تبیان، دستیار زندگی

مراسم و نیایش های مذهبی نخستین خاستگاه موسیقی در ایران بوده اند، چنان که هرودوت مورخ معروف یونان باستــان (سده ی 5 قبل ازمیلاد) می گوید، مغها در دوران هخامنشی آوازهایی یا نیایش هایی بدون ساز برای خدایان اجرا می کردند یا در نیایشگاه های مانی، نوعی آهنگ به صورت دسته جمعی خوانده می شده است اگر چه بعضی به استناد اجرا شدن مراسم ستایش مهر(میترا) بر روی سکو؛ یا به قول نرشخی در تاریخ بخارا، که به نوحه های مردم بخارا در کشتن سیاوش(کین سیاووش) اشاره هایی دارد تا آنجا پیش رفته اند که سر آغاز تعزیه را در ایران به هزاران سال پیش از این رسانده اند، ولی این قبیل اظهار نظرها بیشتر جنبه حدس و گمان دارد.

نکتۀ دیگر، پیشینۀ بسیار کهن نوحه سرایی در تاریخ و فرهنگ عرب است و بعید نیست که بر اثر اتفاقاتی که در سده های نخستین هجری در کشورهای اسلامی به وقوع پیوست، ایران هم تا حدی تحت تأثیر قرار گرفته باشد در رسالۀ «موسیقی» اخوان الصفاء، از آثار نیمۀ سدۀ چهارم هجری می توان توجه به جنبۀ معنوی موسیقی را به خوبی مشاهده کرد، چنان که عبارت «ولیس غرضنا من هذه الرسالة تعلیم الغناء و صنعة الملاهی» ثابت می کند که منظور اخوان الصفا از تدوین رسالۀ «موسیقی» این نبوده است که مطربی و نوازندگی بیاموزند بلکه خواسته اند از آن به عنوان راهگشای عالم معنی استفاده کنند. این است که در فصلی با عنوان«ان اصل صناعة الموسیقی للحکماء» گفته اند: صناعت یا هنر موسیقی زاییدۀ حکمت و دستاورد حکما است و اضافه کرده اند که می توان از موسیقی به صورت های مختلف استفاده کرد.

این که مولوی به برگزاری مراسم سوگواری شیعیان در شهر حلب مربوط به روز عاشورای نیمۀ دوم قرن هفتم هجری اشاره کرده است یا سیف فرغانی در یکی از اشعار خود از «کشتۀ کربلا» یاد می کند، نشان می دهد که یاد فاجعۀ کربلا همواره در ایران زنده بوده است، ولی چنین به نظر میرسد که بلوغ آن را باید در دوران آل بویه دانست ، احمد معزالدوله که موفق به فتح بغداد در سال 334 هـجری (945 میلادی) شد نخستین کسی بود که مراسم عزاداری دهۀ اول محرم را معمول کرد و دستور داد در بغداد دکانها را ببندند و لباس سیاه بپوشند این مراسم به قول ابن کثیر در بین شیعه تا انقراض سلسلۀ دیالمه و در بغداد تا اوایل سلطنت طغرل سلجوقی باقی بود.

ملا حسین کاشفی سبزواری معاصر سلطان حسین بایقرا از سلاطین تیموری کتابی موسوم به «روضة الشهداء» به فارسی تألیف کرد که در ایام محرم خوانده می شد و اصطلاح روضه خوانی یا «روضه خوان» یادگار آن کتاب است ولی رواج کامل روضه خوانی در دوران شاه عباس صفوی صورت گرفت

موسیقى مذهبى دوران صفویه

ظهور سلسله صفوى در تاریخ ایران از وقایع مهم است. با تشکیل دولت صفویان، مذهب تشیع رواج یافت و علوم دینى در مرکز توجهات قرارگرفت. با تشکیل دولت صفویه وحدت ملى ایران در چارچوب وحدت سیاسى و مذهبى تجدید شد و در زمان شاه‌عباس بزرگ به دولتى کاملاً ایرانى تبدیل گردید.

