تبیان، دستیار زندگی

در طول سال‌هایی که از جنگ ایران و عراق می‌گذرد هنر یکی از اصلی‌ترین عوامل حفظ یاد آن روزها بوده و رشته‌های مختلف هنری هریک به نوعی تلاش کرده‌اند تصاویر هشت سال جنگ تحمیلی و دفاع مقدس را ماندگار کنند و برای نسل‌های نو و جنگ‌نادیده، راوی تلخی‌ها و شیرینی‌های آن روزها باشند.

 هنرهای نمایشی و تئاتر هم به عنوان یکی از هنرهای تأثیرگذار با مخاطب ویژه قرار است در بیان و ترویج ارزش‌های دفاع مقدس نقش داشته باشد. به همین دلیل است که از 13 سال قبل جشنواره‌ای برای ارزیابی آثار نمایشی که حول محور این موضوع به‌وجود آمده‌اند در روزهای نزدیک به سالگرد فتح خرمشهر برپا می‌شود.

ادامه در پاسخ ها

در طی این سال‌ها این جشنواره با فراز و نشیب معمول همه جشنواره‌ها مسیر خود را طی کرده است ولی امسال بعد از گذشت بیش از 20 سال از پایان جنگ هشت ساله، با جشنواره‌ای روبه‌رو بودیم که تعدادی آثار محدود را به قضاوت و تماشا نشست. این کاهش تعداد نمایش‌ها بحث‌های فراوانی را برانگیخته است، اگرچه محمد جمال‌پور، دبیر این دوره از جشنواره تئاتر مقاومت معتقد بود کاهش آثار با بالا رفتن سطح کیفی کارها همراه بوده و برگزارکنندگان ترجیح داده​اند تعداد آثار کمی در جشنواره شرکت کنند ولی این تعداد کارهای با کیفیت بالا باشند.

البته این جملات بیشتر به توجیه شبیه هستند تا استدلال منطقی؛ چرا که در طول این سال‌ها میزان تولید آثار مرتبط با دفاع مقدس و جنگ کمتر شده است و متأسفانه این سیر نزولی ادامه دارد. همچنین در دوره‌های قبلی یکی از دلایل اصلی مدیران برای بیان استقبال از این جشنواره تنها و تنها تعداد آثار شرکت‌کننده بوده است.

در این میان بیشتر افرادی هم که آثار نمایشی دفاع مقدسی تولید می‌کنند به‌حق یا ناحق معمولا به سفارشی کار کردن متهم می‌شوند. شاید به این خاطر که بیشتر آثار نگاهی یکسان به این مقوله دارند و از ریتمی ثابت رنج می‌برند. به استثناء بعضی از آثار که نگاهی متفاوت به جنگ و دفاع مقدس داشته‌اند و دقیقا همین آثار هم هستند که با استقبال هنرمندان و مخاطبان روبه‌رو می‌شوند.
شاید بتوان گفت دعوای قدیمی دسته‌بندی هنرها در قالب‌های جدید معناگرا، دینی و دفاع مقدس و ... علاوه بر اینکه روح تولید آثار هنری را تحت شعاع قرار می‌دهد به نوعی سفارشی‌سازی و جشنواره‌ای‌سازی نیز منتهی می‌شود.

نگاه عده‌ای خاص حاکم بر اندیشه همه هنرمندان است
امیر دژاکام هنرمندی است که خود در زمینه دفاع مقدس آثاری داشته و آثارش معمولا با اقبال مواجه شده است. وی در گفتگو اظهار داشت:، دلایل کم شدن تعداد آثار نمایشی مربوط به دفاع مقدس را چنین بیان می‌کند: «پدیده جنگ و دفاع مقدس ابعاد گوناگونی دارد و بر روی انسان‌های مختلف تأثیرات متفاوتی به جای می‌گذارد. اگر قرار باشد همه این تفاوت‌ها از یک فیلتر رسمی رد شود و ما در نمایش‌هایمان فقط آدم‌های تشریفاتی و شعاری داشته باشیم، هم مخاطب این موضوع کم می‌شود و هم نویسنده و کارگردان؛ بنابراین میزان تولید این آثار پائین می‌آید.»

