تبیان، دستیار زندگی

بسم الله الرحمن الرحیم

کواکبی در کتاب ام القری از یک جمعیت اسلامی سخن می‌دارد که در مکه برپا شده است و در آن از هر کشور اسلامی یک یا چند مسلمان شرکت جسته‌اند ریاست این جمعیت بر عهده یک تن مکی است و دبیر کل آن سید فراتی(کواکبی) است و همه ایشان بر سر راه خود به سوی حج در مکان دلگشایی در مکه گرد آمده‌اند و درباره حال مسلمانان سخن پیوسته‌اند.

آیا این جمعیت حقیقتی هم داشته یا تنها بر ساخته خیال است؟ او خود می‌گوید این جمعیت واقعیت هم داشته است ولیکن قوه خیال آنرا تکمیل کرده است. به هر حال جمعیت تشکیل می‌شود و رئیس شیوه بحث را توضیح می‌دهد و بیان می‌دارد که جلسه سری است زیرا هر یک از آنها می‌خواهند آنچه در دل دارند آشکارا بگویند و در این راه بویژه اختلاف مذاهب را به یک سو نهند چه شیعه و سنی یا شافعی و حنفی بودن مطرح نیست همه مسلمانند. آنگاه بیان می‌کنند که از یأس و نومیدی برکنار باید بود و همه باید هم خود را معطوف به اصلاح سازند زیرا امت‌هایی مانند رومیان، یونانیان و ژاپنی‌ها نیز پس از ضعف کامل توانستند مجد و عظمت گذشته خود را بازیابند. خصوصا اینکه ظواهر امر نشان می‌دهد که زمانه عوض شده و نشانه‌هایی از صحت و سلامت در مسلمانان پیدا شده است و از بزرگترین این نشانه‌ها همانا برپا شدن همین جمعیت است پس برنامه جمعیت نوشته می‌شود و آن برنامه در بحث از دردهای مسلمانان و ریشه‌ها و سرانجام درمان آنها خلاصه می‌شود.

رئیس می‌گوید بارزترین نشانه بیماری مسلمانان سستی آنهاست و آن بیماری بیماری عام اقطار اسلامی است و از این بیماری یا عارضه جز افراد نادری هیچکس سالم نمانده است چنانکه دو ناحیه دو اقلیم یا دو قریه یا دو خانه در ناحیه‌یی نمی‌توان یافت که ساکنان یکی از آنها مسلمان و دیگری غیر مسلمان باشد و در آنجا نشاط و نظم و اندیشه مسلمانان در همه فنون و فضایل از همسایگان خود کمتر نباشد با آنکه مسلمانان از دیگران بویژه در داشتن مزایای اخلاقی مانند امان، شجاعت و سخاء متمایز بوده‌اند به نحوی که برخی از نکته‌گیران گمان برده‌اند که اسلام و نظام یا قانون با هم جمع نمی‌شوند حال باید دید سبب چیست؟

- عضو هندی می‌گوید: که با وجود تسلیم بودن به آنچه رئیس گفت می‌خواهد برخی حالات را که مسلمانان در آنها از برخی همسایگان خود مانند وثنی‌های هندی صابئین عراق و جز آنها بهتراند استثناء کند. رئیس نیز با رأی او سازگاری می‌نماید و بر دقت نظر او سپاس می‌گوید آنگاه چون وجود عارضه یا بیماری را مسلم داشتند می‌پردازند به اینکه اسباب علاج چیست و در این باره هر کدام راهی و مذهبی ارائه می‌دهند

 تاریخ نهضتهای دینی سیاسی معاصر نوشته دکتر علی اصغر حلبی

شامی می‌گوید: علت فتور و سستی برمی‌گردد به آنچه بر سر مسلمانان از اعتقاد به جبر آمده است زیرا عقیده به قضا و قدر، زهد در دنیا، قناعت به کم و بسنده کردن به روزی و کشتن آرزوهای نفسانی بزرگ از قبیل حب مجد و ریاست به امتناع از اقدام به کارهای بزرگ انجامیده است و مسلمانان پیش از اینکه بمیرند به مرده‌های متحرکی تبدیل شده‌اند و حال آنکه چنین عقیده‌ای نه موافق شرع است نه مطابق عقل.

