تبیان، دستیار زندگی

نویسنده : استاد سید هادی خسروشاهی بسم الله الرحمن الرحیم بعد از بیانات گرم و شیرین حاج آقا ‏دعایی، صحبت کردن شاید خیلی گیرا و جذاب نباشد. ولی ما ‏هم به عنوان بخشی از حرکت اسلامی آن زمان در داخل کشور، ‏خاطرات و مسائلی داریم که شاید نقل بعضی از آنها بی‌تناسب ‏نباشد. دوستان برگزارکنندة این بزرگداشت، از اینجانب خواسته‌اند ‏که دربارة امام موسی صدر و مصلحان سدة اخیر مسائلی را به طور ‏تطبیقی و مقایسه‌ای، برای شما مطرح کنم، ولی باید اشاره کرد که ‏ظاهراً حتی بیان فهرست اسامی مصلحان معاصر و اندیشه‌های آنان ‏سی دقیقه وقت بسیار کم است و کافی نخواهد بود. بنابراین فقط ‏به یک مورد بسنده می‌کنم و آن مقایسة مشابهات یا همگونی‌های ‏امام موسی صدر با مرحوم سید جمال‌الدین اسدآبادی است، که به ‏قول مرحوم مرتضی مطهری سلسله جنبان حرکات اسلامی معاصر ‏بود.‏ به نظر من از جهات عدیده‌ای، منهای زمان و مکان، می‌توان ‏همگونی‌ها و شباهت‌هایی بین این دو شخصیت و دو مصلح ‏بزرگ مشاهده کرد؛ هر دو سید متولد ایران هر دو تحصیل‌کرده ‏در حوزة علمیة ایران و نجف. هر دو مجتهد و آشنا با مبانی علوم ‏اسلامی. هر دو آشنا با علوم روز و زبان‌های مختلف، هر دو در سیر ‏و سفر دائم در راه هدف، هر دو فکر رهاندن مردم عقب‌‌ماندة شرق، ‏اعم از مسلمان و غیرمسلمان، از یوغ قدرت‌های ظالم، هر دو در ‏اندیشة مبارزه با استعمار خارجی و استبداد داخلی، هر دو در فکر ‏طرد خرافات و روشن ساختن اذهان و اندیشه‌ها و پیرایش ‏بینش‌های عوام و خاص! هر دو در ارتباط با حکومت‌ها و دولت‌ها ‏برای اصلاح آنها و جوامع انسانی تحت حکومت آنها. هر دو هوادار ‏گفتگو و قول لَینّ در مقابل حاکمان و رؤسای دولت‌ها. هر دو اهل ‏قلم و کتابت و تألیف و تدریس. هر دو اهل خطابه و سخنرانی در ‏هر مکانی، هر دو در ارتباط با علما و اندیشمندان و روشنفکران بلاد ‏دیگر عصر خود. هر دو دارای تسامح در قبال صاحبان اندیشه‌های ‏گوناگون. هر دو آمادة همکاری با صاحبان ادیان ابراهیمی در راه ‏خیر و صلاح بشر. هر دو نترس و شجاع. هر دو بی‌اعتنا به اموال و ‏زخارف دنیا. هر دو کوشا و پویا در احیاء اندیشه‌‌های دینی. ‏هر دو مجاهد فی سبیل‌الله و هر دو آمادة نبرد و رزم مسلحانه در ‏صورت اقتضا و ضرورت. و به عنوان آخرین راه حل، در صورت ‏شکست نهایی، طرق و راه‌های مبارزاتی دیگر. و سرانجام شهادت ‏و غیبت مظلومانة هر دو؛ یکی به دست سلطان عثمانی و دیگری ‏به وسیلة سلطان لیبیایی. این فهرست که عرض کردم بخشی از ‏وجوه تشابه بین این دو سید بزرگوار است. بازگشایی و بررسی ‏علمی و مقایسه‌ای این همگونی‌ها و شمردن وجوه تشابه دیگر ‏به نظرم نیازمند فرصت بیشتر است، که متأسفانه نداریم. تنها ‏یک نکته را در این جا ذکر می‌کنم که نکتة بسیار مهمی است، و ‏آن اینکه علاوه بر وجوه تشابه بسیار، تفاوت و روش‌هایی هم ‏میان این دو مصلح بزرگ وجود داشت. مرحوم سید جمال‌الدین ‏اسدآبادی در آخرین نامه‌ای که از زندان سلطان عبدالحمید به ‏دوستان