تبیان، دستیار زندگی

به بهانه امروز بزرگداشت شیخ بهائی:

محمد بن حسین بن عبد الصمد حارثى، معروف به شیخ بهایى در سال 953 هجرى در شهر بعلبك لبنان به دنیا آمد. نسب شیخ به حارث همدانى، صحابى جلیل القدر امیر المؤمنین (ع) مى‏رسد.

شیخ بهایى در دوران كودكى همراه پدر به ایران سفر نمود، پدر بزرگوارش چون از حامیان دولت صفویه -که به تازگی شکل می گرفت- بود، با شهادت «شهید ثانی» احساس خطر نموده، از منطقه خود کوچ نمود.
مقدارى از تحصیلات خود را در وطن فرا گرفت. در زمان شاه طهماسب اول به اصفهان وارد شد و در آنجا نیز با تحصیل علوم مختلف ظرف مدت كوتاهى به مقبولیتی عام دست یافت و از سوى شاه عباس صفوى نهایت احترام را به خود اختصاص داد
شیخ بهایى پس از شیخ على منشار« پدر همسرش»، منصب شیخ الاسلامى. دولت صفویه را عهده‏دار شد و از امكانات این دولت شیعى نهایت استفاده را براى ترویج تشیع نمود.
وى پس از مدتى قصد سفر كرد و مسافرتى طولانى را آغاز نمود. یكى از عواملى كه باعث این سفر شد، علاقه شیخ به سیاحت و دیدن و تجربه اندوزى بود. عامل دیگر كه سهم مهمى در این سفرها داشت، حسادت اطرافیان بود كه نمى‏توانستند موقعیت و احترام شیخ را در دربار صفوى تحمل كنند. 
وی مشرب عرفانی داشت و از برجستهترین عرفای زمان خود بود. لذا با میرداماد و میر فندرسکی مناسباتی داشت. دیوان اشعار مثنوی وی به سبک مولاناست و غزلیاتش شباهت بسیاری با غزلیات حافظ دارد.

پی نوشت ها:

 طرائف المقال : السید علی البروجردی تحقیق : السید مهدی الرجائی الأول : 1410 ج 2 ص 392
 اعیان الشیعه سید محسن بن عبدالکریم بیروت 1406 دار التعارف للمطبوعات ج 9 ص 234
 بالاترین مقام علمی اسلامی و تنفیذ کلیه امور سلطنتی ، شبیه به مرجعیت.« اعیان الشیعه سید محسن بن عبدالکریم بیروت 1406 دار التعارف للمطبوعات ج 9 ص 234 »
 مقدمه کتاب الاثنا عشریه ی شیخ بهایی به قلم محمد الحسون ، تحقیق : الشیخ محمد الحسون / إشراف : السید محمود المرعشی چاپ أول جمادی الآخرة 1409 منشورات مكتبة آیة الله العظمى المرعشی النجفی.
 تذکره القبور ـ شیخ عبدالکریم گزی م 1341 چاپ اول 1405 ثقفی اصفهان ص 
 

سفرها:
شیخ بهایى حدود 30 سال از عمر خود را در سفر گذراند و به شهرها و كشورهاى گوناگون سفر نمود؛
1- پس از دوران رشد و تحصیل ،از اصفهان به عراق و حجاز رفت و عتبات عالیات را زیارت نموده و حج خانه خدا را نیز به انجام رساند.
2- در سفرى به مشهد مقدس همراه شاه عباس كبیر فاصله اصفهان تا مشهد رضوى را پیاده طى نمود.
3- سفرى به كشور مصر داشت و در آنجا كتاب معروف خود، كشكول را تألیف كرد.
4- سفر به كشورهاى روم و شام و بیت المقدس را پس از مراجعت از مصر در برنامه خویش داشت.
5- از شام عازم حلب شد و در پایان عمر خویش به اصفهان برگشت و سالیانى چند در آن دیار ساكن شد.
متأسفانه جز چند یادداشت مختصر توسط بعضى اطرافیان و همراهان شیخ، سفرنامه‏اى از این سفرهای 30 ساله به دست ما نرسیده است

پی نوشت:

تکمله امل الآمل ـ سید حسن صدر م 1354 تحقیق سید احمد حسینی چاپ 1406 خیام قم ص 343. 

