تبیان، دستیار زندگی

این جمله داراى دو بعد است . بعد اول این است كه دعا مشروعیت دارد، خواه موضوع دعا درود بر پیغمبر اسلام باشد و خواه موضوع آن مسائل و مطالب دگر، و انبیاى گذشته نیز این برنامه را داشتند.

اما مسئله درود بر پیغمبر اكرم در آغاز دعا مطلب دگرى را هم در بر دارد و آن اینكه تمنیات و تقاضاهاى مردم ، به علل متعدد، گاهى قابل پذیرفتن نیست . آنجایى كه مقبول درگاه الهى است عمل مى شود اما آنجایى كه مورد قبول واقع نمى شود، علل و عوامل متعدد دارد و موانعى بر سر راه تحقق آن تقاضاست كه بدان سبب قابل قبول پروردگار نیست . این مطلب در خلال روایات و اخبار اهل بیت آمده و قسمتهایى را خاطر نشان ساخته اند.

از جمله دعاهاى مردود، دعاهایى است كه برخلاف نظام احسن عالم و قضاى قطعى خدا باشد. مثلا اگر كسى دعا كند كه ((پروردگارا! من همیشه زنده بمانم و هرگز از دنیا نروم ))، دعایش پذیرفتنى نیست ، زیرا:
كل نفس ذائقه الموت .⁽⁷⁾
هر نفسى شربت مرگ را مى چشد.

یا دعا كند كه ((بارالها! جوانى من همیشه ثابت بماند و من هرگز به پیرى و فرسودگى دچار نشوم ))، این دعا نیز قابل عمل و استجابت نیست ، زیرا قضاى قطعى خداوند این است كه انسان از طفولیت به نوجوانى و جوانى برسد، سپس به میانسالى برسد، و اگر عمر داشته باشد به پیرى برسد و آنچنان فرسوده شود كه تمام قوا را از دست داده و معلومات خود را فراموش كرده باشد.این برنامه ها را خداوند به قضاى خود مقرر فرموده و در قرآن شریف آمده است .

این یك تمنایى است كه قطعا پذیرفته درگاه الهى است و هر دعا كننده اى ذكر صلوات را بگوید و تقاضاى درود براى پیغمبر و آل پیغمبر بنماید خداوند دعاى مستجاب مى كند و به پیغمبرش درود مى فرستد. در این مورد پذیرش است ، شما براى اینكه دعاهاى دگرتان مستجاب شود قبل از دعا كردن ، به رسول اكرم و اهل بیتش صلوات بفرستید و سپس تقاضاى خود را بگویید، زیرا دعاى صلوات به پیشگاه خدا عرضه شده زمینه پذیرش بهتر و عالى تر دارد و در این باره روایاتى است كه به بعضى از آنها اشاره مى شود.

امام صادق (ع) مى فرماید:
لا یزال الدعا محجوبا حتى یصلى على محمد و آل محمد⁽¹⁰⁾
همیشه دعاها در پشت پرده است ، یعنى نمى تواند آزادانه به پیشگاه الهى راه پیدا كند تا وقتى كه مشتمل بر درود به پیغمبر باشد.

حدیث دوم : على (ع) مى فرماید:
كل دعاء محجوب عن السماء حتى یصلى على محمد و آل محمد⁽¹¹⁾
دعاها محجوب و محروم از وصول به مقامات عالیه است تا وقتى كه درود به پیغمبر فرستاده شود.

اما حدیث سوم :
عن ابیعبد الله (ع) قال : اذا دعا احد كم فلیبدء بالصوه على النبى فان الصلوه على النبى مقبوله و لم یكن الله لیقبل بعض الدعا و یرد بعضه ⁽¹²⁾
امام صادق (ع) مى فرماید: وقتى یكى از شما در پیشگاه خداوند دعا مى كند البته تقاضاى خود را با صلوات بر پیامبر آغاز كند چه آنكه درود بر پیامبر، مقبول درگاه الهى است و خداوند چنین نمى كند كه دعایى را كه شامل چند مطلب است و با صلوات بر نبى آغاز شده قسمتى را بپذیرد و قسمت دیگر آن را رد كند. در اینجا بمورد است تذكر داده شود كه روایت دگرى هم از امام صادق (ع) آمده كه فرموده است :
و اءن یختم دعاءه بالصلوه على محمد و آل محمد⁽¹³⁾
علاوه بر آنكه در آغاز دعا صلوات بفرستد، در پایان دعا هم درود بفرستد و مجموعه تمنیات خود را آغاز كند با دعاى به پیغمبر و پایان دهد با دعاى به پیغمبر.