ایرانی خود نوشته است، اظهار تأسف می‌کند که بذر آثار ‏فکری و اندیشه‌های اسلامی خود را به جای زمین‌های حاصلخیز ‏توده‌ها و مردم، در شوره‌زارهای شاهان و فرمانروایان کاشته، که به ‏نتیجة مطلوب نرسیده است. اما امام موسی صدر ضمن استفاده از ‏همة طرق و وسایلی که مرحوم سید جمال‌الدین استفاده می‌کرد، ‏یعنی سخنرانی، نوشتن، مقاله، روزنامه، سینما، کنفرانس و ارتباط با ‏شخصیت‌ها و روشنفکران و حاکمان و شاهان و حتی شخصیت‌‏های مخالف از لحاظ فکری و تماس با سفرای کشورهای مختلف و ‏شخصیت‌های سیاسی کشورهای مختلف، همزمان با این اقداماتی ‏که انجام می‌داد، در راه تحقق اهداف اسلامی و جهانی خود به نشر ‏اندیشه در میان مردم و کاشتن بذر بیداری و حرکت در لبنان ‏یک ویژگی برتری داشت و آن تشکیل بخشی خاص به عنوان ‏بازوی نظامی و مسلح این حرکت و نهضت خود بود، و در واقع ‏بستر پیدایش حرکت‌های مسلحانة جهادی در لبنان و بقیة جهان ‏عرب، به اعتقاد من همین بخش از حرکت امام موسی صدر بود. ‏این امر یعنی توجه به پایگاه اصلی و بدنة هر حرکت که توده‌‏های مردم‌اند، نه روشنفکران و طبقة مرفه در برنامة اصلی کار امام ‏موسی صدر قرار داشت. این توجه عمیق امام موسی صدر، نشان ‏می‌دهد که آن اشتباه عمده‌ای که از این روش‌ها و نیروها استفاده ‏کرد، که هنوز آثار آن باقی است و دوستانی که لبنان رفته‌اند، به طور ‏عینی شاهد آثار آن هستند.‏ اگر ما بخواهیم به بررسی وجوه تشابه امام موسی صدر و ‏عملکردهای اسلامی ـ تربیتی ـ سیاسی شخصیت‌هایی چون ‏شیخ محمد عبده و یا عبدالرحمن کواکبی و ابوالاعلا مودودی و ‏دیگران (هر کدام در منطقه خودشان) بپردازیم. به نظرم باید ‏همایش مستقلی داشته باشیم. به همین دلیل وارد این مقوله ‏نمی‌شویم و در این فرصت کوتاه به نقل چند خاطره از ایشان ‏می‌پردازیم و سپس به دو نکتة ضروری و مهم اشاره می‌کنم.‏ هنگامی که بنده نوجوانی بیش نبودم، برای تحصیل به قم آمدم ‏و از همان سال در «جریان روشنفکری حوزه» قرار گرفتم و از آغاز ‏انتشار مجلة مکتب اسلام در کنار ایشان و دیگر استادان محترم، ‏آیات بزرگوار ناصر مکارم شیرازی، شیخ جعفر سبحانی، حسین ‏نوری همدانی و... به همکاری پرداختم. چون آن دوران رسم نبود که ‏هم استادان در یک مجله مقاله بنویسند و هم شاگردانشان، لذا ‏دوستان بزرگوار «هیئت فرعی» برای ما، عمید زنجانی، محمد ‏مجتهد شبستری، علی حجّتی کرمانی، زین‌العابدین قربانی، رضا ‏گلسرخی، حسین حقانی و اینجانب، تشکیل دادند. الحمدالله ‏دیگر این چیزها نیست. البته این اصلی و فرعی و طبقه‌بندی به ‏هیچ وجه برای امام موسی صدر مطرح نبود و من یادم هست که ‏در چاپخانة حکمت که در طبقة دوم تیمچة معروف بازار بود، گاهی ‏من برای غلط‌گیری مقالات مجله به آنجا می‌رفتم. ساعت 3 یا 4 ‏بعدازظهر، در آن هوای گرم قم امام موسی صدر، خود، به آنجا می‌‏آمدند تا مقالات را شخصاً بررسی کنند، تا سرمقاله یا مقالات ‏دیگرشان غلط که با امضای مستعار «مصدر» می‌نوشتند، غلط ‏نداشته باشد.