تبیان، دستیار زندگی

اگرچه اعزام روحانیون مبلغ در تاریخ مرجعیت شیعه سابقه داشته است، اما آیت الله العظمی بروجردی را باید نخستین مرجع تقلیدی دانست که به صورت سازمان یافته در دوران معاصر اقدام به فرستادن روحانیون و مجتهدین برجسته به آمریکا و اروپا کرد. در واقع باید آیت الله بروجردی را نخستین مرجع تقلید مدرن شیعه دانست که ساختار و سازمان مرجعیت را متحول و مستحکم کرد.
مرحوم حجت الاسلام علی دوانی در کتاب »زندگانی آیت الله بروجردی« نوشته است: »یکی از کارهای موثر و تاریخی آیت الله فقید، اعزام مبلغ به کشورهای اروپایی و آمریکایی و آفریقایی بود که در تمام ادوار تاریخ مراجع تقلید شیعه سابقه نداشته است. از طرف مرحوم آیت الله اصفهانی کسانی به هندوستان و زنگبار و مسقط می رفتند ولی بسیار محدود و اثر تبلیغی آن ناچیز بود.

« (ص ۲۵۲)

مهاجران به اروپا
آیت الله بروجردی دو نفر از علمای حوزه علمیه قم را به عنوان نماینده خود راهی آلمان و آمریکا کرد. البته همان زمان پیشنهاد عزیمت به ایتالیا به امام موسی صدر داده شد که محقق نشد و او پس از درگذشت آیت الله بروجردی و بنا به وصیت مرحوم آیت الله سید عبدالحسین شرف الدین به لبنان رفت. نماینده آیت الله بروجردی در آلمان، مرحوم حجت الاسلام و المسلمین محمد محققی لاهیجانی از علما و استادان حوزه علمیه قم بود که مدتی نیز در یزد اقامت داشت. وی که به دو زبان انگلیسی و آلمانی تسلط داشت، توانست سال ها در هامبورگ به فعالیت تبلیغی بپردازد و مسجد امام علی (ع) را که مرکز اسلامی این شهر شد، بنیان نهاد.
مرحوم محققی در این باره نوشته است: »خانه مسکونی حقیر و عائله ام به امر حضرت آیت الله فقید به وسیله بعضی از نیکوکاران هامبورگ با پرداخت حدود ۱۵ هزار مارک سرقفلی تهیه شد. وسایل زندگی ام همه از وجوه مرحمتی حضرتش آماده است. این خانه که به نام »محل جمعیت اسلامی« نامیده می شد مرکز و کانون تبلیغات ما محسوب می شود.« (زندگانی آیت الله بروجردی، نوشته مرحوم علی دوانی، ص ۲۵۴) در سایت این مرکز هم آمده است: »در سال ۱۳۳۲ هجری شمسی برابر با ۱۹۵۳ میلادی در جلسه ای که با حضور جمعی از ایرانیان مقیم هامبورگ در هتل آتلانتیک این شهر برگزار گردید گفت وگویی پیرامون لزوم تشکیل مرکزی اسلامی و بنای مسجدی برای ایرانیان مقیم این شهر انجام گرفت. این پیشنهاد با استقبال حاضران روبه رو شد و قرار شد دایره فعالیت این مرکز و مسجد تنها به ایرانیان محدود نگردد و مرکزی برای همه مسلمانان شهر هامبورگ تاسیس شود. نامه ای از جانب این جمع به مرجع تقلید وقت آیت الله بروجردی ارسال شد و در آن پیشنهاد تاسیس مسجدی جهت انجام عبادات و برگزاری جلسات دینی برای مسلمانان با ایشان مطرح گردید. مرحوم آیت الله بروجردی طی نامه ای موافقتشان با این پیشنهاد را اعلام نمودند و مبلغ ۱۰ هزار تومان نیز به عنوان نخستین رقم مالی برای انجام این کار حواله کردند… در سال ۱۳۳۴ مرحوم حجت الاسلام آقای محمد محققی به عنوان نماینده آیت الله بروجردی و امام مسجد آغاز به کار کرد.«

