حدود 160 كیلومتر به طرف شمال تنگه هرمز در جنوب شرق ایران و بر فراز نقطه مرتفعی در میانه مسیر رودخانه هلیل‌رود، شهری به نام جیرفت قرار گرفته كه توسط كوه‌هایی به ارتفاع 4000 متر احاطه شده است. هلیل‌رود از كوهستان‌های شمال و شمال غرب شهرستان جیرفت سرچشمه گرفته و تا هامون و جازموریان ادامه دارد.
جیرفت چشم‌انداز شگرف و زیبایی از تمدن‌های حیاتی مفقود شده است كه تمدن‌های بزرگ دیگر در جهان را به‌یكدیگر متصل می‌كند. ماجرا از آنجا شروع می‌شود كه پس از سیل عظیم در بستر هلیل‌رود، هزاران قطعه از ظروف سنگی تراشیده شده با نقوش پیچیده و با موضوعات مشخصی شامل انواع مختلف گیاهان، درختان (بخصوص خرما)، حیوانات مانند بز، گاو نر، مار، پلنگ، عقرب، حیوانات تركیبی و جنگل‌های خیالی اشكال اسطوره‌ای و معماری كه تا آن زمان زیر خروارها خاك مدفون مانده بود، نمایان شد.
این نقش‌مایه‌ها نشان از فرهنگی كامل و قدرتمند دارد و با توجه به هماهنگی قسمت‌های مختلف، همگی برگرفته از طبیعت و محیط اطراف انسان‌های 5000 سال پیش است كه نشان‌دهنده طرز تفكر و نحوه زندگی و تمدن مردمان آن زمان است. دكتر یوسف مجیدزاده شخصی است كه از ابتدا به كاوش در این منطقه پرداخته است. به گفته دكتر مجیدزاده با توجه به این‌كه انسان‌ها برای رسیدن به مرحله بالاتری از تفكر تلاش می‌كردند بر همین اساس ساكنان باستانی هلیل‌رود به نیروهای مثبت و منفی اعتقاد داشتند و 2 نیروی نامتجانس را تشكیل داده‌اند كه قدرت‌های فوق‌العاده خود را نمایش دهند.
قاچاق آثار تاریخی
به هر روی از سال 2001 (1380) غارت و حفاری‌های غیرمجاز در جیرفت شروع و تعداد زیادی از اشیا توسط قاچاقچیان برای فروش راهی بازارهای كشورهای اروپایی شد. این امر در حالی بود كه اشیای به دست آمده كه ثبت نشده و شناسنامه مشخصی نداشتند براحتی و مستقیم در بازارهای سیاه با تهیه اسناد و مدارك جعلی به وسیله دلالان فروخته می‌شدند. به عنوان مثال سال 1383ظرفی از جنس سنگ كلریت به ارتفاع 11 سانتی‌متر و طرحی زیبا از معماری با خطوط زیگزاگ حدود 22 هزار دلار (12200 پوند) در خانه حراج ساتبی لندن پیشنهاد شده بود كه دولت ایران از فروش آن در حراجی جلوگیری كرد.
در موردی دیگر به نقل از رویترز، یك ظرف قاچاق شده از جیرفت به سال 2002 میلادی (1381ش) توسط دلالان به موزه لوور فروخته شده است. موزه لوور به متخصصان ایرانی گفته است این اشیا از سال 1968 (1374ش) در مجموعه‌های خصوصی بوده، اما این موضوع هیچ وقت مسوولان میراث فرهنگی و گردشگری ایران را راضی نكرد تا این موضوع همیشه در هاله‌ای از ابهام بماند.
سال 82 پلیس ایران برای جلوگیری از ادامه تخریب دست به كار شد و تعداد 2000 شیء به دست آمده از جیرفت كه برای رفتن به كشورهای بیگانه آماده شده بودند در تهران و بندرعباس توقیف شد. پس از آن متخصصان با مطالعه روی اشیای بازیافتی و بررسی كمیت و كیفیت آنها به تمدنی هم‌عصر با سومر و هاراپا پی بردند كه قدمت آن به هزاره سوم پیش از میلاد می‌رسد. كاوش‌های باستان‌شناسی رسما از سال 81 به سرپرستی دكتر یوسف مجیدزاده در 2 تپه كنار صندل «الف» و «ب» آغاز شد كه نتایج حاصل از این كاوش‌ها، بقایای معماری خشتی و دیوارهای ساخته شده از خشت بود كه در جای خود قابل توجه می‌نمود، اما این پایان كار نبود، زیرا مواد فرهنگی به دست آمده از كاوش‌های علمی به عنوان مثال وفور سنگ‌هایی از جنس كلریت (سنگ صابون) نشان از منطقه‌ای صنعتی داشت كه ظروف سنگی آن به شهر‌های سومری و غرب رود فرات صادر می‌شده است.
