تبیان، دستیار زندگی

زیباترین لحن‌ها

تقریبا اكثر مراسم، مناسبت‌ها و آداب رمضان توام با انواع دعاها، ندبه‌ها و استغاثه‌هایی است كه بیشتر آنها از لحن‌ها و آوازهای دلنشین برخوردارند.‌ جهانگیر نصراشرفی، پژوهشگر موسیقی درباره مراسم گوناگون ماه رمضان كه با موسیقی همراهند می‌گوید: الحان مورد استفاده در اذان‌گویی كه در ماه رمضان نیز مانند سایر ماه‌ها و ایام در نوبت‌های مشخصی از شبانه‌روز از سوی خوش‌صداترین اذان‌گویان خوانده می‌شود، انواع دعاهای افطاری، سحری، دعاهای گشودن روزه، تلاوت قرآن در قالب مراسم ختم قرآن و مناجات‌ها و سحرخوانی‌های خاص ماه رمضان از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین لحن‌ها و آوازهای مذهبی ماه رمضان به شمار می‌آید.

وی ادامه می‌دهد: حادثه ضربت‌خوردن و شهادت امام اول شیعیان در نوزدهم و بیست و یكم ماه مبارك رمضان موجب برپایی مراسم مختلف عزاداری اعم از نوحه‌خوانی، روضه‌خوانی، مقتل‌خوانی و برخی دیگر از مراسم شده كه هر یك از آنها با زیباترین لحن‌ها و آوازها توام است.

همراهی كلام با نوا

یك بخش از فخر سرزمین ما در مقایسه با سایر كشورها به فرهنگ و هنر آن مرتبط می‌شود. یكی از این هنرهایی كه شاید بیشتر جهانی شده، شعر فارسی است به گونه‌ای كه دیوان شاعران بزرگ ما در مراكز هنری دنیا به زبان‌های مختلف ترجمه و در دیگر آثار هنری به كار گرفته می‌شوند.

شعر كه در ایران نیز از جایگاه بسیار بالایی برخوردار است، ساختار اصلی یك قطعه موسیقی با كلام را تشكیل می‌دهد خصوصا این‌كه آن موسیقی برای مناسبتی خاص‌ مورد‌بهره‌برداری قرار گیرد.‌ نصری اشرفی در ادامه صحبت‌های خود درباره اشعار مورد استفاده در آوازها و لحن‌های ماه رمضان می‌گوید: همه متون مورد استفاده در لحن‌های ماه رمضان الزاما در قالب شعر بیان و خوانده نمی‌شوند. برخی از دعاها و استغاثه‌ها همچون شلحیات مورد استفاده در شامگاهان و سحرگاهان ماه رمضان كه از انواع موسیقی و آوازهای بی‌بدیل و منحصر به فردی نیز برخوردار بودند براساس و ماخوذ از متون و نوشته‌های مشایخ، فقها و بزرگانی چون بایزید بسطامی و شیخ ابوالحسن خرقانی است كه دعاها و ندبه‌های عارفانه از درگاه خداوند باریتعالی بوده و بیشتر در قالب متن‌های مسجع هستند.

وی ادامه می‌دهد: ناگفته نماند كه شعر شاعران بزرگ و كلاسیك ایران همچون سعدی، جامی، عطار، مولوی و... در بسیاری از ندبه‌ها و سحرخوانی‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته است كه در كنارش برخی از اشعار نیز سروده شاعران گمنامی است كه به خاطر استفاده مكرر و مستمر و القا و یادآوری فضاهای خاص ماه رمضان شورانگیز و تاثیرگذارند.‌ در مجموع می‌توان گفت كه ادبیات مورد استفاده در ماه رمضان شامل طیف وسیعی از متون و اشعاری است كه از آثار شاعران شناخته و ناشناخته به وام گرفته می‌شوند و به دلیل استمرار و تكرار در استفاده ایجادكننده نوعی وجد دینی مذهبی و خاطرات ملی است.

جایگاه و نقش‌ساز

موسیقی در هر ژانری چه كلاسیك، سنتی، پاپ و نواحی با آلات مخصوص به خود نواخته می‌شود، اما وقتی پای مناسبت‌های مذهبی به میان می‌آید این تصور ایجاد می‌شود كه آیا ساز در ارائه آن ملودی نقشی به‌عهده دارد یا همه آن نواها از حنجره آدمی اجرا می‌شود.