از آنچه مذكور افتاد دو مطلب به دست آمد: اول آنكه دعا در دین مقدس اسلام و تمام ادیان آسمانى مشروعیت دارد، انبیاى سلف و همچنین پیمبر اسلام و ائمه معصومین ، خود دعا بسیار كرده اند و پیروان خود را به تقاضاى صلوات بر محمد و آل محمد است . اولیاى دین توصیه كرده اند كه مستدعیات خود را محفوف به صلوات بنمایید و در ابتدا و انتهاى آن بر پیامبر درود بفرستید تا دعاى شما شایسته قبول باشد و در معرض ‍ اجابت خداوند بزرگ واقع شود و مقصد و مقصود شما تحقق یابد. از این رو امام سجاد (ع) دعاى ((مكارم الاخلاق )) را با صلوات بر پیامبر آغاز نموده ، بدین منظور كه سایر مطالب مورد درخواست كه قسمت به قسمت در این دعا به پیشگاه خدا عرض مى كند به اجابت برسد و مورد قبول درگاه بارى تعالى واقع شود.

قرآن شریف در این آیات ، بعد از ایمان ، عمل صالح را مى گوید. معلوم مى شود عمل صالح خودش جزء ایمان و مجموع عقد قلب و عمل زبان یك چیز واحد باشد، در آن صورت باید بگوییم ((عمل صالح )) كه خودش جزء ایمان است عطف به نفس خود از نظر ادبى غلط است و نمى شود یك چیزى را به خودش ‍ عطف كنند و نسبت دهند. پس ناچار باید بگوییم ((عمل صالح )) ایمان نیست تا بتوانیم بگوییم نسبت دادن عمل صالح به ((ایمان )) از نظر اصل ادبى درست است و بجا.
این یك خلاصه مختصر از بیان آقایانى است كه عقیده دارند ایمان فقط به دل است و بس ، ربطى به زبان ندارد و ربطى به عمل هم ندارد.
اما در مقابل آنان آقایانى هستند كه مى گویند: خیر، ایمان هم عقد دل است و هم عمل بدن . در اینجا مطلبى را از شیخ طوسى مى آورم كه ایشان ایمان را هم عقیده قلبى مى داند و هم اقرار به زبان و عمل بدن . شیخ طوسى مى فرماید ایمان مركب است از تصدیق درونى و اقرار ظاهرى و استدلال ایشان بر این اساس است كه مى گویند: اقرار به زبان تنها ایمان نیست . به دلیل این آیه :
قالت الاعراب آمنا قل لم تومنوا⁽¹⁹⁾
اعراب آمدند، مى گویند ما ایمان آوردیم . خدا نفى مى كند مى گوید: ایمان نیاورده اید، چون در دلتان ایمان نیست پس مؤ من نشده اید. اینان به زبان كه مى گویند، خدا مى فرماید مقبول نیست . پس معلوم مى شود كه ایمان در شرع مقدس فقط به زبان نیست .
در مقابل ، شیخ طوسى از نظر جنبه معنوى هم مى گوید: این قضیه تصدیق هم بدون اقرار زبان ، آن هم ایمان نیست و براى اثبات این مطلب به یك آیه استشهاد مى كند و آن آیه مربوط به حضرت موسى (ع) است كه مى گوید:
و جحدوا بها واستیقنتها انفسهم ظلما و علوا⁽²⁰⁾
مى گوید: معجزات موسى را دیدند، در دل یقین داشتند كه موسى پیغمبر خداست ، اما به زبان انكار كردند. پس معلوم مى شود اگر آدمى در دل به نبوت موسى (ع) یقین داشته باشد اما آن را به زبان نیاورد به موسى (ع) ایمان نیاورده . درباره پیغمبر اسلام هم قرآن مى گوید: علماى یهود كه آشنا به كتب سماوى هستند،
یعرفونه كما یعرفون ابناء هم ⁽²¹⁾
اینان پیغمبر را آنچنان خوب مى شناسند كه فرزندان خودشان را، پس كسانى كه پیامبر اسلام را فرستاده خدا مى دانند و نبوت او را همانند شناختى كه نسبت به فرزندان خویش دارند مى شناسند اما عقیده قلبى خود را با زبان انكار مى كنند ایمان ندارند، و آیات از اینگونه بسیار داریم .
نمونه دیگرى از یقین قلبى اما خوددارى از اقرار در ابوجهل بود. ابوجهل مظهر شرك است ، آدمى بسیار بد و سمبل كفر است . یك روز پیغمبر اكرم با بعضى از رفقاى خود از آنجا مى گذشت . او هر وقت به پیغمبر مى رسید قیافه تلخ ، زننده ، تند، و بى ادب به خود مى گرفت ، اما این دفعه استثنائا با گشاده رویى پیش آمد و دست محكمى به پیغمبر داد و رفت . این امر بسیار شگفت آور بود. رفقاى خود ابوجهل گفتند: عجبا! آیا پیغمبر گرویده ؟ پس جبهه ما ضعیف شده - مسلمانان گفتند: امرى حیرت آور است ! آیا ابوجهل قبول اسلام كرده ؟ پس اسلام از قوت بیشترى برخوردار گردیده . او مردى بسیار نیرومند است .
آنگاه مى نویسد: فقیل له . به ابوجهل گفتند: این چه بود؟ پاسخ داد:
قال والله انى لا علم انه صادق ولكن متى كنا تبعا لعبد مناف ⁽²²⁾
گفت : به خدا قسم ، من مى دانم كه این مرد صادق و راستگوست ولكن چه موقع چنین بوده كه ما پیرو عبد مناف و فرزندان او باشیم .
ملاحضه مى كنید كه ابوجهل آنچنان به پیمبر ایمان باطنى و اعتقاد واقعى دارد كه هم قسم یاد مى كند و هم سخن خود را با لام تاكید مى آورد ولى با زبان صریحا انكار مى كند و جلوه گاه كفر است . بنابراین همانطور كه یهود مى دانستند موسى بن عمران فرستاده خداست و یقین باطنى داشتند اما چون به زبان انكار كردند، كافرند، ابوجهل هم كه مى داند كه پیغمبر اسلام فرستاده خداست ولى به زبان انكار مى كند، با ایمان نیست ، باید زبان هماهنگ دل باشد. اگر كسى به دل معتقد است و عقیده قلبى را با زبان مى گوید، اما در عمل از روى طغیان و تكبر نسبت به اوامر الهى بى اعتناست و تعالیم بارى تعالى را نفى مى كند، واپس مى زند و اعراض ‍ مى نماید، او هم داراى ایمان نیست ، زیرا اعراض از امر خدا و استكبار در مقابل فرمان آفریدگار جهان ، منافى با ایمان دل و منافى با اعتراف زبان است .