كشف مهم در تاریخ جیرفت
در ادامه حفریات در سال‌های بعد كشف مهمی باعث شد تا دنیا نگاهی تازه به تمدن و تاریخ اولیه بشر داشته باشد. نگاهی كه جنوب شرق ایران را به عنوان كهن‌ترین تمدن شرق مطرح می‌كرد. باستان‌شناسان مشغول فعالیت بودند كه ناگاه با لوحی روبه‌رو شدند كه روی آن خطوطی نگاشته شده بود. كشف خط برای نخستین بار در جنوب شرق ایران كه از لحاظ زمانی با خط سومری به تاریخ 2600 ق. م تقریبا یكی بود. همین اتفاق مهم بود كه توجه بسیاری از باستان‌شناسان را به خود جلب كرد.
مجیدزاده معتقد بود مدارك خطی به دست آمده از جیرفت 400 تا 500 سال قدیمی‌تر از خط لوح كوتیراینشوشیناك است. وی در یكی از مصاحبه‌های خود در این باره می‌گوید: درباره این منطقه كار چندانی انجام نداده‌ایم. 5 سال كار در مقابل 100 سال كار در بین‌النهرین و خوزستان چیزی نیست. در خوزستان فرانسوی‌ها با 2 هزار كارگر كار می‌كردند، در‌حالی‌كه اینجا كارگرها در نهایت 200 نفر بودند.
از نظر مجیدزاده ایران تحت نفوذ خط عیلامی نبوده و با توجه به فراوانی الواح پرتو عیلامی در مكان‌های باستانی ایران و مقایسه عددی آنها با مناطقی مانند شوش می‌توان نام خط پرتو ایرانی را روی آن گذاشت، زیرا عیلام خود متاثر از بین‌النهرین بوده و چگونه می‌توانسته خط را به مناطق دیگر صادر كند. از لحاظ نگاه باستانی فرهنگ ایران از نظر سفال و معماری هیچ شباهتی به عیلامی ندارد.
مطرح كردن این مطلب كه جنوب شرق ایران كه تا پیش از این فرض بر بی‌سواد بودن ساكنان آن می‌رفت دارای خط منحصر به خود باشد و شاید قدیمی‌ترین خط كشف شده در دنیا كار آسانی نیست، اما سرپرست هیات كاوش در جیرفت، مجیدزاده معتقد است جیرفت در هزاره سوم پیش از میلاد مركز تمدن بزرگی بوده كه 400 كیلومتر وسعت داشته است. اگر تا پیش ازاین خط میخی و خط هیروگلیف یا نوشتاری به‌عنوان اولین خطوط كشف شده در دنیا مطرح می‌شد با كشف الواح گلی در جیرفت ما با خطی كه دارای اشكال هندسی است، مواجه هستیم كه تاریخ آن بسیار قدیمی‌تر از 2 خط دیگر است، بنابراین شكی نیست این خط جدید كه هنوز رمزگشایی نشده قدیمی‌تر از خطوط كشف شده در دنیا باشد و می‌توان به جرات این فرضیه را مطرح كرد كه خط و تمدن از ایران به بین‌النهرین و دیگر نقاط جهان رفته است.
