندگی

مداومت در دعا
یكی از شرائط مهم دعا كه می تواند آثار سازنده و مفیدی داشته باشد، مداومت در دعاست؛ یعنی فرد نیایشگر همواره به یاد خدا باشد؛ اعم از اینكه حالات خوش و آرام بخشی داشته باشد یا در گرفتاریها و سختیها غوطه ور شود. حق باوران پیوسته دعا را نه تنها وسیله رسیدن به كمالات و خواسته های مشروع تلقی می كنند، بلكه آن را نوعی هدف می دانند؛ زیرا دعا نوعی عبادت است؛ آن هم عبادت كبری و خداوند متعال هم هدف از خلقت انسان را رسیدن به مقام عبودیت اعلام كرده و فرموده است: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیعْبُدُون»؛ ⁽¹⁾ «و جن و انس را نیافریدم، جز برای آنكه مرا عبادت كنند.»
رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله دعا را خالص ترین و برگزیده ترین عبادت مطرح كرده، می فرماید: «الدُّعَاءُ مُخُّ الْعِبَادَةِ؛ ⁽²⁾ دعا مغز [و خالص] عبادت است.» و امام باقرعلیه السلام فرمود: «أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ الدُّعَاءُ؛ ⁽³⁾ برترین عبادت دعاست.»
بنابراین، برای رسیدن به مقامات عالیه كمال و قرب درگاه الهی، باید همواره انسان دعا و نیایش به درگاه الهی داشته باشد و از این عبادت سازنده، هرگز غفلت نورزد.
حافظا در كنج خلوت در دل شبهای تار // تا بود وردت دعا و ذكر قرآن غم مخور

ادامه دارد...

خداوند متعال بارها در قرآن از عدم تداوم دعای مردم سخن گفته است؛ چنان كه می فرماید: «وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأی بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعاءٍ عَریضٍ»؛ ⁽⁴⁾ «و هرگاه به انسان نعمت دهیم، از ما روی بر می گرداند و با حال تكبر و غرور از حق دور می شود و هرگاه اندكی ناراحتی و گرفتاری به او برسد، به دعاهای فراوان و مستمر روی می آورد [و بر طرف شدن آن را طلب می كند] .»
و در سوره یونس از غفلت و بی خبری انسانهای كم تحمل و ضعیف الایمان خبر می دهد و آنها را در مورد سودجویی و تداوم نیافتن ارتباط معنویشان با آفریدگار هستی به شدت نكوهش می كند و می فرماید: «وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً فَلَمَّا كَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَنْ لَمْ یدْعُنا إِلی ضُرٍّ مَسَّهُ كَذلِكَ زُینَ لِلْمُسْرِفینَ ما كانُوا یعْمَلُونَ»؛ ⁽⁵⁾ «هنگامی كه به انسان [غافل و خود پرست] زیان و ناراحتی برسد، ما را [به طور مداوم و شبانه روزی] در حال خوابیده، نشسته و ایستاده صدا می كند [و برای حلّ گرفتاری اش دعا می كند] و زمانی كه ناراحتی او را بر طرف سازیم، چنان [از ما فاصله می گیرد و می گذرد و] می رود كه گویا اصلاً ما را برای رفع گرفتاری اش فرا نخوانده بود و این گونه است كه اعمال بد اسرافكاران برایشان زینت داده شده است [و آنان از رفتار ناخوشایند خود خوشحال اند و زشتی عمل خود را نمی توانند بفهمند] .»
به خط و خال گدایان مده خزانه دل // به دست شاه وشی ده كه محترم دارد
نه هر درخت تحمل كند جفای خزان // غلام همت سروم كه این قدم دارد
ز جیب خرقه حافظ چه طرف بتوان بست // كه ما صمد طلبیدیم و او صنم دارد
برید بن معاویه از امام باقرعلیه السلام پرسید: آیا قرائت قرآن را بیشتر بخوانیم یا دعا به درگاه ربوبی را؟ امام فرمود: «كَثْرَةُ الدُّعَاءِ أَفْضَلُ ثُمَّ قَرَأَ قُلْ ما یعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُكُمْ؛ ⁽⁶⁾ زیاد دعا كردن بهتر است و این آیه را تلاوت كرد كه: بگو: اگر دعایتان نبود، پروردگارم توجه و اعتناء به شما نمی كرد.»