‏ در اینجا اجازه بدهید نخست به آن دو نکتة اساسی در زندگی ‏سیاسی امام موسی اشاره کنم که قابل بررسی ودقت است، و سپس ‏به نقل چند خاطرة دیگر بپردازم. آن دو مسئلة اساسی عبارت‌اند از: ‏یکی دربارة ارتباط امام موسی با حکومت شاه که متأسفانه یکی از ‏اتهاماتی است که بدون تحقیق و بررسی تاریخ و کاملاً غیر ‏منصفانه مطرح می‌شود و دیگری مسئلة ربودن ایشان در لیبی و ‏سکوت 20 سالة مجامع اسلامی است. خوب در این خصوص من ‏اسناد محرمانة وزارت خارجه را دیروز دیده‌ام و متأسفانه این ‏اسناد هنوز از لحاظ قانونی مجاز به نشر نیست و ظاهراً حدود 30 ‏سال باید بگذرد تا بتوانیم این اسناد را منتشر کنیم. ولی نقل ‏بعضی از مطالب آنها بدون اشاره به شماره و تاریخ می‌تواند مفید ‏واقع بشود. قبل از توضیح دربارة این نکتة اساسی، اجازه بدهید ‏مطلب دیگری از امام موسی صدر، که نشان‌دهندة ابعاد گوناگون و ‏جامع‌‌الاطراف بودن شخصیت امام موسی صدر است. نقل کنم و ‏سپس به موضوع فوق بپردازم. البته من خاطرات زیادی از امام ‏موسی صدر دارم که بعضی از آنها در کتابی به نام ویژه‌نامة امام ‏موسی صدر نوشته‌ام، كه ضمیمة مجلة تاریخ و فرهنگ معاصر چاپ شده ‏است. فصلنامه‌ای که از حوزة علمیة قم زیر نظر بنده منتشر می‌شد. ‏‏500 الی 600 صفحة جلد اول این ویژه‌نامه چاپ شده است و ‏حاوی خاطرات رجال و علما و بزرگان ایرانی است. جلد دوم هم ‏‏500 صفحه است که بیشتر شخصیت‌های غیرایرانی در مورد ‏امام موسی صدر سخن گفته‌اند.‏ در یکی از سفرهایی که به لبنان داشتم، در بیروت به منطقة ‏حازمیه و محل مجلس اعلای شیعیان رفته بودم. صبح زود و ‏بدون تعیین وقت قبلی خواستم خدمت ایشان برسم. ایشان با ‏کمال لطف و محبت از طبقة دوم که محل سکونتشان بود، به قسمت ‏ملاقات‌های خصوصی تشریف آوردند و بعد از پذیرایی کوتاهی ‏گفتند: بعدازظهر در صیدا میهمان هستیم. اگر جنابعالی هم ‏تشریف بیاورید، خیلی خوب خواهد بود؟! البته من هم با ‏کمال اشتیاق پذیرفتم، به ویژه اینکه می‌دانستم روز بعد در صور ‏مردم لبنان و گروههای مختلف برای دفاع از فلسطینی‌ها میتینگی ‏ترتیب می‌دهند و مصطفی چمران هم آنجاست. ایشان به من ‏گفتند: امشب به صیدا می‌رویم و میهمان یک خانوادة شیعه ‏هستیم، که با توجه به گسترش سلطة فرهنگ استعمار فرانسه از ‏لحاظ حجاب آن طور نیستند که شما می‌خواهید. اگر برایتان ‏اشکال دارد، نیایید و اگر تحمل می‌کنید که یک خانوادة شیعة ‏بی‌حجاب پیش شما باشند، بیایید. من گفتم: هر جا که شما ‏تشریف می برید، من هم می آیم. البته ایشان گفتند که اینها در ‏واقع هم جدیدالاسلام هستند و هم جدیدالتشیع. چون قبل از ‏این نه چیزی از اسلام می‌دانستند و نه چیزی از تشیع. عصر ‏همراه ایشان به صیدا رفتیم. خانم‌های مسن‌تر یک روسری ‏سرشان داشتند. ولی کوچک‌ترها به هیچ وجه حجاب نداشتند و امام ‏موسی صدر با معرفی بنده که ایشان از علمای جوان قم هستند، در ‏واقع می‌خواست آنان را به این وسیله تشویق کند تا بلکه پوشش ‏مختصری داشته باشند... اما خبری نشد! البته قبل از سر زدن به صیدا ‏ایشان در دانشکدة ادبیات دانشگاه بیروت سخنرانی ‏داشتند. باز هم ایشان فرمودند که می‌آیید یا نه؟ عده‌ای از آنان ‏مسیحی و بی‌حجابند. خوب ما هم گفتیم اهل کتاب که اشکالی ‏ندارد. ما می‌آییم و از سخنرانی شما استفاده می‌کنیم. وقتی به ‏دانشکدة ادبیات رفتیم. در تالار سخنرانی، نزدیک به 2000 نفر از ‏خانم‌ها و دختران بی‌حجاب و آرایش کرده حضور داشتند، که امام ‏موسی صدر رفتند و برایشان سخنرانی کردند. چون عکس‌برداری و ‏فیلمبرداری می‌شد، من ترجیح دادم گوشه‌ای پنهان شوم که مبادا ‏آن عکس‌ها به تهران و قم برسد، و بعضی‌ها بگویند: آقا شما آنجا ‏چه کار می‌کردید؟!‏ مانند همین وضع را من در همایش‌های اندیشة اسلامی در ‏الجزایر هم دیده بودم. من تا آن وقت چهار بار به الجزایر رفته ‏بودم و تحقیقاً 80% دخترانی که در برنامه‌های همایش آنجا ‏شرکت می‌کردند بی‌حجاب بودند. امام موسی در آنجا هم که هشتاد ‏درصدشان بی حجاب بودند، سخنرانی می‌کرد. جلسات دیگری نیز ‏برایشان می‌گذاشتند. شب ها می‌رفتند و سخنرانی می کردند. روزی ‏من به ایشان گفتم که آقا شما چرا در این جلسات شرکت می‌‏کنید؟ اینها که دیگر مسیحی نیستند! ایشان گفتند: پس آقای ‏خسروشاهی اگر ما برای اینها صحبت نکنیم، چه کسی صحبت ‏کند؟ مبشرین غرب! خوب ما باید به اینها بگوییم که اسلام و ‏حجاب چیست. اگر ما به علت ظاهرشان نگوییم، و در جلسات ‏آنان شرکت نکنیم، برای همیشه بی‌حجاب خواهند ماند و ‏اولادشان هم بی‌حجاب خواهند شد.‏ البته من بعد از انقلاب هم به الجزایر رفتم، تحقیقاً موضوع ‏عکس شده بود. بر اثر حرکت‌های اسلامی در الجزایر و آثار انقلاب ‏اسلامی ایران تحقیقاً هشتاد درصد دخترها با حجاب بودند. و حتی ‏جوان‌های دانشجو هم عمامه‌های سیاه سرشان بود. که من خیال ‏کردم از قبایل الجزایر هستند. اما وقتی از آنان سؤال کردم گفتند: ‏‏«نحن الخمینیون.» چون عمامة امام سیاه بود، آنان هم عمامة ‏سیاه بسته بودند. در واقع انقلاب اسلامی تا این حد بر جوانهای ‏دختر و پسر تأثیر گذاشته بود.‏ به هرحال بعد از مهمانی شب در صیدا به صور رفتیم و ‏میهمان شهید چمران بودیم. در همان مدرسة المهنی که محل ‏اجتماع بزرگ فردا بود. صبح هنوز نماز نخوانده بودیم که صدای ‏انفجار مهیبی آمد و همه بیدار شدند. آمدیم به سالن و نماز ‏جماعت را با امام موسی صدر خواندیم. بعد ایشان به من گفتند ‏که اسرائیل روستایی را در اطراف صور بمباران کرده و ما با آقای ‏چمران به آنجا می‌رویم. ظاهراً شما استراحت کنید، بهتر است ‏گویا عده‌ای شهید و زخمی شده بودند و احساس کردند که من ‏آمادگی روحی ندارم که بروم و آن مناظر را ببینم. خود امام موسی با ‏دوستان و همراهانشان رفتند و پس از چند ساعت برگشتند. معلوم ‏شد که چند نفر شهید و عده‌ای هم زخمی شده‌اند. در روز ‏میتینگ و تظاهرات علاوه بر شخصیت‌های غربی، اروپایی و ‏آمریکایی که در آن اجتماع بزرگ، در دفاع از حقوق فلسطینی‌ها، ‏سخنرانی کردند، امام موسی در کنفرانس اندیشة اسلامی شرکت ‏می کرد، به عنوان «نجم المؤتمر» شناخته می‌شد. طبق نوشتة روزنامه ها ‏که من بعضی از آنها را هنوز دارم، در بین شخصیت هایی مانند ‏محمد ابوزهره، محمد غزالی، دکترعبدالعزیز کامل، دکتر بیصار، ‏زینب الغزالی، شیخ حبیب المستاوی، دکتر سید جعفر شهیدی، ‏دکتر صبحی صالح و دهها شخصیت علمی دیگر از جهان اسلام ‏که آقایان حتماً آثارشان را دیده و یا اسم‌هایشان را شنیده‌اند. ‏امام موسی در آن محافل «نجم المؤتمر» بود. از هر موضوعی سخن ‏می‌‌‌گفت. یک روز کنار من نشستند، بعد از چند پرسش و پاسخ، ‏آهسته به من گفتند که آقای خسروشاهی فکر نکن که من می‌خواهم ‏اینجا پُز بدهم. من می‌خواهم به اینها بگویم که یک طلبة قم و ‏نجف هم چیزهایی می‌داند. در صورتی که این طلبة قم و نجف ‏خیلی بیشتر و بهتر از آنان می‌دانست.‏ خاطرة دیگری از صور دارم. هنگامی که از تظاهرات صور به ‏بیروت برمی‌گشتیم، خوب بنده میهمان ایشان بودم. سوار ‏ماشین شدیم. از دور دیدم که آقای بی‌آزار شیرازی که آن وقت ‏طلبه‌ای بود که از نجف آمده بود، دنبال اتوبوس می‌گردد تا به ‏بیروت برود. ما هم در راه بیروت بودیم. امام موسی او را از دور ‏دید. به راننده گفت: برگردید و این آقا را هم سوار کنید. ‏ایشان محافظی داشتند که جلو نشسته بودند. بنده و ایشان هم ‏عقب نشسته بودیم. گفتم: جای شما تنگ می شود. آقای صدر گفت: ‏نه ایشان طلبه است و ما هم طلبه هستیم و می سازیم. جلوی ‏آقای بی‌آزار ایستادند. ایشان را هم سوار کردیم و به بیروت ‏رفتیم. این نشان‌دهندة اوج فروتنی و اخلاق انسانی امام موسی بود ‏که حاضر شد از صور تا بیروت راحتی خود را فدای یک طلبه ‏کند.‏ یک روز صبح باز در بیروت رفتم به دفتر امام موسی صدر در ‏حازمیه. ولی چون رفت و آمد زیاد بود، نتوانستم خودمانی صحبت ‏کنم و ایشان هم مایل بود اخبار حوزة قم را بشنوند. گفتند ‏بعدازظهر بیایید تا به عالیه در اطراف بیروت برویم و در آنجا ‏فارغ از شلوغی شهر کمی درددل کنیم. بعدازظهر که با تاکسی به ‏حازمیه می‌رفتم، همة خیابانها پر از افراد مسلح بود. همة ماشین‌ها ‏را می‌گشتند. ولی چون من معمم بودم، مسلحین هر جناحی که مرا ‏می‌دیدند، زود اجازة عبور می‌دادند و ماشین را بازرسی نمی‌کردند. ‏به حازمیه رسیدیم. دیدم آنجا بچه‌های امل دور تا دور ‏ساختمانی را گرفته‌اند و مسلسل‌ها آمادة شلیک است. به درون ‏ساختمان رفتم و دیدم که امام موسی سخت مشغول است و با ‏شخصیت‌های برجستة لبنانی، از جمله امین جمیل، کمال ‏جنبلاط، ابوعمار و دیگران با تلفن صحبت می‌کند. تلفن ها که تمام ‏شد، و میهمان‌ها که رفتند، گفتند: آقای خسروشاهی به نظرم یک ‏درگیری داخلی در لبنان آغاز می‌شود و اگر نتوانیم جلوی آن را ‏بگیریم مدتها طول خواهد کشید. داستان را پرسیدم. گفتند: ‏صبح در عین الرمانه مسیحی‌ها اتوبوسی را گرفته و سرنشینان ‏فلسطینی آن را قتل عام کرده‌اند و الان فلسطینی‌ها می‌خواهند ‏انتقام بگیرند. اگر این اتفاق بیفتد لبنانی باقی نخواهد ماند.