لابه‌لای اوراق باستانی
اسناد سومری به ما می‌گوید آنان (سومری‌ها) از جایی در خاور ایران به نام آراتا به میان رودان و باختر ایران رفته‌اند. در گذشته ایلام باستان سرزمین‌های خوزستان، فارس و بخش‌هایی از استان‌های كرمان و لرستان و كردستان را در بر‌می‌گرفته و می‌توان گفت آراتا در همسایگی انشان كه خود یكی از ایالت‌های مهم ایلامی بوده قرار داشته است. همان‌گونه كه در گذشته بین‌النهرین متشكل از دولت‌شهرهای بزرگی با نام‌های اروك، نیپور، لاگاش، اور، لارسا بوده در خاور ایران نیز دولت شهرهایی كاملا مستقل ولی در ارتباط تنگاتنگ و متاثر از یكدیگر بوده‌اند كه در حال حاضر با آنها مواجه هستیم با نام تپه یحیی، شهرسوخته، جیرفت، شهداد، تل ابلیس، اسپید دژ در سیستان همگی مربوط به هزاره سوم و چهارم پیش از میلاد و در یك زمان فرهنگی دارای شكوفایی و قدرت بوده‌اند. در بررسی‌های منطقه‌ای انجام شده مواد فرهنگی به دست آمده در مناطق همجوار مانند مهره‌ها و سنگ‌های نیمه قیمتی كه به عنوان تزئینات روی ظروف سنگی جیرفت به كار برده می‌شده ازمنطقه شهرسوخته در سیستان تامین شده است؛ بخصوص استفاده از لاجورد، فیروزه و عقیق كه نمونه‌های یافت شده ابزار كار صنعتگران از قبور در شهرسوخته مانند اره، تراشه و نوك مته همگی حاكی از ارتباط تنگاتنگ این مناطق و مراودات بازرگانی و فرهنگی آنها با یكدیگر و سرزمین‌های دیگر است. همچنین بعضی از اشیای به دست آمده از گورهای سومری‌ها كه نمونه آنها در گورهای جیرفت و شهرسوخته وجود دارد از نظر كیفیت و كمیت قابل مقایسه هستند. فراوانی اشیای نام برده شده و كیفیت صنعت به كار برده شده روی اشیا در جیرفت و شهرسوخته سند محكی است كه مواد فرهنگی به دست آمده از گورهای شاهی سومریان همان اشیای ساخته شده در جیرفت و شهرسوخته است كه از این مناطق و توسط صنعتگران آرتا به بین‌النهرین صادر می‌شده است. جالب این كه در مقایسه اشیای پیدا شده در گورهای شاهی در اور با اشیای به دست آمده از گورهای مردمان عادی جیرفت و شهرسوخته نشان می‌دهد ساكنان باستانی جنوب شرق ایران در تمدن، رفاه و پیشرفت از سومریان پیشرفته‌تر بوده‌اند. ساكنان جنوب شرق ایران علاوه بر موارد بالا به دانش ذوب فلز و تركیب آلیاژهای مختلف آشنایی كامل داشتند. در یكی از كارگاه‌های كاوش در كنار صندل جنوبی حدودا 8 كوره ذوب فلز كه البته بعضی از آنها به خاطر این‌كه در بعضی زمان‌ها سطح آب هلیل‌رود بالا بوده و در معرض رطوبت قرار گرفته‌اند تخریب شده بودند، اما به دست آمدن اشیای مفرغی و قالب‌های ذوب فلز و همچنین شمار زیادی جوش كوره نشان‌دهنده فعالیت صنعتی و آشنایی با دانش فلزگری در این منطقه است.
معماری جیرفت در كنار صندل جنوبی به 2 بخش معماری حاكم نشین و معماری مردمان عادی یا خانه‌های شخصی تقسیم می‌شود كه به گفته دكتر مجیدزاده تا به امروز 4 لایه معماری در كنار صندل جنوبی شناسایی شده كه سكوی خشتی با خشت‌هایی به ابعاد60 در 30 سانتی‌متر و حصار دور سكو از فضاهای معماری بخش حاكم‌نشین است كه البته از نظر دكتر مجیدزاده این سازه معماری بنای دژ مانندی است كه محل حكومت فرمانروایی شهر بوده است، اما نوع معماری در بخش خانه‌های شخصی و پیرامون دژ با ابعاد خشت‌های كوچك‌تر 36 در 18 متر و شامل فضاهای معماری مثل اتاق و انباری با میانگین ابعاد 2 در2/5 متر است. در بعضی از فضاهای معماری علاوه بر مواد فرهنگی مثل جامه پایه‌دار، كاسه‌ها، پیاله‌ها، كوزه‌ها و... اجاق و تنور نیز به دست آمده است.
كشف مجسمه‌ای در یكی از اتاق‌های دژ كنار صندل جنوبی از نظر حالت قرار گرفتن دست‌ها روی شكم قابل بررسی است زیرا به گفته دكتر مجیدزاده در مجسمه‌های سومری دست‌ها جلوی سینه قرار می‌گیرند و نمونه این حالت در جایی دیده نشده است. معماری در كنار صندل شمالی نشان‌دهنده سكوی پله‌ای زیگورات مانندی است كه 2 طبقه از آن یكی به ابعاد 300 در 300 متر و طبقه دوم به ابعاد 150 متر در 150 متر شناسایی و حفاری شده است و باز هم در مقایسه‌ای با بین‌النهرین قدیمی‌ترین زیگورات شناخته شده مربوط به پادشاه اور سوم به حدود 2100 پیش از میلاد باز می‌گردد و می‌توان باز هم نتیجه گرفت كه این سازه عظیم خشتی كه نمونه شكل كامل این بنا روی ظرفی به دست آمده از كنار صندل با تزئینات كنگره‌دار دیده شده قدیمی‌تر از زیگورات‌های شناخته شده در دنیاست.