امام صادق علیه السلام در توضیح سیره علی علیه السلام می فرماید: «كَانَ اَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ علیه السلام رَجُلاً دَعّاءً؛ ⁽⁷⁾ امیرمؤمنان علیه السلام مردی بود كه بسیار دعا می كرد.»
رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: «خداوند برای هر كسی توفیق دعا كردن بدهد، باب اجابت را نیز به رویش باز خواهد كرد. هر گاه باب دعا به رویتان باز بود، بسیار تلاش و فراوان دعا كنید؛ زیرا خداوند متعال از دعای فراوان شما خسته نمی شود و توجهش را از شما سلب نمی كند، مگر اینكه خودتان خسته شوید.»
آن حضرت در ضمن گفتار راهگشایی به مسلمانان فرمود: «تَدْعُونَ رَبَّكُمْ بِاللَّیلِ وَ النَّهَارِ فَإِنَّ سِلَاحَ الْمُؤْمِنِ الدُّعَاءُ؛ ⁽⁸⁾ شب و روز به درگاه پروردگارتان دعا كنید؛ چرا كه سلاح اهل ایمان دعاست.» یعنی مؤمن باید همواره در مقابل خطرات و گرفتاریها و دشمنان، مسلّح به سلاح دعا باشد.
با توجه به نكات یاد شده، شایسته است كه یك شخص مسلمان در هر زمان و مكان و در هر حالی از دعا كردن غافل نباشد؛ یعنی نه تنها در گرفتاریها، بلكه در حال خوشی و آسایش نیز باید دست به دعا بود.
دلا معاش چنان كن كه گر بلغزد پای // فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد
پیشوای ششم علیه السلام به نقل از جدّ بزرگوارش فرمود: «همواره در دعا كردن پیش قدم شوید؛ چرا كه اگر بنده ای نیایش پیشه باشد، و برایش گرفتاری و سختی پیش آید و به درگاه خداوند دعا كند، در آسمانها می گویند: این صدا آشناست؛ ولی اگر فقط هنگام سختی دعا كند، به او گفته می شود: تا حالا كجا بودی؟» ⁽⁹⁾
دست تضرع چه سود بنده محتاج را // وقت دعا بر خدای، وقت كرم در بغل
تنها وقت گرفتاری دعا كردن، چندان ارزشی ندارد و خداوند متعال هم به آن وقعی نمی گذارد و می فرماید: «فَإِذا رَكِبُوا فِی الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذا هُمْ یشْرِكُونَ»؛ ⁽¹⁰⁾ «هنگامی كه سوار بر كشتی شوند، خدا را با اخلاص می خوانند؛ امّا هنگامی كه خدا آنان را به خشكی رساند و نجات دهد، باز به شرك و كفر می گرایند.»

رفع موانع
در موضوع دعا لازم است قبل از ارتباط با آفریدگار هستی موانع استجابت را بر طرف كرد. اگر فردی بخواهد به همراه اعمال زشت و گناهان فراوان به آستان حضرت قدس پناهنده شود، بی گمان نتیجه ای نخواهد داشت و دعای او بی بهره خواهد بود؛ زیرا این، جمع بین زشتی و زیبایی و ظلمت و نور است و جمع متضادین عقلاً امری محال می باشد.
حضرت ابراهیم علیه السلام در مقابل مشركان این شرط دعا را مد نظر قرار داده، می فرماید: «وَ أَعْتَزِلُكُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ أَدْعُوا رَبِّی عَسی أَلاَّ أَكُونَ بِدُعاءِ رَبِّی شَقِیا»؛ ⁽¹¹⁾ «من از شما و از آنچه غیر از خدا می خوانید، كناره گیری می كنم و به پیشگاه پروردگارم دعا می كنم و امیدوارم در خواندن پروردگارم بی پاسخ نمانم.»