حجت الاسلام و المسلمین محققی علاوه بر جلساتی که برای ایرانیان مقیم آلمان برگزار می کرد، جلساتی هم برای آلمانی ها داشت و به گزارش خودش توانست صدها نفر را مسلمان کند. (همان، ص ۲۵۵) محققی که در سال ۱۲۸۹ شمسی در شهرستان لاهیجان متولد شده بود، پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی در شهر رشت، برای ادامه تحصیل عازم تهران شد و ضمن ادامه تحصیل علوم جدید در مدرسه کمال الملک و دارالفنون، با زبان فرانسه و روسی آشنا و در مدرسه مروی تهران مقدمات ادبیات عرب را نیز به پایان رساند. مرحوم محققی برای ادامه تحصیل، به مشهد عزیمت کرد و در آنجا به تحصیل علوم دینی پرداخت. وی در همین ایام در مشهد ریاضیات تدریس می کرد که سپس عازم قم شد و سطوح عالی علوم دینی را در قم آموخت و همزمان در این شهر علم هیئت، فیزیک و سایر علوم طبیعی را برای طلاب علاقه مند تدریس می کرد. وی در سال ۱۳۴۸ شمسی در سن ۵۹ سالگی در قم درگذشت.

در سال ۱۳۴۳ پس از بازگشت مرحوم محققی، بزرگان حوزه علمیه قم که پس از درگذشت آیت الله العظمی بروجردی تولیت حوزه را بر عهده گرفته بودند، روحانیون جوان و خوشفکر دیگری را به آلمان فرستادند تا امور دینی هامبورگ را اداره کنند. مرحوم آیت الله دکتر محمد حسینی بهشتی نخستین و در واقع بارزترین چهره ای بود که پس از محققی سال ها در این شهر حضور موثری داشت. بهشتی که از روحانیون شاخص حوزه علمیه قم و دانش آموخته دانشگاه هم بود، توانست علاوه بر تکمیل بنای مسجد، مرکز اسلامی مهمی نیز پایه گذاری کند. مرکز اسلامی هامبورگ ۱۹ بهمن ۱۳۴۴ آغاز به کار کرد. بهشتی علاوه بر هدایت فکری مرکز اسلامی هامبورگ، عملابه یکی از پشتیبانان مهم مبارزات انقلابیون ایرانی در اروپا بدل شده بود. در دوران حضور وی در آلمان، بسیاری از فعالان دانشجویی تحت راهنمایی های وی به فعالیت می پرداختند. وی به دلیل آنکه منصوب مراجع شیعه بود، ارتباط تنگاتنگی با آنان داشت و می توانست حلقه اتصال مهمی بین مبارزین و مراجع باشد. نظارت عالیه بر مسجد و مرکز اسلامی هامبورگ تا سال ۶۰ (ترور آیت الله بهشتی در مقر حزب جمهوری اسلامی) بر عهده بهشتی بود و او پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۴۹ دو نفر از روحانیون مورد قبولش را به عنوان مسوول این مرکز منصوب کرد. ابتدا حجت الاسلام دکتر محمد مجتهد شبستری عهده دار امر شد.وی که از دوران تاسیس مدرسه حقانی قم با بهشتی آشنا بود، مدتی نیز مدیریت مدرسه حقانی را بر عهده داشت. او از سال ۴۸ به دعوت بهشتی به هامبورگ رفت و معاونت بهشتی را به عهده گرفته بود. یک سال بعد که بهشتی به ایران بازگشت، مجتهد شبستری حدود هشت سال امامت مسجد امام علی و سرپرستی مرکز اسلامی هامبورگ را عهده دار شد و توانست امور عمرانی و فعالیت های فرهنگی این دو نهاد را تداوم بخشد. حضور موثر مجتهد شبستری در مهد فلسفه غرب تاثیرات بنیادینی بر اندیشه وی گذاشت و سال ها بعد او را به عنوان یکی از نواندیشان برجسته و خبرساز ایران مطرح کرد.