شاه‌اسماعیل بنیان‌گذار سلسلهٔ صفویه به دستیارى و حمایت مدیران ترک‌نژادِ شیعه ‌مذهب پدر و اجداد خود یعنى صوفیان قزلباش در تبریز به تخت سلطنت نشست و مذهب شیعه را مذهب رسمى ایران شمرد.

در روزگار صفویه صنعت و تجارت در ایران رو به پیشرفت نهاد و به‌واسطه شایستگى و کاردانى برخى از پادشاهان این سلسله چون شاه‌عباس و شاه‌ عباس دوم امنیت و آسایش به کمال رسید. برخى از هنرهاى زیبا راه ترقى و تکامل پیمود. یادگارهاى معماری، نقاشی، خط، تذهیب، پارچه‌بافی، قالى و دیگر آثار هنرى که از آن زمان به یادگار مانده، بیانگر توجه کامل سلاطین صفوى به ترویج هنرهاى زیبا و تشویق ارباب هنر از سوى آنان است.

برپا کردن مجلس عزادارى در روزهاى محرم و صفر از رسومى است که صفویه آن را معمول داشتند برپا کردن این مراسم موجب تشویق کسانى شد که داراى صوتى خوش بودند. این گروه به روضه‌خوان معروف شدند و به شناخت دقایق نغمه‌ها و الحان موسیقى پرداختند. رفته رفته بر شمار مداحان، روضه‌خوانان افزوده شد.

عزادارى شیعیان براى خاندان نبوت و امامان و شهداى کربلا به‌صورت نوحه‌خوانى و سینه‌زنى و دسته‌گردانى از دورانى شروع شد که آل‌بویه بر بخش بزرگى از ایران و عراق عرب دست یافتند. و در اواسط سده چهارم هجرى بزرگ‌ترین دولت ایران پس از اسلام را تشکیل دادند. آل‌بویه شیعه‌مذهب بودند و در زمان آنان این مذهب در ایران رسمیت پیدا کرد.

در زمان پادشاهان آل‌بویه در دهه اول محرم شیعیان به عزادارى حضرت سیدالشهداء پرداختند. در سدهٔ هفت و هشت هجرى که تشیع در ایران قوت گرفت و رو به پیشرفت نهاد، مراسم عزادارى شیعیان در روزهاى سوگوارى گسترش یافت.

خواندن نوحه‌ و زدن به سینه در ایام سوگوارى در میان اعراب مرسوم بود و در دورهٔ اسلامى در ایران رایج گردید. هر زمان که شیعیان ایران قدرت مى‌یافتند، نوحه‌خوانى و سینه‌زنى و دسته‌گردانى رواج مى‌گرفت چنانکه در دورهٔ صفویان عمومیت یافت و بسیار رایج گشت و پادشاهان صفوى به‌ویژه شاه‌عباس علاقه بسیارى به این نوع عزادارى داشت و خود در این مراسم شرکت مى‌کرد و با یکى از دسته‌ها به‌راه مى‌افتاد.

شعر نوحه را براى سینه‌زنى مى‌ساختند. یکى نوحه مى‌خواند و دیگران به نوا و آهنگ و وزن شعرهاى نوحه‌خوان سینه مى‌زدند. ولى شعرهاى مرثیه را در مجالس سوگوارى براى به گریه انداختن و اظهار تأسف شنوندگان بر قتل شهدا مى‌خواندند.

شیعیان کتاب روضةالشهدا را در روزهاى سوگوارى مى‌خواندند و عزادارى مى‌کردند. کم‌کم کسانى که این کتاب را مى‌خواندند به مناسبت نام کتاب به روضه‌خوان معروف شدند و به ‌تدریج روضه را از بر مى‌خواندند. در دوره صفویان، جماعتى که آواز خوش داشتند، روضه‌خوانى را پیشهٔ خود کردند.