او معتقد است: «ما باید نگاه مبنایی به این موضوع گسترده داشته باشیم و خروجی را نگاه کنیم. شما ببینید در طول این سال‌ها چند اثر نمایشی دفاع مقدس داشته‌ایم که بیشتر از یک ماه اجرا رفته باشد؟ مشکل اینجاست که متولیان این امر و مسؤولان هنرهای نمایشی، دریافت شخصی خودشان را درست‌ترین فهم می‌دانند و این تأمل را قائل نیستند که دیگران هم می‌توانند فهم متفاوت و تازه‌ای از این مسأله داشته باشند. وقتی در همه ابعاد خط قرمز اینقدر زیاد می‌شود، موضوع دچار مشکل می‌شود.»

دژاکام که خود دبیر دو دوره از جشنواره تئاتر مقاومت بوده است، می‌افزاید: «13 دوره است که جشنواره تئاتر مقاومت برگزار می‌شود؛ آیا ما می‌توانیم ادعا کنیم در این مدت 13 اثر تولیده شده‌اند که خوب باشند و حرفی برای گفتن داشته باشند و بدون پشتوانه دولتی هم بتوانند مخاطب جذب کنند و خوب بفروشند؟ متأسفانه پاسخ منفی است. در حالیکه در سینما چنین ادعایی را می‌توانیم داشته باشیم.
چون در سینما این مجوز وجود داشت که برداشت‌های متفاوت از مقوله جنگ و دفاع مقدس عیان شود و درباره‌اش با دیدگاه‌های مختلف فیلم ساخته شود.
در تئاتر به غیر از تعدادی از آثار علیرضا نادری یا نیما دهقان و چند نفر محدود دیگر کسی را نمی‌بینید که خلاقانه فکر کنند و آثار خوبی داشته باشند که هنرمندان را راضی و مخاطب را جذب کند.»

اگرچه عده‌ای عقیده دارند هنرمندان دیگر انگیزه‌ای برای ساخت آثار جنگی و دفاع مقدسی ندارند، اما امیر دژاکام با این عقیده مخالف است و می‌گوید: «هنرمندان انگیزه دارند، اما خط قرمز زیاد است. افرادی که در سمت‌های مختلف مسؤولیت دارند نوعی نگاه بسیار محدود دارند که شامل بخش بسیار کوچکی از جنگ می‌شود و این افراد به دیگران فرمان می‌دهند و بخشنامه می‌فرستند که تئاتر جنگی حتما باید همان ویژگی‌هایی را داشته باشد که در آن نگاه محدود می‌گنجد. به نظر من باید بگذاریم هم مسؤولین و هم هنرمندان دریافت‌های خودشان را از موضوع دفاع مقدس و جنگ داشته باشند.»

حذف رنگ‌ها جشنواره را دچار مشکل می‌کند
یکی از مباحثی که در جشنواره امسال مطرح شد، پیشنهاد بین‌المللی کردن آن بود. اما حرفی از آن به میان نیامد که آیا این جشنواره چه از نظر ساختار تشکیلاتی و امکانات خود جشنواره و چه از نظر موضوعی که به آن می‌پردازد قابلیت فراملی شدن دارد یا خیر؟ بعضی از مسؤولین فکر می‌کنند تنها با شرکت کشورهایی مثل لبنان، عراق، افغانستان و کشورهای همسایه‌ای که مسلمان هستند و در سال‌های اخیر با جنگ دست و پنجه نرم کرده‌اند می‌توان عنوان «بین‌المللی» را به جشنواره الصاق کرد.

در حالیکه مقوله جنگ و حتی دفاع، گستره‌ای بسیار بزرگتر دارد و تمام کشورهایی که به نوعی با جنگ در ارتباط بودند، آثار خوب نمایشی در این زمینه داشته‌اند و حتی کشورهایی هم که به طور مستقیم درگیر جنگ و دفاع نبوده‌اند به جنگ در دیگر کشورها پرداخته و آثاری در این ارتباط تولید کرده‌اند.

دژاکام در این باره می‌گوید: «بیشتر کشورهای آمریکایی و اروپایی و آسیایی درگیر جنگ بوده‌اند و نمایشنامه‌هایی را در این زمینه به صحنه برده‌اند. ما حتی نمایشنامه‌هایی داریم که به جنگ‌های یونان باستان مربوط می‌شود. اگر قرار باشد این جشنواره بین‌المللی شود، باید هر مفهومی که حول محور جنگ است و هر نوع دفاع شرافتمندانه‌ای که در طول تاریخ وجود داشته را در نظر بگیریم و وارد این جشنواره کنیم.»