‏ به هر حال جنگ آغاز شد. من هم در هتل بودم. روز بعد نمی‌شد ‏از هتل بیرون آمد. بیرون از هتل شلیک موشک بود. مسلسل بود. ‏میلیشیاها هر چه دستشان می‌آمد، می‌‌زدند. دقیقاً یادم هست ‏صبح صاحب هتل گفت: نان نداریم. خودم آمدم بیرون که نان ‏بخرم، 50 قدم رفته بودم که سه جنازه دیدم. چند فالانژ هم بالای ‏ساختمان هتلی، مسلسل به دست آمادة شلیک بودند. نه راه برگشتن ‏داشتم، نه راه رفتن، البته برگشتن موجب سوءظن و شلیک آنان ‏می‌شد. ولی به هر حال رفتم و نان را خریدم. هنگامی که برگشتم به ‏دربان گفتم: اینجا فالانژها چند نفر را کشته‌اند. شما ما را کجا ‏فرستادی. با لبخند گفت: با دوستان امام کاری ندارند. البته من نگفته ‏بودم که از دوستان امام هستیم، ولی از لباس و عمامه‌ام فهمیده ‏بود. احترامی را که امام موسی در لبنان داشتند واقعاً هیچ شخصیت ‏اسلامی، نه تنها در لبنان، بلکه در هیچ جای دنیا نداشت. مورد ‏قبولِ فَرق مختلف و مذاهب گوناگون بود.‏ دو سه روز آنجا ماندم؛ زیر باران مسلسل و نارنجک، موشک. بعد ‏امام موسی خود تلفن کردند و گفتند: چه می‌کنید؟ گفتم: در محلة ‏هتل‌ها زیر باران موشک و رگبار مسلسل. گفتند: اگر می‌خواهید ‏بروید. امروز پرواز هواپیمای ایرانی ایران‌ایر هست بیایند ‏شما را ببرند؟ گفتم: بله ماندن در هتل چه فایده دارد؟ گفتند: صبر ‏کنید چند نفر بفرستیم تا شما را به فرودگاه برساند... گفتم: همین ‏حالا بروم فرودگاه امن‌تر است. یکی دو ساعت بعد یک جیپ ‏ارتشی با یک افسر و دو سه سرباز ما را از معرکه خلاص کردند و ‏به فرودگاه بیروت بردند. وقتی هواپیما بلند شد تقریباً از همه ‏جای بیروت دود بلند می‌شد البته آن ارتشی‌ها هم از مریدان امام ‏بودند.‏ از این خاطرات هم می‌گذریم و می‌رسیم به مسئلة ملاقات ‏ایشان با شاه و ارتباط ایشان با حکومت، که یک مسئلة مهمی ‏است و بعضی‌ها از آن انتقاد می‌کنند البته ما همه از اول ضد رژیم ‏شاه بودیم. هیچ تردیدی نیست که هر مسلمانی که حاکمش ‏ظالم است، آن حکومت را قبول نمی‌کند و به رسمیت نمی‌شناسد. ‏این احتیاج به بیان و توضیح ندارد. ولی ملاقات با سلاطین و ‏یا ارتباط با آنان از زمان مرحوم علامه مجلسی تا امروز، یک امر ‏طبیعی بوده است. مرحوم آیت‌الله کاشانی از کسانی است که در ‏هیئت رئیسة آن جلسه چند نفری قرار دارند که رضاخان را برای ‏سلطنت انتخاب کردند. هم عکس ایشان هست، هم امضای ایشان. ‏ولی باید دید که آیت‌الله کاشانی کدام رضاخان را انتخاب کردند؛ ‏رضاخان قلدر جلاد بی‌دین لامذهب لائیک آتاتورک ایران، یا ‏رضاخانی که با سر و روی گِل مالیده در جلوی هیئت عزاداری ‏امام حسین راه می‌رفت؟ خوب خیلی فرق می‌کند.‏ مرحوم آیت‌الله بروجردی هم با شاه ملاقات داشت و او را ‏نصیحت می‌کرد. شهید نواب صفوی به ملاقات شاه رفته است. ‏چرا؟ برای نجات جان مردی که محکوم به اعدام شده بود. همچنین ‏در آذربایجان برای یک امر دیگر. دوبار ایشان به ملاقات شاه ‏رفتند.‏ از همة اینها مهم‌تر یا برای شما تعجب‌آورتر، اینکه حضرت ‏امام خمینی (ره) هم دوباره به ملاقات شاه رفتند. این را مرحوم حاج ‏احمد آقا در مصاحبه‌شان با مجلة حضور (که مؤسسة تنظیم و نشر ‏آثار امام چاپ می‌کند) گفته است.