«فاتحه» از ریشه ی «فتح» به معنی «گشاینده و آغازکننده» است. چون قرآن با این سوره آغاز می شود، آن را «فاتحة الکتاب» به معنی «آغازگر کتاب خدا» نام نهاده اند. نام دیگر این سوره «حمد»به معنی ستایش کردن است. سوره حمد (مکی و داری 7 آیه) برترین و با عظمت ترین سوره ی قرآن کریم است. بخشی از این سوره، حمد و ثنای خدا و بخشش دیگر آن، از نیازهای بنده سخن می گوید. افزون تر اینکه ما مسلمانان در همه ی نمازهای واجب و مستحب آن را قرائت می کنیم و معنویت آن «سخن گفتن با خدا با حضور قلب» ما را از گناهان و رفتارهای ناپسند باز می دارد.
آغاز هر کار با نام خدا
به نام خداوند بخشنده ی مهربان (1)
الله جامع ترین نام خداست. همه ی نام های خدا، مانند رحمن ، رحیم و … نمایان گر حقایق ذات مقدس اوست؛ ولی نام «الله» نمایان گر ذات مستجمع جمیع صفات کمالیه است.
«مولوی آن حالتی را یادآوری می کند که انسان دردی یافته و بیچاره گشته و بی اختیار به سوی نقطه ای روی می آورد و پناهنده می شود؛ او «الله» است!»
شهید مطهری / آشنایی با قرآن ص81
پروردگار جهانیان
ستایش حقیقی مخصوص خدایی است که پروردگار جهانیان است(2)
امام علی (ع) در تفسیر رب العالمین می فرماید: رب العالمین، یعنی مجموع مخلوقات.
خدایی که بخشنده مهربان است.(3)
رحمن، یعنی رحمت عام او همه را فرا گرفته است؛ دوست و دشمن، کافر، مشرک و ... .
رحیم، یعنی رحمت خاص که ویژه ی بندگان فرمانبردار و صالح است.
خداوندی که مالک روز جزاست(4)
مالک حقیقی
مالکیت حقیقی در هر زمان و مکان و ... از آن خداست؛ ولی بروز و ظهور این مالکیت در قیامت آشکارتر می شود.
امام سجاد(ع) وقتی به این سوره می رسیدند، آنقدر آن را تکرار می کردند که گویی روح از بدنش پرواز می کند.
دین: مفرد دیّان، به معنی به حساب رسنده قاضی و پاداش دهنده است.
تنها تو خدای منی
تنها تو را می پرستم و تنها از تو یاری می جوییم(5)
نکته زیبا
در آیات نخست تا چهارم، از توحید نظری (توحید ذات و صفات) سخن در میان است و از آیات پنجم به بعد، از توحید عملی (توحید عبادت و افعال) سخن می گوید.
توحید نظری: به عالم شناخت و اندیشه مربوط است؛ یعنی خدا را به یگانگی، (شناخت یگانه بودن خدا) بشناسیم.
توحید عملی: خود را در عمل و در جهت ذات یگانه ساختن (یگانه شدن انسان) است.(دهکده: نمی فهمم!)
توحید عملی: توحید در عبادت است؛ یعنی هیچ کس و هیچ چیز را جز ذات خدا شایسته ی پرستش ندانیم و تنها ر بندگی او سر نهیم.
توحید افعالی: موثر حقیقی در عالم، خداست و تاثیر هر سببی را به فرمان او بدانیم.
انتظارات قرآن از من و تو!
قرآن نمی خواهد که ما تنها با لقلقه ی زبان، این کلمات را بر زبان آوریم، بلکه بایستی از نظر قرآن حقایق این امور را درک کنیم. برای شناخت آن که او رحمان است، انسان باید اندیشه اش را بسیار دقیق و لطیف کند تا بتواند خدا را با این صفات بشناسد؛ یعنی درک کند که آنچه از او صادر می شود، جز خیر و رحمت نیست. هیچ موجودی از آن جهت که موجود است و به ذات حق منتسب است، جز خیر و رحمت نیست.
شهید مطهری. آشنایی با قرآن ص 101
گوشه چشمی به ما کن
ما را به راه راست هدایت کن (6)
درخواست بهترین راه از خدا
پس از رسیدن به مرحله ی عبودیت و استمداد از ذات پاک او، نخستین تقاضای بنده که خدا در نماز به او آموزش داده، این است که او را به راه راست هدایت کند.
نعمت تو را می خواهیم
راه کسانی که آنان را مشمول نعمت خود ساخته ای، نه راه کسانی که بر آن ها غضب کردی و نه راه گمراهان(7)
انتخاب راه به عهده ی ماست
1- دسته ی نخست انسان هایی که راه عبودیت را طی می کنند، و مشمول «رحمت خاص پروردگار هستند» انبیا و اولیا افراد کاملی هستند که انسان راه آنان را از خدا طلب می کند.
2- دسته دوم مقابل دسته نخستند و به جای خدا، غیر خدا را پرستش می کنند و مورد خشم و غضب الهی قرار گرقته اند و قرآن از اینان به «المغضوب علیهم» تعبیر می کند.
3- گروه سوم، «مذبذبین» که راه معین و مشخصی در پیش نگرفته، متحیر و سرگردان اند، قرآن از این دسته، به «الضالین» یاد می کند.
شهید مطهری:
اینجاست که «انسان» به عظمت بی مانند این سوره ی کوچک پی می برد و نمونه ی واضحی از اعجاز این کتاب کریم را در این سوره در می یابد به راستی انسان نمی تواند، از شگفتی خودداری کند که چگونه از زبان مردی امی و درس نخوانده در محیط امّیت و بی سوادی و بی خبری از علم و فرهنگ، چنین سخنانی جاری می شود که از نظر عمق و ژرفا در حدی است که انسان هرگز از تکرار آن سیر نمی شود.