مرا غرض ز دعا آن بود كه پنهانی // حدیث درد فراق تو با تو بگزارم
و گرنه این چه دعایی بود كه من بی تو // نشسته روی به محراب و دل به بازارم
در یك روایتی از پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله آمده است: «هیچ مسلمانی نیست كه به درگاه خداوند دعا كند و از بارگاه حضرت حق خواهش و تمنایی داشته باشد - در حالی كه قطع رحم نكرده و در رفتارش گناهی مرتكب نشده باشد - مگر اینكه خداوند یكی از سه عطیه را در پاسخ دعای او عنایت خواهد كرد: یا خواسته اش به زودی بر آورده می شود، یا برای آینده اش ذخیره می گردد و یا اینكه گرفتاری و حادثه بدی از وی بر طرف می شود.» ⁽¹²⁾
موانع استجابت دعا دایره وسیعی دارد كه انسان باید به فراخور حالش آنها را رفع كند. دل به غیر خدا بستن، كوشش و تلاش نكردن، آلوده بودن به صفات زشت اخلاقی، مخالفت كردن با سنتهای الهی، عدم پرداخت حقوق دیگران، عدم شایستگی و نداشتن قابلیت، و نپیمودن راههای طبیعی و قانونی، از جمله موانع استجابت دعاست كه باید قبلاً رفع شود تا زمینه اجابت فراهم آید.
مولای متقیان علی علیه السلام در دعای كمیل بعد از ثناء الهی، رفع موانع دعا را از درگاه حضرت حق خواستار شده، می فرماید:«اَللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی الذُّنُوبَ الَّتی تَحْبِسُ الدُّعاءَ؛ ⁽¹³⁾ پروردگارا! بر من ببخش گناهانی را كه دعا را حبس می كند [و مانع اجابت آن می شود].»
برای رفع موانع دعا لازم است كه انسان نیایشگر استغفار و توبه را قبل از برنامه نیایش خود قرار دهد. خداوند متعال بارها به این نكته تأكید كرده است. در سوره هود می فرماید: «وَ أَنِ اسْتَغْفِروُا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا اِلَیهِ یمَتِّعُكُمْ مَتاعاً حَسَناً»؛ ⁽¹⁴⁾ «از پروردگارتان طلب آمرزش كنید! سپس به سوی او توبه كنید تا [از مواهب عالیه خود] شما را به خوبی بهره مند سازد.» و پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «مَنْ أَكْثَرَ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ جَعَلَ اللَّهُ لَهُ مِنْ كُلِّ هَمٍّ فَرَجاً وَ مِنْ كُلِّ ضِیقٍ مَخْرَجاً وَ رَزَقَهُ مِنْ حَیثُ لَا یحْتَسِبُ؛ ⁽¹⁵⁾ هر كس زیاد استغفار كند، خداوند برای او از هر اندوهی، گشایشی و از هر تنگنایی، راه خروجی قرار می دهد و روزی می دهد از آنجایی كه گمان نمی برد.»

علامه مجلسی می نویسد: «مردی در میان بنی اسرائیل سی و سه سال تمام دعا می كرد كه خداوند به او فرزندی كرامت كند؛ امّا دعایش به اجابت نمی رسید تا اینكه به خداوند عرضه داشت:
پروردگارا! آیا من از تو دورم و صدای من به تو نمی رسد یا نزدیكم، امّا دعای مرا مستجاب نمی كنی؟ در عالم رؤیا به او گفتند: تو خدا را می خوانی بازبانی فحاش و دلی دنیا دوست و ناپاك و نیتی دروغ و بدون خلوص. اگر می خواهی دعایت به اجابت برسد، فحش و ناسزا گفتن را ترك كن و دل و نیت خود را برای خدا پاك و خالص گردان! آن گاه دعا كن و به انتظار اجابت باش! او چنین كرد و خداوند متعال در پاسخ دعایش پسری به او عنایت فرمود.» ⁽¹⁶⁾
بنابراین، در آستان حضرت دوست باید خود را از صفات زشت پیراسته و به فضائل آراسته كرد تا بتوان بهره ای برد و به مقصود رسید.
نبی مكرم اسلام صلی الله علیه وآله نیز در مورد رفع موانع دعا فرمود: «مَنْ اَحَبَّ اَنْ یسْتَجابَ دُعائُهُ فَلْیطَیبْ مَطْعَمَهُ وَ كَسْبَهُ؛ ⁽¹⁷⁾ هر كس دوست دارد كه دعایش مستجاب شود، باید محل غذا و درآمد خود را حلال و پاكیزه كند.»
خداوند متعال انسانهای كسل و تنبل را دوست ندارد و از افراد فعال و خدوم و پرتلاش راضی است و آنان را می ستاید. بنابراین، كسانی كه بدون كار و تلاش می خواهند به دعا متوسل شوند و گره های زندگی شان را باز كنند، كاری عبث و بیهوده انجام می دهند.