‏ سید جمال‌الدین در نامه‌ای به ناصرالدین شاه نوشته است: «به ‏سده سنیه عالیه... اعلیحضرت ناصرالدین شاه» و او را دعوت ‏به اصلاحات و برقراری حکومت قانون می‌کند. بعد که می‌بیند نه! ‏درست‌شدنی نیست، به میرزا رضا کرمانی که در استامبول از ظلم ‏شاه گله می‌کند و می‌گرید، می‌گوید: تو چرا مثل زن‌ها گریه ‏می‌کنی. برو و بساطش را بر هم بزن. حضرت امام خمینی می‌بیند ‏که نه! محمدرضا پهلوی آدم بشو نیست، می‌گویند: «باید برود.» ‏در حالی که یک زمان صلاح دیده بودند به ملاقات همین آدم ‏بروند... و یا در مدرسة فیضیه، در سخنرانی معروف خود، وی را ‏نصیحت بکند و بگوید کاری نکند که بیرونش کنند.‏ امام موسی صدر بعد از ملاقات با شاه که به قم آمدند، خیلی ‏مورد هجمه قرار گرفتند. اینجانب همراه مرحوم علی حجتی کرمانی ‏به ملاقات ایشان رفتیم. وقتی موضوع مطرح شد ایشان خندید ‏و گفت آقایان در ایران به ما اصرار کردند که شما برای شفاعت ‏چند تا جوان مسلمان محکوم به اعدام پیش شاه بروید.‏ ‏ ما هم ‏رفتیم و موضوع را مطرح کردیم. و با این وساطت خیلی هم به ‏شاه برخورد و اصلاً خوشش نیامد. اما حالا که بیرون آمده‌ایم، ‏چنین می‌گویند.‏ یک بار هم من در الجزایر از ایشان دربارة ملاقات دیگرشان ‏با شاه سؤال کردم. ایشان گفتند: ایران می‌خواست برای ساختن ‏بیمارستانی در لبنان 3 میلیون دلار کمک کند که ما هم ‏پذیرفتیم. مسیحیان لبنان و یا لبنانی‌های مقیم اروپا و آفریقا ‏هم می‌خواهند کمک کنند و ما هم می‌پذیریم. ما از هر کسی کمک ‏می‌گیریم تا بیمارستانی مجهز برای شیعیان محروم بسازیم. ‏ملاقات برای این بود. شاه هم به من وعده داد. بعد هم سرهنگ قدر ‏گفت: ما این پول را به شرطی می‌دهیم که شما بالای بیمارستان ‏بنویسید، به امر اعلاحضرت شاهنشاه آریامهر این بیمارستان ‏تأسیس شده است. ما هم نپذیرفتیم و آنها هم پول را ندادند.‏ به هر حال این ملاقاتی نبود که برای تحکیم حکومت شاه باشد، ‏بلکه در راه تحقق اهداف اسلام بود و به هیچ وجه هم فکر نمی‌کنم ‏اشکال داشته باشد.‏ ارتش صهیونیست در منطقه بود و رژیم شاه و مزدوران آن به ‏بهانه‌های مختلف با امام موسی صدر مخالفت می‌کردند. در کنفرانسی ‏خبری ایشان گفته بود: «الدول الخلیج العربیة» که دشمنان و ‏مغرضان یا نفهمیدند و یا عربی نمی‌دانستند، و یا قصد ادامة ‏تخریب داشتند و می‌خواستند غوغا به پا کنند. گفتند که ایشان ‏خلیج فارس را خلیج عربی نامیده است. در صورتی که این ‏‏«العربیة» صفت «الدول» بوده نه صفت خلیج. خلیج که مؤنث ‏نیست تا گفته شود «الخلیج العربیة.» اینها نفهمیدند و یا ‏مغرضانه به شاه گزارش دادند. شاه در زیر نامه‌ای به وزیر خارجة ‏وقت نوشت که اقدام کند. او هم به روزنامه‌ها اطلاع داد: امر از شرف ‏عرض پیشگاه مبارک و ملوکانه گذشت و مقرر فرمودند که ‏روزنامه‌های ایرانی و عربی هوادار حساب موسی صدر را برسند. ‏تاریخ آن هم 25/11/1335 بود. روزنامه‌های ایران هم شروع ‏کردند، حساب امام موسی را برسند: کیهان، اطلاعات، آیندگان و ‏راه امروز. همة اینها نوشتند: موسی صدر در خدمت استعمار... و ‏فحش‌هایی دادند که خودشان لایق آنها بودند.