نصری اشرفی درباره برخورداری موسیقی رمضان از رپرتوارسازی می‌گوید: این مساله را باید با توجه به منع دینی و مناهی مذهبی در استفاده از ادوات موسیقایی در مراسم و مناسبت‌های مذهبی مورد بررسی قرار داد. از همین رو اكثر مراسم و مناسبت‌های دینی ـ مذهبی كه به نوعی موسیقی در ساختار آنها دخیل است غالبا از فرم‌ها و اشكال آوازی و بی‌حضور انواع ساز اجرا می‌شوند. بر این اساس موسیقی رمضان نیز از این مساله مستثنی نیست.

وی ادامه می‌دهد: اكثریت قریب به اتفاق الحان و آوازهای ماه رمضان فاقد همراهی با هر گونه ساز است كه در این میان مجالس تعزیه (تعزیه ضربت‌خوردن و شهادت امام علی) و برخی آیین‌های بیدارباش مانند دم‌دم سحری كه از ادواتی مانند طبل و دهل جهت بیداركردن مردم در سحر مورد استفاده قرار می‌گیرد، مواردی خاص و استثنایی محسوب می‌شوند. مساله نقاره‌زنی و طبل‌زنی از سوی نقارخانه‌ها و طبل‌خانه‌ها كه در قدیم و جهت خبررسانی زمان افطار و سحر مورد استفاده قرار می‌گرفت نیز از همین مقوله قلمداد می‌شوند.

نوای دمام در كوچه‌های جنوب

آوای رمضان در كرمان

موسیقی نواحی به عنوان بخشی مهم از میراث شفاهی مناطق مختلف همواره مورد توجه و علاقه ویژه فرهنگ‌پژوهان و مردم‌شناسان بوده است. شاید دلیل اصلی توجه این باشد كه موسیقی نواحی آیینه‌ای تمام‌نما از زندگی مردم هر ناحیه است به طوری كه با قاطعیت می‌توان گفت با بررسی موسیقی هر منطقه براحتی می‌توان با ساختار زندگی، آداب، ارزش‌ها و سایر ویژگی‌های آن محیط آشنا شد. در میان استان‌های كشور، كرمان به عنوان یكی از پهناورترین استان‌های ایران گنجینه‌ای گرانبها از موسیقی و سازهای نواحی است كه به واسطه وسعت زیاد این استان و همجواری با دیگر استان‌ها از تنوع فرهنگی و موسیقایی چشمگیری برخوردار است.‌ موسیقی غنی این استان در خود آیین‌ها و آواهایی دارد كه در مناسبت‌های خاص توسط هنرمندان این منطقه اجرا می‌شود.‌ فواد توحیدی، پژوهشگر موسیقی نواحی با اشاره به آیین‌های ماه رمضان در كرمان می‌گوید: سحری‌خوانی، نوبت‌نوازی، كلیدزنی، الله رمضونی و... ازجمله مراسمی است كه در ایام ماه مبارك رمضان در مناطق مختلف كرمان با سازهای مختلف اجرا می‌شود. به عنوان مثال چلیك نوعی حلبی است كه با چوب نواخته می‌شود. از این ساز در روستای راویز رفسنجان و در مراسم مذهبی استفاده می‌شود. در مناطقی از استان هم از این ساز برای بیداركردن مردم در سحرهای ماه مبارك رمضان استفاده می‌شده است. در حال حاضر این ساز از حلب‌های روغن ساخته می‌شود كه به وسیله طناب به شانه یا گردن نوازنده آویخته می‌شود.