هر ساله از روز نوزدهم تا بیست و هفتم ماه رمضان به مناسبت شهادت امیرالمؤمنین على (ع) و در ده روز اول ماه محرم به مناسبت شهادت امام حسین (ع) از سوى شاه و دولتمردان و بزرگان کشور در پایتخت و شهرهاى دیگر مجالس روضه‌خوانى برپا مى‌شد و در شب عاشورا و در روز بیست و یکم رمضان دسته‌هاى سینه‌زن با مراسم و تشریفاتى که هنوز در بسیارى از شهرهاى ایران کم و بیش رایج است به راه مى‌افتادند.

در دوره‌اى که اهل موسیقى مطرود بودند و موسیقى خلاف شرع شمرده مى‌شد و از رونق و اعتبار افتاده بود، برپا داشتن مراسم عزادارى چون دسته‌گردانى و روضه‌خوانى و نوحه‌سرایى و سینه‌زنى جلوه‌گاه الحان و نغمات موسیقى شد و شعر و موسیقى در این مراسم نقش مؤثرى داشت. ظهور خوانندگانى با نام روضه خوان که داشتن صداى خوش و دانستن دقایق فنى خوانندگى سبب رونق کارشان بود، در رواج خوانندگى و حفظ الحان و نغمه‌هاى ملى تأثیر به‌سزایى داشت و این فن را تا حدود زیادى از دستبرد حوادث و فراموشى نجات بخشید.

بر پایى مجالس روضه و دسته‌گردانى و نوحه‌خوانى و سینه‌زنى که در تمام عصر صفویه رواج داشت از زمان شاه‌عباس گسترش یافت و عمومیت پیدا کرد. در نتیجه تعلیم و تعلّم فن خوانندگى میان خوانندگان منبرى و نوحه‌خوان‌ها رواج و رونق گرفت و دامنه آن به دوره‌هاى پس از صفویه و عصر قاجاریه نیز کشیده شد.

در پایان برای آنکه حق مطلب ادا شود فهرست روضه خوان های معروف را مرور میکنیم:

تاج نیشابوری (اول) مشهور به تاج الواعظین اهل نیشابور که با آمدن به تهران به اوج شهرت رسید و تحریرهای زیبایی مخصوص به خود داشت. داستانهایی هم از هنرمندیهای او نقل کرده اند. تاج دیگری هم نیشابور داشته است که به او در خراسان ( مشهد مقدس) تاج ثانی می گفتند ولی صدایش به خوبی تاج اول نبود.

شیخ علی زرگر ، شیخ طاهر خراسانی ( ضیاء الذاکرین) ، شیخ عبدالحسین سردادور ، عبدالله تاج کاظمینی شاگرد تاج نیشابوری ، سید حسین عندلیب ، علی خان نایب السلطنه متخصص اذان و مناجات ، قربان خان قزوینی وابسته به در بار ناصری ، سید حبیب الله چاله حصاری ملقب به ضیاء خلوت و .... اگر چه تعزیه و شبیه جنبۀ نمایشی دارد اما چون ایفا کنندگان نقشهای مذهبی می بایست اشعاری را به مناسبت با آواز بخوانند تا موثرتر باشد، بنابراین تعزیه خوانی وشبیه خوانی به نوبه خود گونه ای موسیقی مذهبی به شمارمی آید. هریک ازنقش ها دارای آهنگ یا آواز مخصوصی بوده است؛ مثلا شبیه حضرت عباس(ع) باید چهار گاه بخواند و ....

از تعزیه خوانهای مشهور می توان از سید زین العابدین قراب کاشی، رضاقلی تجریشی ، سید عبدالباقی بختیاری ، ملاحسینی ، میرزا غلام حسین ، جهانگیر ، حاج بارک الله و ... نام برد.