او همچنین معتقد است ساختار و سازمان این جشنواره مناسب بین‌المللی شدن نیست و می‌افزاید: «در جشنواره‌ها یک گوناگونی بسیار گسترده باید وجود داشته باشد به خصوص در زمینه دفاع مقدس که متأسفانه در حال حاضر با حذف کردن این رنگ‌ها و گوناگونی جشنواره دچار مشکل شده است. اصولا جشنواره‌های ما با ساختار و سازمان کنونی‌شان پاسخگوی نیاز مردم، هنرمندان و حتی مسؤولین نیستند و نه می‌توانند ملی باشند، نه بین‌المللی. به نظر من در درجه اول باید ساختار جشنواره‌ها از اساس تغییر کند.»

خطوط قرمز بهانه‌ای برای عدم خلاقیت است
اما نیما دهقان، کارگردان جوانی که کارهای قابل‌قبولی در زمینه دفاع مقدس ارائه کرده است، از جمله نمایش «خنکای ختم خاطره» که سال گذشته با استقبال خوبی از سوی مردم و همچنین داوران بیست و هشتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر قرار گرفت، معتقد است هیچ‌یک از کارگردانان و نویسندگان تئاتر برای تولید آثار نمایشی مرتبط با دفاع مقدس و جنگ با خط قرمز مواجه نیستند.

او می‌گوید: «اگر در سال‌های اخیر تعداد آثار تولید شده در این زمینه کمتر شده به دو دلیل است؛ یکی اینکه بودجه زیادی برای این کار اختصاص داده نمی‌شود و دیگر این‌که هنرمندان علاقمندی‌شان برای تولید چنین آثاری کمتر شده است. در حوزه دفاع مقدس هیچ خط قرمزی وجود ندارد. البته در هر کشوری قوانین و مقرراتی وجود دارد ولی هنرمند باید بتواند براساس خطوط قرمز حرف خودش را بزند. هر کس بگوید به خاطر خطوط قرمز نمی‌توانم کار کنم قاطعانه می‌گویم خلاقیت لازم برای تولید آثار هنری را ندارد.»

او می‌افزاید: «اگر تولیدات ما در زمینه دفاع مقدس سیر نزولی دارد به این خاطر است که هر سال نزدیک خرداد یادمان می‌افتد هنرمندان این حوزه را مورد تفقد قرار دهیم و به آن‌ها توجه کنیم. متأسفانه ما هنوز نگاه بیلانی به دفاع مقدس و هنرهای مرتبط با آن داریم.»

نمایش با مخاطب معنا پیدا می‌کند
او یکی از کارگردانانی است که نمایشش در بخش غیررقابتی این دوره از جشنواره تئاتر مقاومت حضور داشت، علت حضور خود را در این دوره از جشنواره چنین می‌گوید: «قصد من شرکت در جشنواره نبود بلکه فقط به خاطر اجرای عمومی در آن حضور داشتم. گروه ما این آمادگی را داشت که روزی دو نوبت اجرا برود، چون هر نمایش با اجرای عمومی و حضور مخاطب معنا پیدا می‌کند.»

دهقان به برخورد ویترینی با جشنواره‌ها انتقاد می‌کند و عقیده دارد: «مسؤولان باید ببینند چند نویسنده خوب دفاع مقدس وجود دارد و نگذارند آن‌ها بیکار باشند و مجبور شوند به دیگر حوزه‌ها روی بیاورند. سفارشی کار کردن همیشه هم بد نیست. من خودم به سفارش مرکز هنرهای نمایشی، تئاتر ساختم. در واقع همه ما که با یارانه دولتی کار می‌سازیم سفارشی کار می‌کنیم. نکته قابل‌توجه این است که کاری که تولید می‌شود نگاه جشنواره‌ای نداشته باشد و دغدغه اجرای عمومی و جذب مخاطب و تأثیر بر او را داشته باشد.»

او همچنین تأکید دارد: «ما نباید فقط به فکر حفظ مفاهیم تکراری و کلیشه‌ای هشت سال دفاع مقدس باشیم؛ تماشاگر امروز دنبال سوژه‌ها و موضوعات سرگرم‌کننده و جذاب است بنابراین ما باید در پی راه‌هایی باشیم که مخاطب تمایل پیدا کند این حوزه را مرور کند.»

منبع:ساجد