حضرت صادق علیه السلام فرمود: «برخی افراد هرگز دعایشان مستجاب نخواهد شد.» و از جمله فرمود: «رَجُلٌ جَالِسٌ فِی بَیتِهِ یقُولُ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی فَیقَالُ لَهُ أَ لَمْ آمُرْكَ بِالطَّلَبِ؛ ⁽¹⁸⁾ مردی كه در خانه اش نشسته و مدام می گوید: خدایا! به من روزی عطا كن! به او گفته می شود: آیا تو را به طلب روزی فرمان نداده ام!»

رفع موانع
در موضوع دعا لازم است قبل از ارتباط با آفریدگار هستی موانع استجابت را بر طرف كرد. اگر فردی بخواهد به همراه اعمال زشت و گناهان فراوان به آستان حضرت قدس پناهنده شود، بی گمان نتیجه ای نخواهد داشت و دعای او بی بهره خواهد بود؛ زیرا این، جمع بین زشتی و زیبایی و ظلمت و نور است و جمع متضادین عقلاً امری محال می باشد.
حضرت ابراهیم علیه السلام در مقابل مشركان این شرط دعا را مد نظر قرار داده، می فرماید: «وَ أَعْتَزِلُكُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ أَدْعُوا رَبِّی عَسی أَلاَّ أَكُونَ بِدُعاءِ رَبِّی شَقِیا»؛ ⁽¹¹⁾ «من از شما و از آنچه غیر از خدا می خوانید، كناره گیری می كنم و به پیشگاه پروردگارم دعا می كنم و امیدوارم در خواندن پروردگارم بی پاسخ نمانم.»
مرا غرض ز دعا آن بود كه پنهانی // حدیث درد فراق تو با تو بگزارم
و گرنه این چه دعایی بود كه من بی تو // نشسته روی به محراب و دل به بازارم
در یك روایتی از پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله آمده است: «هیچ مسلمانی نیست كه به درگاه خداوند دعا كند و از بارگاه حضرت حق خواهش و تمنایی داشته باشد - در حالی كه قطع رحم نكرده و در رفتارش گناهی مرتكب نشده باشد - مگر اینكه خداوند یكی از سه عطیه را در پاسخ دعای او عنایت خواهد كرد: یا خواسته اش به زودی بر آورده می شود، یا برای آینده اش ذخیره می گردد و یا اینكه گرفتاری و حادثه بدی از وی بر طرف می شود.» ⁽¹²⁾
موانع استجابت دعا دایره وسیعی دارد كه انسان باید به فراخور حالش آنها را رفع كند. دل به غیر خدا بستن، كوشش و تلاش نكردن، آلوده بودن به صفات زشت اخلاقی، مخالفت كردن با سنتهای الهی، عدم پرداخت حقوق دیگران، عدم شایستگی و نداشتن قابلیت، و نپیمودن راههای طبیعی و قانونی، از جمله موانع استجابت دعاست كه باید قبلاً رفع شود تا زمینه اجابت فراهم آید.
مولای متقیان علی علیه السلام در دعای كمیل بعد از ثناء الهی، رفع موانع دعا را از درگاه حضرت حق خواستار شده، می فرماید:«اَللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی الذُّنُوبَ الَّتی تَحْبِسُ الدُّعاءَ؛ ⁽¹³⁾ پروردگارا! بر من ببخش گناهانی را كه دعا را حبس می كند [و مانع اجابت آن می شود].»
برای رفع موانع دعا لازم است كه انسان نیایشگر استغفار و توبه را قبل از برنامه نیایش خود قرار دهد. خداوند متعال بارها به این نكته تأكید كرده است. در سوره هود می فرماید: «وَ أَنِ اسْتَغْفِروُا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا اِلَیهِ یمَتِّعُكُمْ مَتاعاً حَسَناً»؛ ⁽¹⁴⁾ «از پروردگارتان طلب آمرزش كنید! سپس به سوی او توبه كنید تا [از مواهب عالیه خود] شما را به خوبی بهره مند سازد.» و پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله می فرماید: «مَنْ أَكْثَرَ مِنَ الِاسْتِغْفَارِ جَعَلَ اللَّهُ لَهُ مِنْ كُلِّ هَمٍّ فَرَجاً وَ مِنْ كُلِّ ضِیقٍ مَخْرَجاً وَ رَزَقَهُ مِنْ حَیثُ لَا یحْتَسِبُ؛ ⁽¹⁵⁾ هر كس زیاد استغفار كند، خداوند برای او از هر اندوهی، گشایشی و از هر تنگنایی، راه خروجی قرار می دهد و روزی می دهد از آنجایی كه گمان نمی برد.»

