میل اخنگان
الف- تاریخچه بنا :
در مورد تاریخ ساخت بنا با توجه به عدم وجود كتیبه ای كه مؤید تاریخ دقیق ساخت بنا باشد و بر اساس شواهد تاریخی و معماری محققین نظرات بسیاری ارائه داده اند . آندره گدار این بنا را به علت كاربرد كاشی های مربع شكل نقش دار به دوره تیموری منسوب كرده است . لیزا گلمبك و دونالد ویلبرنیز تاریخ ساخت بنا را مشخصاً اعلام نكرده ، آنرا از بناهای نیمه اول قرن ۹ دانسته و هیلن براند به عصر ایلخانیان نزدیك تر می داند .
بر این اساس می توان احتمال داد بنا در دوره تیموری ( قرن نهم هجری ) ساخته شده و هدف سازنده بنا ساختن بنایی بی نظیر بوده و بنابراین از تجربیات و الگوهای معماری دوره های قبل ( ایلخانی ) بهره برده و بنایی شاخص و بی مانند بر جای گذارده است .
ب- دلایل شكل گیری بنا :
برج های آرامگاهی اصولاً به دو منظور ایجاد شده اند . نخست به عنوان بنای آرامگاهی مدفن شخص یا بزرگی بوده اند و از این رو بیشتر جنبه نمادین داشته اند . از سوی دیگر نیز این برج ها جنبه میل راهنما را داشته اند و از آن جا كه اكثراً در پیرامون شهرها و آبادی ها ایجاد می شده اند هدایتگر كاروانیان به آن دیار بوده اند .
البته جدیدترین مطالعات نجومی توسط متخصصین مؤید این مطلب است كه این برج ها با دارا بودن دریچه هایی كه در نقاط خاص تعبیه می شده اند دارای كاربری نجومی بوده و از آن جهت رصد ایام سال و تعیین گاه شمار استفاده می شده است .
ج- معرفی بانی و معمار اثر :
آن گونه كه درباره تاریخ ساخت بنا در بین محققین اختلاف نظر وجود دارد . درباره بانی و معمار اثر نیز نظرات متفاوتی بیان شده است . گدارآنرا مقبره گوهرتاج خاتون خواهر گوهر تاج تیموری دانسته و دونالد ویلبر آن را از جمله ابنیه ساخته شده به وسیله امیر علی شیر نوایی معرفی كرده است . روایات محلی آن را گور دختری هندی می دانند كه خانواده اش در آن حدود آب و ملكی داشته و خود در راه زیارت حرم امام هشتم شیعیان درگذشته و در ملك پدری دفن شده است . آقای مهدی سیدی نویسنده كتاب تاریخ شهر مشهد آن را محل گورستان عمومی شهدای جنگی مهم ، احتمالاً نبرد اندرخ كه در همین محل در سال ۳۸۵ هـ رخ داده است منتسب كرده است .
در كتیبه داخل بنا نیز نام بانی و تاریخ ساخت بنا مشخص نیست و چنین آمده است :
« المشهورالعراق … امیر الامراء الاعظم الاعدل غیاث الدنیا و الدین ناصر الاسلام و المسلمین ابو… الخاتون اعظم …. »
از آن جا كه در كتیبه مذكور لقب دو شخص ، یك مرد و یك زن آمده است ، دو احتمال وجود دارد ؛ اگر مقبره برای خاتون بوده توسط امیر ساخته شده و اگر مقبره برای امیر است باز توسط همین خاتون كه زنی عارفه و نسبتی نزدیك با امیر داشته صورت پذیرفته است . با وجود لقب الخاتون الاعظم احتمالاً این شخص گوهرتاج خاتون خواهر گوهرشاد تیموری است .
جمیع موارد فوق به صورت احتمال بیان شده است و تعیین بانی بنا و تاریخ دقیق ساخت بنا نكته ابهام آمیزی است كه با انجام مطالعات جامع علمی محقق خواهد شد.
مشخصات بنا:
بنا بر روی سكوی كوتاه هشت گوشی قرار گرفته است. با ساقه ای استوانه ای به ارتفاع ۷/۱۳ متر و كلاهكی عرقچین به بلندی ۲/۴ متر و ارتفاع ۹/۱۷ متر.
ساقه میل از درون هشت گوش و در بیرون استوانه ای با هشت نیم ستون الحلقی و تزیینی است. گرچه پیكره اصلی بنا ازآجر ساخته شده است. اما بر روی آن پوشش مجددی به منظور تزیین قرار گرفته است. و این بار٬قطعات كاشی قالب زده شده به اشكال مستطیل و چند ضلعی و ستاره و چلیپا در میان قطعات كاشی برجسته و متنوع به رنگ لاجوردی و فیروزه ای قرار گرفته اند.هم اكنون بسیاری از آن ها ریخته است.
پوشش مخروطی میل كه اغلب آن تخریب شده با كاشی های لاخوردی و فیروزه ای ودر نوارهای افقی زینت یافته است.
ورودی اصلی بنا از سمت جنوب است. اما در طرفین شرقی –غربی هم دو ورودی تعبیه شده است.