چند ماه پس از بازگشت مجتهد شبستری به ایران، آیت الله بهشتی به مراجع تقلید پیشنهاد داد که حجت الاسلام سید محمد خاتمی جانشین مجتهد شبستری شود. خاتمی در سال ۵۷ عازم هامبورگ شد. خاتمی از سال ۵۷ تا ۵۹ به فعالیت های موثر فرهنگی در هامبورگ مشغول بود. پس از بازگشت خاتمی به ایران و به پیشنهاد آیت الله بهشتی، حجت الاسلام محمد مقدم از اعضای کنونی مجمع روحانیون مبارز ایران به مدت ۱۲ سال جانشین سید محمد خاتمی شد. پس او نیز روحانیون اصولگرایی چون محمد باقر انصاری، حسینی نسب، عباس قائم مقامی و دکتر رضا رمضانی مرکز اسلامی هامبورگ را اداره کرده اند. وجه مشترک این چند روحانی، تعلق فکری آنها به جریانات میانه رو و معتدل اصولگراست. در حالی که پیش از آنان روحانیون اصلاح طلبی همچون مجتهد شبستری، خاتمی و مقدم به مدت دو دهه این مرکز را سرپرستی کرده بودند. تعیین سرپرست این مرکز که تا زمان حیات آیت الله بهشتی بر عهده مراجع تقلید بود، اکنون به سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی محول شده که عهده دار امر تبلیغ در کشورهای خارجی است و زیر نظر رهبری فعالیت می کند.

مهاجران به آمریکا
آیت الله العظمی بروجردی علاوه بر اعزام مرحوم محققی به آلمان، فرزند موسس حوزه علمیه قم را نیز روانه آمریکا کرد. مرحوم آیت الله مهدی حائری یزدی در واپسین ماه های حیات آیت الله بروجردی عازم واشنگتن شد تا به عنوان یک مجتهد و استاد برجسته دانشگاه تهران، فعالیت های فرهنگی خود را در قلب سیاسی و تجاری دنیا آغاز کند. او علاوه بر تبلیغ دینی به تکمیل آموخته های فلسفی اش در دانشگاه های مهم آمریکا و کانادا نیز پرداخت و به عنوان یکی از مهم ترین علما و فلاسفه ایرانی در آنجا سال ها مشغول تدریس و تبلیغ شد.
آیت الله دکتر مهدی حائری یزدی به دلیل آشنایی دیرینه اش با امام خمینی و حضور طولانی مدت در درس ایشان در قم، پس از پیروزی انقلاب سرپرستی سفارت ایران در واشنگتن را عهده دار شد. اما همکاری او با حکومت جدید دیری نپایید و به دلیل بروز برخی اختلافات، به فعالیت های دانشگاهی در غرب اکتفا کرد و سرانجام در ۱۸ تیر ۱۳۷۸ در تهران درگذشت.

با این حال مرحوم آیت الله دکتر مهدی حائری یزدی به عنوان مجتهدی متنفذ و مقبول، راهی را برای روحانیون ایرانی باز کرد تا در مراکز علمی آمریکا و کانادا به تدریس و پژوهش بپردازند. حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید حسین مدرسی طباطبایی از این چهره های اثرگذار است که پس از طی تحصیلات حوزوی در محضر مراجع بزرگ قم راهی آمریکا شد و سال هاست که در هاروارد و دیگر مراکز علمی پژوهشی در حوزه دین شناسی شهرت فراوانی یافته است. انتشار ترجمه کتاب »مکتب در فرآیند تکامل« وی، دو سال پیش موجی از واکنش ها را در پی داشت.
حجت الاسلام و المسلمین دکتر محسن کدیور نیز سمبل نسل جدید روحانیون و مجتهدینی است که در سال های اخیر راهی غرب شده و به تدریس و تحقیق در دانشگاه های آمریکا پرداخته اند. همچنین مجتهدینی چون آیت الله سید مصطفی محقق داماد (خواهر زاده مهدی حائری یزدی) نیز بوده اند که در غرب به تکمیل تحصیلات آکادمیک خود پرداخته اند. محقق داماد دکترای حقوق خود را از بلژیک گرفته است.