علامه مجلسی می نویسد: «مردی در میان بنی اسرائیل سی و سه سال تمام دعا می كرد كه خداوند به او فرزندی كرامت كند؛ امّا دعایش به اجابت نمی رسید تا اینكه به خداوند عرضه داشت:
پروردگارا! آیا من از تو دورم و صدای من به تو نمی رسد یا نزدیكم، امّا دعای مرا مستجاب نمی كنی؟ در عالم رؤیا به او گفتند: تو خدا را می خوانی بازبانی فحاش و دلی دنیا دوست و ناپاك و نیتی دروغ و بدون خلوص. اگر می خواهی دعایت به اجابت برسد، فحش و ناسزا گفتن را ترك كن و دل و نیت خود را برای خدا پاك و خالص گردان! آن گاه دعا كن و به انتظار اجابت باش! او چنین كرد و خداوند متعال در پاسخ دعایش پسری به او عنایت فرمود.» ⁽¹⁶⁾
بنابراین، در آستان حضرت دوست باید خود را از صفات زشت پیراسته و به فضائل آراسته كرد تا بتوان بهره ای برد و به مقصود رسید.
نبی مكرم اسلام صلی الله علیه وآله نیز در مورد رفع موانع دعا فرمود: «مَنْ اَحَبَّ اَنْ یسْتَجابَ دُعائُهُ فَلْیطَیبْ مَطْعَمَهُ وَ كَسْبَهُ؛ ⁽¹⁷⁾ هر كس دوست دارد كه دعایش مستجاب شود، باید محل غذا و درآمد خود را حلال و پاكیزه كند.»
خداوند متعال انسانهای كسل و تنبل را دوست ندارد و از افراد فعال و خدوم و پرتلاش راضی است و آنان را می ستاید. بنابراین، كسانی كه بدون كار و تلاش می خواهند به دعا متوسل شوند و گره های زندگی شان را باز كنند، كاری عبث و بیهوده انجام می دهند.
حضرت صادق علیه السلام فرمود: «برخی افراد هرگز دعایشان مستجاب نخواهد شد.» و از جمله فرمود: «رَجُلٌ جَالِسٌ فِی بَیتِهِ یقُولُ اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی فَیقَالُ لَهُ أَ لَمْ آمُرْكَ بِالطَّلَبِ؛ ⁽¹⁸⁾ مردی كه در خانه اش نشسته و مدام می گوید: خدایا! به من روزی عطا كن! به او گفته می شود: آیا تو را به طلب روزی فرمان نداده ام!»

امید به اجابت و مأیوس نشدن
انسان نیایشگر باور عمیق دارد كه پناهگاه او قدرتی لایزال است كه سخن او را می شنود و از دل پر دردش آگاه و به راه و روش نجات وی كاملاً دانا و قادر است و در كلام نورانی خود فرموده است: «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادی عَنِّی فَإِنِّی قَریبٌ أُجیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ»؛ ⁽¹⁹⁾ « [ای رسول ما!] هرگاه بندگان من از تو در مورد من سؤال كنند، بگو: من [به آنان] نزدیكم و دعای دعاكننده را هرگاه مرا بخواند، پاسخ می گویم.»
و در جای دیگر، خداوند متعال بندگان را از یأس و نا امیدی بر حذر داشته و آن را مساوی با كفر دانسته، می فرماید: « لا تَیأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا ییأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكافِرُونَ»؛ ⁽²⁰⁾ «از رحمت [و الطاف خداوند مأیوس نشوید كه فقط كافران از رحمت خدا مأیوس می شوند.»