كمرنگ شدن نقاره‌نوازی

توحیدی، نوبت‌نوازی را یكی دیگر از مراسم آیینی همراه با نوا در كرمان می‌داند و می‌گوید: مراسم نقاره‌نوازی یا نوبت‌نوازی، به صورت روزانه و در 2 نوبت (قبل از طلوع آفتاب و هنگام غروب) اجرا می‌شود. در زمان گذشته این رسم در تمام ایران انجام می‌گرفته ولی با آمدن رادیو و سایر رسانه‌ها نقش آن كمرنگ شده و اكنون فقط در چند جای ایران باقی مانده است.‌ وی ادامه می‌دهد: در یكی از امامزاده‌های شهداد به نام امامزاده زید، مراسم نقاره‌نوازی هم اكنون نیز انجام می‌شود. در اصطلاح محلی به این نقاره‌ها، طبل امامزاده می‌گویند و دلیل اجرای آن را یادآوری شكوه و معنویت امامزاده می‌دانند. ریتم اجرایی این نوع نقاره برای مناسبت‌های مختلف، متفاوت است و برای ایام رمضان نیز ریتم خاصی توسط نقاره‌نوازها در نوبت سحر و افطار اجرا می‌شود.‌ الله‌رمضونی نام مراسمی دیگر در كرمان است كه بیشتر نوجوانان و جوانان به اجرای آن می‌پردازند. توحیدی در این باره می‌گوید: در هر محل گروه‌های 5 تا 10 نفره از شب اول ماه رمضان تشكیل و بعد از افطار به در خانه‌ها می‌روند و اشعار «الله رمضانی» می‌خوانند.

نغمه‌های فراموش شده

اگر به دیگر نقاط كشور نیز سری بزنیم و پای صحبت پژوهشگران آن دیار هم بنشینیم، با نغمه‌های بسیاری آشنا می‌شویم كه روزگاری زینت‌بخش روزها و شب‌های رمضان بوده‌اند و متاسفانه امروز فراموش شده‌اند. در همین ارتباط، هوشنگ جاوید می‌گوید: ما تا 50 سال پیش در گوشه و كنار كشور، موسیقی ویژه ماه رمضان داشته‌ایم. صلوات‌خوانی، ذكرخوانی، بسم‌الله‌خوانی، منقبت‌خوانی و نمونه‌هایی از این موسیقی بوده‌اند كه همه آنها به دلیل یك جریان ناخواسته در قرن اخیر فراموش شده‌اند. امروزه، ضرورت احیای این موسیقی‌ها احساس می‌شود، اما مسوولان به دلیل عدم شناخت و ناآگاهی، به شناسایی و رواج دوباره این هنرها اقدام نكرده‌اند.‌شناسایی این هنرها، وظیفه محققان و حمایت برای همگانی‌‌شدن آنها به عهده مسوولان فرهنگی است، اما در این سال‌ها دیده نشده كه حمایتی در این زمینه صورت بگیرد.

وقتی از او درباره چگونگی و كیفیت این هنر می‌پرسیم، پاسخ می‌دهد: همان‌گونه كه برای عرصه‌هایی چون كتاب، سینما، هنرهای جدید و... بودجه‌هایی اختصاص می‌یابد، باید برای موسیقی مذهبی هم كه در معرض فراموشی است، برنامه‌های جدی و بودجه خاص اندیشیده و تعیین شود.

جاوید در ضرورت فرهنگی و مذهبی اهمیت‌دادن به موسیقی رمضان می‌گوید: موسیقی رمضان می‌تواند بندگان را در این ماه پربركت به معنویت نزدیك كند. متاسفانه در عرصه موسیقی امروز كشور ما هیچ اثری مخصوص سرسحر و افطار تاكنون ساخته نشده است. در حالی كه با رجوع به فرهنگ گذشته خودمان، می‌توانیم كارهای بزرگی در این زمینه انجام دهیم.

در گذشته عده‌ای به عنوان چاوش راه می‌افتادند و مراسم ماه رمضان را در قالب موسیقی اجرا می‌كردند. آنان با نقاره‌زنی، طبل و شیپور هلال ماه را به مردم خبر می‌دادند و با ذكر و مناجات آهنگین به رمضان خوشامد می‌گفتند، اما امروز رسانه‌های ما هیچ آهنگ و آواز مخصوصی را برای این اوقات و ایام پخش نمی‌كنند. در واقع هنرمندان ما به دلیل ناآشنایی با موسیقی رمضان و البته عدم‌پشتیبانی از سوی نهادها و سازمان‌های فرهنگی، در این حوزه وارد نشده‌اند و اثری متناسب و شایسته اوقات افطار، سحر یا شروع و پایان ماه رمضان نساخته‌اند.