جامعیت:
جامعیت در علوم و فنون یكى از خصایص شیخ بهایى است. او در زمینه‏هاى گوناگون نظیر: تفسیر، حدیث، فقه، اصول، رجال ،فلسفه، دعا، لغت، ریاضی، نجوم، شعر و ادب فارسی و چندین دانش دیگر بیش از 80 تألیف دارد. تا آنجا که شاگردش (پدر علامه مجلسی) در مورد او می گوید : 
من به مانند او در کثرت علوم و وفور فضل و علو مرتبه ندیده ام.

برخی از کتب این بزرگوار نظیر مفتاح الفلاح تا مدتها مورد مراجعه و کتاب مرجع به شمار می آمده که علماء زیادی بر آن شرح و حاشیه نگاشتهاند. در فنون مختلف نظیر مهندسی ، رمل و اسطرلاب نیز مهارت وی‍ژهای داشت. از كارهاى عمرانى فراوان وی میتوان به اقدامات وی در مرقد امیر المؤمنین (ع)، مسجد امام اصفهان و منار جنبان، حمام گرم اصفهان و بسیاری بناهای به یاد ماندنی دیگر را نام برد، که هر یک از جمله عجائب آن دوران است.
او آنچنان بزرگوار بود كه اهل تسنن او را سنى شمرده و صوفیه او را از بزرگان تصوف مى‏پنداشتند.

پی نوشت:

شرح فقیه به نقل از تکمله امل الآمل ـ سید حسن صدر.
قمی، عبّاس (1351): مشاهیر دانشمندان اسلام، ترجمه محمّدجواد نجفی و محمّدباقر کمره‏ای، تهران، اسلامیّه.

شاگردان:
شاگردان شیخ به ده‏ها نفر مى‏رسند كه در بین آنان علمایى والا مقام دیده مى‏شود؛ ملا محسن فیض كاشانى، ملا محمد صالح مازندرانى، مرحوم محمد تقى مجلسى (مجلسى اول)، سلطان العلماء، سید حسن بن سید حیدر كركى، ملا صدرای شیرازی وچندین و چند دانشمند دیگر که از خرمن فیوضات ایشان استفاده نمودند، از جمله این افراد هستند.

تألیفات:
با وجود سفرهاى طولانى و منصب‏هاى اجرایى كه شیخ با استفاده از آنها به ترویج مكتب تشیع مبادرت مى‏ورزید، هیچ گاه از امر مهم تألیف و تصنیف غافل نمانده به طورى كه در علوم مختلف تألیفاتى دارد. تعدادی از این آثار عبارتند از:
مفتاح الفلاح فی عمل الیوم و اللیله؛
العروه الوثقى در تفسیر سوره حمد؛
مشرق الشمسین در تفسیر آیات الأحكام؛
حدائق المقربین در شرح صحیفه سجادیه؛
جامع عباسى، كتابى فقهى تا پایان بحث حج؛
الاثنی عشریات الخمس، كتابى فقهى از بحث‏ طهارت تا حج؛
الفوائد الصمدیه در نحو، بحر الحساب كتابى مفصل در علم حساب؛
خلاصه الحساب که تلخیص بحر الحساب و بهترین تألیف در علم حساب قدیم است، و بارها بر آن حاشیه نوشته‏اند و علاوه بر فارسى به زبان‏هاى دیگرى مانند آلمانى نیز ترجمه شده است؛
كشكول، اولین كتاب با نام كشكول از شیخ بهایی بوده و پس از او این نام براى كتب بسیارى انتخاب شد؛
شرح چهل حدیث، كه به اعتقاد صاحب نظران از نظر علمى بهترین كتابى است كه تا كنون با عنوان چهل حدیث تألیف شده است؛
دیوان اشعار عربى و فارسى

پی نوشت:

شیخ آقا بزرگ طهرانی، محمّدمحسن (1389ه.ق): الذریعه الی تصانیف الشیعه، دار الاضواء ، بیروت لبنان ج 4 ص 153 

وفات:
ایشان در سال 1030 هجری قمری دیده از جهان فرو بست و بدن مطهر او را از اصفهان به مشهد مقدس انتقال داده و در جوار امام رضا (ع) به خاك سپردند. نماز او را شاگرد بزرگوارش مجلسى اول اقامه كرد که در آن نزدیك به 50 هزار نفر شركت داشتند
نقد الرجال ـ تفرشی چاپ اول 1418 موسسه آل البیت لاحیاء التراث ، ج 4 ص 186 در پاورقی، اعیان الشیعه ج 9 ص 245
منبع:pajoohe