امام باقرعلیه السلام فرمود: «پدرم در دعا اصرار و پافشاری می كرد و آن قدر یا رب یا رب می گفت كه نفسش بند می آمد و دوباره دعا را از سر می گرفت.» ⁽²¹⁾
طبق این اعتقاد وحیانی، دعایی كه از دل دردمند مشتاق می تراود، بدون تردید مورد توجه حضرت باری تعالی قرار می گیرد و انسان دعا كننده هرگز نباید از نتیجه آن ناامید و مأیوس باشد و بر آورده نشدن حاجات هم نشانه بی اثر بودن دعا نیست، بلكه بهره های معنوی و مادّی متعددی را برای فرد دعا كننده به ارمغان می آورد.
امام صادق علیه السلام فرمود: «انسان مؤمن گاهی دعا می كند و رفع نیازهایش را از خداوند می طلبد، امّا خداوند به فرشتگانش می فرماید: پاسخ او را به تأخیر اندازید؛ زیرا من صدای عاشقانه و دعای خالصانه اش را دوست دارم. در روز قیامت خداوند خطاب به این بنده اش می گوید: بنده من! مرا خواندی و من پاسخ تو را دیر دادم و امروز پاداش آن دعای تو این قدر است.»
امام صادق علیه السلام در ادامه افزود: «آن بنده مؤمن وقتی عنایات بی كران الهی را ببیند، از ته دل آرزو می كند كه ای كاش در دنیا دعاهایش مستجاب نمی شد و خواسته هایش برآورده نمی گردید!» ⁽²²⁾
و امام باقرعلیه السلام نیز بر اینكه در مقام دعا نباید مأیوس شد و باید آن قدر اصرار و الحاح كرد تا نتیجه گرفت، تأكید ورزیده، می فرماید: «وَ اللَّهِ لَا یلِحُّ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی حَاجَتِهِ إِلَّا قَضَاهَا لَهُ؛ ⁽²³⁾ به خدا سوگند! هرگز بنده مؤمن در دعایش به درگاه خداوند بزرگ اصرار و پافشاری نمی كند، مگر اینكه خداوند خواسته اش را بر آورده می سازد.»
پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله فرمود: «خداوند رحمت كند آن بنده ای را كه از خداوند متعال حاجت بخواهد و در خواسته اش اصرار و پافشاری كند؛ چه دعایش مستجاب شود و چه مستجاب نشود.» و آن گاه این آیه را تلاوت كرد: « وَ أَدْعُوا رَبِّی عَسی أَلاَّ أَكُونَ بِدُعاءِ رَبِّی شَقِیا»؛ ⁽²⁴⁾ «پروردگارم را می خوانم و امیدوارم كه در خواندن پروردگارم بی پاسخ و مأیوس نباشم.» ⁽²⁵⁾
گاهی می شود كه خداوند ناله و دعای بنده مؤمن خود را دوست دارد و می خواهد صدایش را همچنان بشنود و با او ارتباط داشته باشد. به همین جهت، اصرار و الحاح و پافشاری در دعا پسندیده و مفید است و از نظر اولیاء الهی امری بسیار مطلوب شمرده می شود. بنده پاكدل چه بسا در اثناء دعا ناله و تضرع می كند و چنانچه اخلاصش بر قدسیان ثابت شود و عرشیان آثار و امواج اتصال روحی او را با مبدأ هستی در یابند، امّا دعایش به اجابت نرسد، در آن حال فرشتگان آسمان به حال او گریسته، به خداوند عرضه می دارند: خدایا! پاسخ این نیایشگر نالان را كه این همه اصرار دارد، چرا نمی دهی!
پس ملایك با خدا نالند زار // كای مجیب هر دعا، وی مستجار
بنده مؤمن تضرع می كند // او نمی داند بجز تو مستند ⁽²⁶⁾
تو عطا بیگانگان را می دهی // از تو دارد آرزو هر مشتهی ⁽²⁷⁾
حق بفرماید نه از خواری اوست // عین تأخیر عطا، یاری اوست
یعنی نیاز او به من، او را از غفلت باز داشته و به محضر من كشانده است. اگر من حاجتش را بر آورم، او از شوق آن دوباره دچار غفلت می شود. اگر چه او با دلی شكسته و سینه ای خسته با خلوص تمام می نالد و دائماً خدا را پناهگاه خود خطاب می كند، امّا بگذارید با همین حالت به تضرع و نیایش خود ادامه دهد كه حالتی كمیاب است و من آن ناله ها و یا رب یا رب هایش را خوش می دارم.