مقدسی می‌گوید: سبب اصلی عبارت از تحول سیاست اسلامی از مردم سالاری به استبداد است و این تحول سیاست عقول را فاسد کرده و اخلاق را کشته است

رومی می‌گوید: همه این بلیه فساد را به گردن امیران نهادن درست و عادلانه نیست زیرا آنها چند نفر از ملت بیش نیستند و سبب حقیقی فتور و شوربختی مسلمین نداشتن آزادی است و محرومیت از همه انواع حریت تعلیم، آزادی بیان و آزادی بحث علمی زیرا با نبودن آزادی آرزوها از میان می‌رود و کارها تباه می‌گردد و نفوس ضعیف می‌شوند و قوانین مختل می‌گردد و مردم کشور از زندگانی خود دلسرد می‌شوند و سستی بر آنها چیره می‌گردد.

تبریزی معتقد است که: سبب فتور این است که مسلمین اصل امر به معروف و نهی از منکر را ترک کرده‌اند و از این جاست که امیران و دولتمردان به دنبال آرزوها و شهوات خود رفته‌اند و مراقبه و محاسبه اعمال آنها از میان رفته است

فارسی می‌گوید: سبب فتور این است که مسلمانان امر دین خود را مهمل گذاشته‌اند و نسبت به آن اهتمامی نکرده‌اند چنانکه از دین چیزی جز لقلقه لسان باقی نمانده و امیران نیز به همین شیوه رفته‌اند و اگر به دیانت پرداخته‌اند به قصد بسط تسلط خود و تمکین توده مردم بوده است مسلمانان در آن روزگار که رابطه دینی میان ایشان استوار بود عزیز و متمکن بودند ولی چون اخلاق دینی آنها ضایع گشت سستی گرفتند و فرو مردند

مدنی جواب می‌دهد که: نبودن رابطه دینی و وحدت اخلاق را سبب اصلی این فتور عام دانستن بسنده نیست و نزد او سبب فترت تدلیس و سیاهکاری مردان دین و صوفیان غالی است که دین را به شیوه‌ای ناپسندیده تحریف کرده‌اند و از این روی هم دین و هم آثار آن را ضایع ساخته‌اند و این بدان سبب است که علمای عامل شایسته هر نوع بزرگداشت و احترامی بودند و چون کسانی که مستحق این منزلت نبودند بر آنها حسد بردند به شیوه زاهدان گرویدند و عادت بر این جاری است که هر کس اهل عمل نباشد به تصوف روی می‌آورد چنانکه کسی که فاقد مجد است به کبر می‌گراید و قلیل المال به پوشیدن لباس و داشتن اثاث تظاهر می‌کند و این جماعت دین را با وارد کردن چیزهایی که در آن نبود فاسد ساختند و از آن جمله اعتقاد ایشان به علم لدنی و ترتیب مقامات صوفیانه و وراثت سر رهبانیت تظاهر به عفت، تبرک به آثار مشایخ و کرامت و تصرف در قضا و قدر را میتوان نام برد. ایشان با این حیله‌ها عقول جاهلان را مسحور ساختند و دلهای ناتوانان را ربودند مانند زنان و زنان به نوبه خود این تخمهای فساد را در پسران و دختان خود کاشتند تا دلها مرد و خردها تباه گشت این سیاه‌کاران در مصر بغداد و شام پیدا شدند و در آستانه نیز بازار گرمی یافتند و این سیاه‌کاری از این پایتختها به همه کرانه‌های بلاد اسلامی سرایت یافت تا آنکه مرض عمومی گشت