شكوه و عظمت جیرفت و مناطق همجوار آن تنها به هزاره سوم محدود نمی‌شود. با مطالعه و كاوش‌های دیگری كه در منطقه صورت گرفته می‌توان به جایگاه والای فرهنگی و تمدنی این ناحیه در شرق باستان پی برد. به عنوان مثال تحقیقاتی كه دكتر حمیده چوبك در شهر قدیم جیرفت (دقیانوس) انجام داده نشان‌دهنده اهمیت جیرفت در دوره اسلامی و سلجوقی است.
كلانشهر باستانی
شهر قدیم جیرفت تمام خصوصیات یك كلانشهر را دارا بوده است. معماری شهر متشكل از آجر و خشت است كه امروزه با ورود به شهر قدیم جیرفت تكه‌های آجر فراوان و قلوه سنگ‌های رودخانه‌ای كه به صورت پراكنده هستند را بر سطح محوطه می‌بینید. برای تامین پخت این آجرها نیاز به منابع چوب بوده است كه خود دلیل وجود جنگل و سرسبزی منطقه است. شهر‌قدیم جیرفت دارای اتاق‌ها، انباری‌ها، حمام، بازار و همچنین مسجد جامع بزرگی بوده است. به دلیل رطوبت منطقه در ازاره از آجر و در سقف از خشت برای تعادل دمای اتاق استفاده می‌شده است. یكی از كارگاه‌های كاوش در دقیانوس بخشی از یك گرمابه بزرگ است كه دارای مخازن آب، اتاق‌های شستشو با اندود ساروج است. یكی از نكات قابل تامل در این منطقه مراودات فرهنگی و بازرگانی مردمان ساكن جیرفت با كشور چین در دوره تانگ و سونگ است زیرا در میان یافته‌های باستان‌شناسی به دست آمده از این منطقه سفال‌های ساخت چین به چشم می‌خورد كه این كالاها از طریق میناب كهن از راه دریا به جیرفت وارد شده و به سراسر ایران پخش می‌شده است. همچنین از دیگر موارد مهمی كه در مورد شهر قدیم جیرفت می‌توان نام برد خط نوشته‌های زیبای روی سفالینه‌هاست كه گویای حضور ادب و فرهنگ در جامعه بوده و نشان‌دهنده مراكز آموزشی و هنری در این دوران است. به هر حال گویا این كلانشهر زیبا بر اثر حمله غزها در سال 570 هجری برای همیشه متروك می‌شود.
حل معمای جیرفت
حال باید پرسید با تمام كاوش‌ها و بررسی‌هایی كه در این منطقه صورت گرفته آیا معمای جیرفت حل شده است؟ متاسفانه نزدیك به 3 سال است كه دیگر بررسی‌ها و كاوش‌ها به صورت مستمر در منطقه انجام نمی‌گیرد. با توجه به اهمیت كرمان و جیرفت و وفور محوطه‌ها و سایت‌های باستان‌شناسی كه جیرفت را به نام بهشت باستان‌شناسان در دنیا مطرح می‌كنند، با ادامه حفاری‌ها در منطقه و اهمیت مسوولان میراث فرهنگی می‌توان جواب بسیاری از معادلات مجهول در باستان‌شناسی را به دست آورد. به گفته دكتر حسن فاضلی ـ رئیس پیشین پژوهشگاه باستان‌شناسی ایران ـ گرچه پژوهش‌های باستان‌شناسی در سال‌های اخیر منجر به شناسایی برخی از زوایای تاریك تحولات فرهنگی ساكنان ایران در هزاره‌های پیش از تاریخ شده است، ولی هنوز دقیقا نمی‌دانیم كه ما ایرانیان در شكل‌گیری نخستین جوامع پیچیده در آسیای غربی به چه شكل سهیم بوده‌ایم. آیا ایران در هزاره سوم قبل از میلاد به طور تمام عیار وارد دوره شهرنشینی شده است یا این كه ساكنان آن بیشتر نوعی از نظام‌های خان‌سالار را بنیان نهاده‌اند؟
به گفته پروفسور هالی پیتمن آمریكایی كه چند باری در كاوش‌های جیرفت شركت داشته، كار در این منطقه به نوعی سفر به نقطه آغازین تمدن بشری به شمار می‌آید كه در طول فصل‌های آینده با كار روی آن می‌توان پاسخ بسیاری از پرسش‌ها و معماهای مطرح شده را پیدا كرد. منبع جام جم