عن النبى صلى الله علیه و آله : الایمان قول مقول و عمل معمول و عرفان العقول ⁽²⁶⁾
ایمان گفته اى است كه به زبان آید و عملى است كه انجام شود و معرفتى است كه در قلب مستقر گردد.

عن ابى الصلت الخراسانى قال ساءلت الرضا (ع) عن الایمان فقال : الایمان عقد بالقلب و لفظ باللسان و عمل بالجوارح ، لا یكون الایمان الا هكذا⁽²⁷⁾
ابوالصلت خراسانى مى گوید از حضرت على بن موسى الرضا علیهما السلام درباره ایمان سؤ ال كردم ، در پاسخ فرمود: ایمان ، عقد و اعتقاد به قلب است و لفظى است به زبان و عملى است به جوارح ، و ایمان نیست مگر آنچه كه گفتم .

راغب در كتاب مفردات غریب القرآن درباره ((ایمان )) مى گوید:
و ذلك باجتماع ثلاثه اشیاء: تحقیق بالقلب و اقرار باللسان و عمل بحسب ذلك بالجوارح و یقال لكل واحد من الاعتقاد و القول الصدق و العمل الصالح ایمان ⁽²⁸⁾. قال تعالى : و ما كان الله لیضیع ایمانكم ⁽²⁹⁾، اى صلاتكم
تحقق ایمان به اجتماع سه چیز است : اول باور قلبى ، دوم اقرار به زبان ، و سوم عمل به جوارح ، و درباره هر یك از این سه امر ایمان گفته مى شود و راغب به آیه 143 سوره بقره استشهاد مى كند كه خدا در آن آیه مى فرماید:
و ما كان الله لیضیع ایمانكم ، اى صلاتكم
خداوند ایمان شما را ضایع نمى كند، یعنى نماز شما را بى اجر نمى گذارد. گفته راغب در معنى كردن ((ایمان )) به نماز ضمن حدیثى مفصل از امام صادق (ع) آمده است :
عن عیاشى عن ابیعبد الله (ع) اءنه سئل عن الایمان اءقول هو و عمل اءم قول بلا عمل . فقال : الایمان عمل كله والقول بعض ذلك العمل مفترض من الله مبین فى كتابه واضح نوره ثابته حجته یشهد له الكتاب و یدعو الیه و لما انصرف نبیه الى الكعبه عن بیت المقدس قال المسلمون للنبى صلى الله علیه و آله اءراءیت صلواتنا التى نصلى الى بیت المقدس ما حالنا فیها و حال من مضى من امواتنا وهم یصلون الى بیت المقدس فانزل الله تعالى : و ما كان الله لیضیع ایمانكم فسمى الصلوه ایمانا⁽³⁰⁾
از امام صادق (ع) سؤ ال شد درباره اینكه آیا ایمان قول همراه با عمل است یا قول است بدون عمل . حضرت در پاسخ فرمود تمام ایمان عمل است و اقرار قسمتى از آن است كه از طرف بارى تعالى واجب شده ، در كتاب الهى تبیین گردیده ، نورش آشكار است و حجتش ثابت . قرآن شریف به این امر شهادت مى دهد و مردم را به آن فرا مى خواند. آنگاه فرمود پس از آنكه نبى اكرم در نماز از بیت المقدس متوجه كعبه شد و قبله تغییر كرد، مسلمانان گفتند یا رسول الله وضع ما در نمازهایى كه به طرف بیت المقدس خوانده ایم چه خواهد بود و همچنین وضع درگذشتگان ما كه نمازها را به سوى بیت المقدس خوانده اند چه مى شود؟ این آیه نازل شد:
و ما كان الله لیضیع ایمانكم ⁽³¹⁾
خداوند ایمان شما را ضایع نمى كند.