گر بر آرم حاجتش او وا رود // هم در آن بازیچه مستغرق شود
گرچه می نالد به جان یا مستجار // دل شكسته، سینه خسته، گو: بزار
خوش همی آید مرا آواز او // و آن خدایا گفتن و آن راز او
بی مرادی مؤمنان از نیك و بد // تو یقین می دان كه بهر این بود
پیشوای ششم علیه السلام در این باره می فرماید: «بنده [مخلص] دعا می كند و خداوند به دو فرشته فرمان می دهد كه دعایش را به اجابت رساندم، امّا حاجتش را به او ندهید؛ زیرا شنیدن آواز روحانی او را خوش می دارم، و بنده [غیر صالح] دعا می كند و خداوند متعال به فرشتگان می فرماید: در بر آوردن حاجتش عجله كنید كه بانگ او را خوش نمی دارم.» ⁽²⁸⁾
در اینجا مولوی برای توضیح معنای حدیث مثال می زند كه:
معمولاً مردم طوطی و بلبل را در قفس می كنند و رها نمی سازند؛ چون صدا و حركات و رفتارشان را دوست می دارند؛ امّا آیا تا به حال كسی شنیده است كه زاغ و جغد و كلاغ را هم در قفس نگه دارند؟
طوطیان و بلبلان را از پسند // از خوش آوازی قفس در می كنند
زاغ را و جغد را اندر قفس // كی كنند؟ این خود نیامد در قصص ⁽²⁹⁾
بر این اساس، خداوند متعال اصرار و التماس بندگان صالح خود را دوست دارد و می خواهد آنان به واسطه نیازی كه دارند بیشتر به حضورش بار یابند و دعا كنند.
مولوی در داستان دیگری می نویسد: شخصی همواره دعا می كرد و با ذكر نام الله دهانش را شیرین می ساخت. شیطان به صورت فردی ناصح به او گفت: این همه دعا و ذكر می كنی و نام الله بر زبان جاری می سازی، آیا تا به حال پاسخ نیز شنیده ای؟ حتی یك جواب از بارگاه الهی به تو نرسیده است. چرا این قدر سماجت و پر رویی در برابر خداوند از خود نشان می دهی!
او نیز دلشكسته شد و راز و نیاز و نیایش خود را تعطیل كرد و دعای شبانه را به خواب تبدیل ساخت. در عالم خواب حضرت خضرعلیه السلام را در یك بوستانی سبز دید. حضرت خضرعلیه السلام به او گفت: فلانی! چرا از ذكر حق فرومانده و از گذشته خود پشیمان شده ای؟ او پاسخ داد: من چون پاسخ و لبیكی از سوی حضرت حق در نیافتم، بیم آن دارم كه از رانده شده گان درگاه الهی باشم.
گفت لبیكم نمی آید جواب // زآن همی ترسم كه باشم ردّ باب
حضرت خضرعلیه السلام از سوی حق تعالی به او پیام داد كه: آن همه الله گفتن و سوز و دردت، همان لبیك ماست. بالاترین لطف ما به تو همان جذبه و كشش به سوی حق است كه در درگاه ما بمانی.
گفت آن الله تو لبیك ماست // و آن نیاز و سوز و دردت پیك ماست
ترس و عشق تو، كمند لطف ماست // زیر هر یا ربّ تو لبیك هاست
سپس حضرت خضرعلیه السلام به او توضیح داد كه خداوند به همه از این لطفها ندارد؛ فقط بندگان خاص خود را این گونه می نوازد؛ چنان كه به فرعون حتی یكبار هم سر درد مسلّط نكرد تا مبادا به درگاه الهی بنالد؛ چون خداوند صدای نحس او را كه ادّعای خدایی می كرد، خوش نداشت.
داد مر فرعون را صد ملك و مال // تا بكرد او دعوی عز و جلال
در همه عمرش ندید او درد سر // تا ننالد سوی حق آن بد گهر
داد او را جمله ملك این جهان // حق ندادش درد و رنج و اندهان ⁽³⁰⁾
درد آمد بهتر از ملك جهان // تا بخوانی مر خدا را در نهان ⁽³¹⁾
به همین خاطر است كه در دعا باید اصرار و پافشاری كرد، مثل بچه ای كه گریان و نالان پاهایش را به زمین می زند و از پدر و مادرش انجام خواسته هایش را طلب می كند.