آمریکا رفتگان ضدآمریکایی
اما تنها روحانیون نزدیک به طیف اصلاح طلبان نیستند که در غرب به تحصیل، تدریس، تحقیق و تبلیغ مشغول شده اند. در دو دهه گذشته طیفی از شاگردان آیت الله مصباح یزدی و دانش آموختگان موسسه وابسته به وی (موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی قم) به آمریکا و کانادا رفته و به تکمیل تحصیلات خود در حوزه هایی چون فلسفه، کلام و روانشناسی پرداخته اند. مشهورترین چهره این طیف را باید حجت الاسلام دکتر مرتضی آقاتهرانی نماینده کنونی تهران در مجلس و از چهره های مهم حامی دولت دانست که تا پیش از عزیمت به غرب، استاد اخلاق طیفی از طلاب حزب اللهی مدرسه معصومیه قم بود. او در میانه دهه ۷۰ به آمریکا رفت تا دکترای خود را در رشته فلسفه اخذ کند. او در سال های تحصیل، به اقامه نماز جمعه در یکی از مساجد نیویورک می پرداخت و مسوولیت های تبلیغی و فرهنگی نیز به وی محول شده بود. او پس از بازگشت به ایران، درس اخلاق و سخنرانی های خود را از سر گرفت و با روی کار آمدن احمدی نژاد تا استاد اخلاق کابینه ارتقا یافت.

علاوه بر آقاتهرانی چهره های دیگر موسسه وابسته به آیت الله مصباح همچون ناصر سقای بی ریا (مشاور محمود احمدی نژاد در امور روحانیت)، احمد رهنمایی، شاملی، زارعان، محمدرضا حجازی و… در دانشگاه مک گیل کانادا تحصیل کردند. اگرچه وجهه و پیشینه حوزوی شاگردان فرنگ رفته آیت الله مصباح به اندازه کسانی چون حائری یزدی، محقق داماد، محسن کدیور و مدرسی طباطبایی نیست، اما به دلیل نزدیکی فکری و سیاسی آنان به دولت نهم، این جریان از اثرگذاری ویژه ای در قدرت سیاسی در ایران برخوردار شده و توانسته به نبض مدیریتی حوزه هم نزدیک شود.

حاصل حضور روحانیون در مجامع علمی غرب، یک مجموعه به هم پیوسته نیست. در میان آنها کسانی هستند که از سکولاریسم دفاع می کنند و از روشنفکران مطرح کشور محسوب می شده اند. همچنین کسانی در این مجموعه هستند که امروز از مدافعان و تئوری پردازان اصلی دولت احمدی نژاد به حساب می آیند. به نظر می رسد که زمینه های پیشینی این روحانیون در غرب نه تنها دچار خدشه های بنیادین نشده، بلکه آنها صرفا با حضور در دانشگاه های اروپا و آمریکا بر وسعت اطلاعات و معلومات خود افزوده اند.
از همین روست که امروزه نیز بسیاری از مراجع تقلید شیعه از اعزام مبلغ روحانی به غرب نمی هراسند. روحانیون نزدیک به آیت الله العظمی سیستانی از این جمله اند که فعالیت های موثری در اروپا و آمریکا دارند.

علی اشرف فتحی منبع: روزنامه اعتماد ملی
منبع ما:روات احادیث