می توان پنداشت كه وقتی كاشی های اصیل و اولیه میل اخنگان بر جای بوده ٬چون نگینی بر صحرای فراخ در دروازه رزان توس می درخشیده است.
v میل كتیبه ای نیز داشته كه اكنون بر جای نیست.
v خطوط سنگ گور صندوقی ثلث و نسخ بوده كه متاسفانه به شدت آسیب دیده و در هم شكسته است.
v گنبد میل اخنگان٬ گنبد تركین دو پوسته است.ارتفاع دو پوسته در این بنا بسیار زیاد گرفته شده است (برای ایجاد بزرگنمای از خارج و مردم واری از داخل)
v بنا به تناسب موقعیت و عملكردش و نیاز به نمایش از راه دور٬ بلند ساخته شده است. اما با خطوط ترك های گنبد در این ارتفاع اقراق نیز شده است كه خاص بزرگنمایی هنر دوره تیموری است.
v گریو گنبدها در این دوره بلند گرفته می شدند كه باز هم برای تاكید بر بلندی بنا بوده است. در میل اخنگان این موضوع كمابیش به چشم می خورد.
تجزیه و تحلیل و آنالیز اثر :
با توجه به فرم هندسی و منتظم بنا استفاده از تناسب و تقارن چه در پلان و چه در نما بسیار مشهود است. اگر چه محور تقارن در این پلان از جبهه شمال شرقی- جنوبی می گذرد اما به نظر می رسد كه تأكید طراح روی جبهه شمال غربی– جنوب شرقی است. زیرا اگر اینطور نبود و طراح می خواست تقارن در سمت قبل به وجود بیاید، یك ورودی مقابل ورودی اصلی تعبیه می كرد. تا بر آن جهت تأكید بیشتری نماید. این كار نیز غیر معمول نبود، چون بسیاری از مقبره ها چهار ورودی دارند. ( مانند مقبره گنبد سبز)
نمایش تقارن در پلان و محوریت بنا:
بازشو های در سمت شمال غربی و جنوب شرقی ( كه تأكید معمار نیز بر تقارن در این جهت بوده ) شاید به خاطر تهویه طراحی شده باشند . چون در جهت بادهای غالب استان است.
در پوشش بام نیز فرم پلان از هشت ضلعی منتظم تبعیت كرده است . كاربندی اجرا شده فرم اصلی بنا را دگرگون نكرده فقط زمینه هشت پلان را به زمینه شانزده تبدیل كرده است اما ساختار اصلی همان هشت ضلعی منتظم است.
بررسی تناسبات هندسی در پلان بام:
تناسبات هندسی در نما نیز مشهود است، طراحی نما بر اساس تناسبات مربع صورت گرفته و دو مربع بر روی هم با ابعادی نزدیك به ابعاد مربع هایی كه هشت ضلعی های پلان را ساخته اند. نمای بنا را تشكیل داده اند.
موقعیت قرار گیری درب ورودی نیز در یك تناسب هندسی اجرا شده به گونه ای كه اگر قطرهای مربع پایین را ترسیم كنیم درب ورودی تقریباً زیر خطوط فوق و در فاصله كم تر از ۲/۱ و بیشتر از ۳/۱ ارتفاع بنا قرار می گیرد.
تزئینات:
در میل اخنگانم آجركاری به صورت برجسته و فرو رفته و كاشی كاری٬ با هم و بدون هم دیده می شوند. در نما پس از ردیف قلوه سنگ ها در پائین ترین رج دیوار٬ چهار ردیف آجرچینی به شیوه رگ چینی است.
چیدمان آجرها به صورت افقی می باشد.
پس از این چند ردیف بافت آجر تغییر می كند و حالات تزئینی بیشتری پیدا می كند.
در نمای برج اخنگان٬ این فرم تكرار شونده٬ شش ضلعی هایی را به وجود می آورد كه با كاشی هایی به شكل ستاره ای و چلیپا و كاشی های طرح گل شاه عباسی تزئین شده و ریتم یكنواختی را در كل نما به وجود آورده است.
اگرچه این كاشی ها٬ جای جای٬ دچار ریزش یا شكستگی شده اند٬ اما باز هم در ریتم اثر همچنان احساس می شوند. زیرا به صورت مداوم در نما تكرار شده اند.
كاشی ها در محل قرار گیریشان نسبت به كاشی قبل و بعد از خود از لحاظ رنگ و شكل متفاوت هستند .طرح ها به صورت یك در میان و به رنگ های لاجوردی و فیروزه ای تكرار شده اند.
تزیینات روی گنبد نیز همراه با آجر و كاشی است.دو رج اجر به شكل هره چین٬ بعد از دو رج آجر٬ دو رج كاشس نره فیروزه ای بعد دوباره دو رج آجر و سپس دو ردیف دیگر كاشی نره لاجوردی.
تزئینات اخنگان نیز مانند ته رنگ ساختمان٬ تابع فرم هشت ضلعی است.
كاشی اختر هشت پر٬ گل شاه عباسی با هشت گلبرگ وكاشی چلیپایی شانزده ضلعی.