رومی این رأی را پسندیده در روشن کردن آن افزوده می‌گوید: بیماری بزرگ ما داخل شدن دین ما تحت ولایت علمای درباری و دانشمندان دستارپوش نادان بوده چنانکه در بلاد عثمانی کار بدانجا رسید که القاب علمی از سوی دولت به جاهلان و حتی بی‌سوادان و کودکان داده می‌شد چنانکه بسیاری از اطفال القابی چون: اعلم العلماء العالمین، افضل الفضلاء المتقین و جز اینها را به ارث بردند چه بسیار کودکانی که به اعلم العلماء المتبحرین، افضل الفضلا المتورعین... و یتبوع الفضل و الیقین مشهور گشتند در حالی که حتی قادر نبودند القاب خود را بدرستی بخوانند. و طبیعی بود که اینان نیز در حق سلطان همین رفتار را کردند و لذا سلطان صاحب عظمت و جلال، منزه از نظیر و مثال، مهبط الهامات، مصدر کرامات، سلطان السلاطین، و مالک رقاب عالمین شد. و از این جا بود که تدریس و ارشاد و وعظ و خطابه و امامت و دیگر خدمت‌های دینی به متاعی مبدل گردید که خرید و فروخت می‌شد و بخشیده و به ارث برده می‌شد و بدین طریق این دستار بندان بر مجلس و ادارات مسلط شدند و امرا نیز این امر را وسیله‌ای ساختند که نزد دولت اجنبی بهانه آورند و بگویند این دستاربندان اصلاح مدنی و اجتماعی را بر نمی‌تابند.

کردی در جواب می‌گوید که: این بیماری خاص برخی ولایتهاست و ناچار باید سبب فتور چیزی عام‌تر باشد و به نظر من سبب اصلی اینست که مسلمانان تنها به علوم دینی و ادبی بسنده کردند و از علوم تجربی دنیاوی غفلت نمودند و از جمله ریاضیات طبیعیات و فیزیک و شیمی را به چیزی نگرفتند آن هم در زمانی که این علوم در مغرب زمین رشد و نمو کرد و ثمرات عظیم آن در همه شئون مادی و معنوی مانند آفتاب آشکار گشت و دریافتند که حیات آنان بدون این علوم بیهوده و بیفایده است مسلمین زمانی از این خواب غفلت سر برآوردند که در همه امور خودشان به این امور احساس نیاز می‌کردند چنانکه از تربیت کودک گرفته تا سیاست دولت و از ساختن سوزن گرفته تا ساختن هواپیما و سفینه‌های جنگی از کار دستی گرفته تا به کار بردن قوای مغناطیسی و بخار محتاج غرب شدند و دور ماندن مسلمین از این علوم حیاتی تا به امروز آنان را از امتهای دیگر عقب‌تر گذاشته است و به موازات گذشت ایام فاصله میان آنها و همسایگان آنها هر چه بیشتر شده است.

اسکندرانی در جواب می‌گوید: این سبب ممکن است سبب اصلی باشد ولی همه سبب نیست زیرا نبودن علوم دلیل فقدان احساس شریف و اخلاق عالیه نمیتواند شد لذا سبب اصلی خواب رفتن ما و نومیدی ماست.

تاتاری یا مغولی می‌گوید: اینها که گفتید همه شکایت حال است نه شرح اسباب به نظر من سبب فتور نبودن رهبران و زعیمان است زیرا امیر دوراندیشی نبوده است که مردم را خواه و ناخواه به سوی رشاد سوق دهد و همین طور زعیم اخلاصمندی نبوده است که امیران و مردم از او انقیاد کنند و به همین ترتیب رأی عامی وجود نداشته است که همه مردم را به سوی غرض والایی گرد هم آورد.

افغانی می‌گوید: سبب سستی فقر است و آن ریشه هر شری است و راهنمای هر فسادی و جهل و انحطاط اخلاق و تشتت آراء حتی در دین از آن زاییده می‌شود پس ما را از امتهای سر زنده و نشاطمند جز نقص قوه مالی عقب نگاه نداشته است ولیکن مال و ثروت جز با علوم و فنون عالی بدست نمی‌آید و این دو نیز در میان مردم منتشر نمی‌گردد مگر به نیروی مال و ثروت و از اینجاست که مشکل دور حادث می‌گردد و بر ماست که از حل آن سخن بگوییم