وحید یامین پور*
1. چندی پیش ماجرای هولناكی در صدر اخبار رسانه ها قرار گرفت: «قتل در میدان كاج سعادت آباد»؛ قتل اتفاق هولناكی است البته نه آنچنان عجیب كه همه را به خود متوجه كند. هولناكی و تلخی غیرعادی این اتفاق مربوط به رفتار و واكنش سرد، غیر مسوولانه و «غیر ایرانی» شاهدان حادثه بود. قاتل با ضربات متعدد چاقو قربانی را از پای در می آورد. قربانی حادثه از شاهدان طلب كمك می كند ولی شاهدان تماشا می كنند و یا عجیب تر از آن ترجیح می دهند به عنوان «تماشاچیان»ی كه فرصت منحصربفردی را بدست آورده اند، با دوربین های تلفن هایشان این صحنه جذاب را ضبط و ثبت كنند و یا درباره آن مصاحبه های جنجالی انجام دهند. نهایتاً قربانی حادثه جلوی چشمان تماشاچیان هیجان زده جان می بازد. اینبار با فاصله اندكی بر روی پل عابر پیاده ای كه منطقه سنتی تر «ده ونك» به پل مدیریت را متصل می كند حادثه ای خونین رخ می دهد. جوانی در گیرودار یك حادثه عشقی دختری را از پای در می آورد. اما این حادثه با همه تلخی اش، هولناك و تكان دهنده نیست؛ شاهدان این حادثه كه اغلب از ساكنان «محله» و یا كسبه ده ونك هستند ضارب را محاصره و دستگیر می كنند و بلافاصله قربانی را با اولین وسیله نقلیه ممكن –یك وانت- به بیمارستان منتقل می كنند(هرچند متاسفانه دختر جوان از شدت ضربات چاقو جان می بازد.)
2. امنیت اجتماعی در وضعیتی بین الاذهانی تعریف روشنی دارد، ولی در مطالعات امنیت پژوهی آن را توانمندی جامعه برای مراقبت از خصوصیات و ویژگی های بنیادین خود در شرایط تغییر و تهدیدات عینی و احتمالی تعریف کرده اند و بر ارتباط نزدیک میان هویت جامعه و امنیت تاکید داشته اند و در تعبیر دیگر اساساً امنیت اجتماعی و هویت را توأمان معنا کرده اند. به عبارت دقیق تر امنیت اجتماعی هنگامی در معرض آسیب و خطر قرار می گیرد که اجتماع در حیث جمعی اش احساس کند هویت اش در معرض خطر است. مهمترین کار ویژه هویت، ایجاد وفاق، همبستگی(Solidarity) و همسازی(Accomandation) است و یا در یك تعریف روشن تر آنگونه که برخی پژوهشگران قلمداد کرده اند، امنیت اجتماعی مترادف امنیت هویتی است.
3. گفته شده که ارزش ها و هنجارهای مشترک می تواند سطح خشونت در جامعه را کاهش دهد و یا لااقل پایین نگه دارد. تحقیقاتی که در 39 کشور جهان انجام شده است ارتباط ارزشهای مشترک با نرخ پائین جرایم را نشان می دهد. سرمایه اجتماعی نتیجه ارتباطات سالم و عمیق بین فردی است. به عبارت دیگر سرمایه اجتماعی به تنهایی در جامعه یا نهادی اجتماعی موجود نیست بلکه این افراد و شبکه های اجتماعی بین آنها است که این سرمایه را تولید می کند. با این تعاریف کاملاً آشکار است که سرمایه اجتماعی در یک جامعه چه اثر عمیقی بر جلوگیری از انحرافات اجتماعی و جرایم دارد. می توان نتیجه گرفت که چنانچه روابط عمیق انسانی مبتنی بر ارزش ها، شکننده و مخدوش شود و در نتیجه آن سرمایه اجتماعی کمرنگ شود، امنیت هویتی و امنیت اجتماعی در آستانه خطر قرار می گیرد.
4. هرچند پل مدیریت و ده ونك فاصله بسیار اندكی با میدان كاج سعادت آباد دارد اما برای پژوهشگران اجتماعی تفاوت های جامعه شناختی این دو منطقه قابل تامل و مطالعه است. میدان كاج سعادت آباد جزء مناطق كم سن و سال شهری و بدون سابقه فرهنگی و عاری از شبكه های سنتی روابط میان فردی است. منطقه ای كه «محله» ندارد، روابط شكننده و كم عمق است و مسوولیت اجتماعی بسیار كمرنگ است. اما ده ونك و مناطق مسكونی نامنظم فشرده شده در زیر پل مدیریت علیرغم اینكه در سال های اخیر عمیقا از نوعی بی نظمی حاصل از ساخت و ساز های عمودی در رنج است، اما همچنان «محله» باقی مانده است. این بدان معناست كه كانون های زایش فرهنگی و عناصر حافظ شبكه های هنجاری و ارزش های مشترك همچنان حیات دارد و ساكنان را در چارچوب های شناخته شده ای از ادب، مسوولیت اجتماعی و احساسات متقابل تربیت می كند.
5. شاهدان حادثه پل مدیریت تماشاگر نمی مانند، بلكه مداخله می كنند و بر اتفاقات پیرامون شان اثر میگذارند. این ویژگی روابط عمیق اجتماعی است. خصلتی كه تفاوت اجتماع ایرانی را با جامعه فردگرای غیرایرانی نشان می دهد. هرچند این واقعیت تلخ را باید بپذیریم كه كلان شهر تهران (و سایر شهرهای مشابه) بتدریج شاهد حذف «محله» به عنوان یكی از موثرترین واحد های قوام بخش سرمایه اجتماعی و هویت فرهنگی خواهیم بود. جامعه شناسان و امنیت پژوهان به خوبی می دانند که سرمایه اجتماعی تولید شدنی نیست و محصول دولت یا بخش خصوصی نمی تواند باشد، بلکه این هنجارها هستند که سرمایه اجتماعی را بوجود می آورند. بنابراین بطور خلاصه می توان گفت بیش از آنکه ابزارهای رسمی مانند پلیس، زندان و بطور کلی نظام کیفری یک کشور ضامن حفظ نظم و امنیت اجتماعی باشد، سرمایه اجتماعی مبتنی بر هنجارها و ارزشها کارآمدند.
6. شاید بلافاصله این تلقی در ذهن مان پررنگ شود كه مگر چاره ای جز تن دادن به تغییرات اجتماعی هست؟ معنای دیگر این سوال منفعلانه پذیرفتن هزینه اجتماعی تغییرات است؛ اما در واقع اینگونه نیست. حتی اگر تغییرات اجتماعی غیرقابل اجتناب باشد دستگاه تربیتی، فرهنگی و رسانه ای كشور می تواند اصالت و مرجعیت فرهنگی را برای یك حوزه فرهنگی حفظ كند. اما متاسفانه نه تنها چنین تلاشی صورت نمی پذیرد بلكه مسیر عكس آن طی می شود. «محله»، خصلت های مسوولانه اجتماعی و روابط عمیق تحقیر می شود و به نفع نشانه های توسعه یافتگی به حاشیه می رود. بسیاری از سریال های تلویزیونی بافت سنتی شهرها و یا محلات اصیل را با نگاهی موزه ای به عنوان یك پدیده منقضی شده به تصویر می كشد و یا حتی در برخی موارد به عنوان یك كاریكاتور، دستمایه طنز و خنده شهرجدید و شهروندانش می نماید. در واقع دستگاه فرهنگی و رسانه ای كشور منفعلانه خود را در ذیل فرآیند توسعه تعریف می كند و این با تضعیف كانون های زایش فرهنگی، هویت فرهنگی و نهایتاً امنیت اجتماعی را به مخاطره می اندازد.