‏ کیهان نوشت: «اسرار تازة فعالیت بختیار فاش شد! موسی صدر ‏بیست میلیون ریال از عراق گرفته است. این خائن را ترک ‏کنید.» من خیلی عذر می‌خواهم این عبارات را نقل می‌کنم. البته ‏این عبارات در روزنامه‌های بیست سال پیش چاپ شده است. ‏آیندگان نوشته بود: «اسرار تازة ارتباط بختیار با موسی صدر... ‏موسی صدر مشتش باز شد.» بعد هم او را «بلندگوی استعمار» ‏نامیدند. گزارش‌های آنها هم موجود است که نشان‌دهندة کینه‌ای ‏است که رژیم شاه به امام موسی صدر داشت. آخرین اقدام هم ‏تلگراف و بخشنامه‌ای است به همة سفارتخانه‌های ایران که موسی ‏صدر در سال 1344 تابعیت دولت لبنان را پذیرفته است. اگر سال ‏‏44 ایشان به دلیل مصالح محلی و منطقه‌ای و سفرهایی که می‌‏کردند یک پاسپورت لبنانی گرفتند تا بتوانند از لحاظ قانونی رئیس ‏مجلس اعلای شیعیان لبنان را عهده‌دار شوند، دیگر تابعیت ‏ایرانی ندارند. یعنی رژیم از ایشان سلب تابعیت می‌کند و بعد ‏هم پاسپورت ایرانی وی را که برای تمدید به سفارت ایران در لبنان ‏فرستاده بودند، به مرکز می‌فرستند. هم‌اکنون این پاسپورت در بخش ‏کنسول وزارت امور خارجه موجود است.‏ این چگونگی و علل و حقیقت مسئلة ارتباط امام موسی صدر با ‏شاه بود. اما همین مسئله متأسفانه باعث شده که کتاب الجالوس ‏المعمم را در بیروت با همکاری ساواک منتشر کنند و بعضی از ‏دوستان خودمان هم در «زوایای تاریک» خاطرات خود ‏چیزهایی را نوشتند که بنده حتی نمی توانم نقل کنم. ولی آقای ‏دعایی که از نزدیک شاهد عینی بود، به خوبی می‌دانند که این ‏تهمت‌ها چقدر ناروا و ناجوانمردانه است. ‏مسئلة آخر هم دربارة پیگیری قضیة ایشان است. پیام مقام ‏معظم رهبری دیروز اینجا قرائت شد و در آخر این پیام آمده ‏‏«متأسفانه عکس‌العمل مناسبی در مورد مفقود شدن ایشان از ‏مدعیان طرفدار حقوق بشر نشده» و اظهار امیدواری می‌کنند که ‏‏«بی‌خبری‌ها در این قضیه با همت صاحبان همت پایان یابد.» ‏خوب همه می‌دانیم که امام موسی صدر به علت مسئلة فلسطینی‌ها ‏و برای حضور در «جشن فاتح» به دعوت شخص سرهنگ قذافی و با ‏اصرار جناب بومدین، رئیس جمهور فقید الجزایر، به لیبی سفر ‏کردند و هرگز از آنجا برنگشتند. باز هم می‌دانیم که قذافی پس از ‏پیروزی انقلاب اسلامی می‌خواست به ایران بیاید، ولی امام ‏اجازه ندادند و فرمودند:«هنوز تکلیف آقای صدر روشن نشده ‏است و من می‌روم قم و فعلاً وقت ملاقات ندارم.» بله امام موسی به ‏دعوت و اصرار قذافی رفتند لیبی و برنگشتند و بعد سرهنگ حاکم ‏آنجا مدعی شد که ایشان به ایتالیا رفته است. من قبل از سفر به ‏ایتالیا خدمت امام رسیدم و عرض کردم که من عازم واتیکان ‏هستم. آیا اجازه دارم از قول حضرت عالی به پاپ سلام برسانم. ‏چون اگر می‌خواستم سلامشان را به پاپ ابلاغ کنم وظیفه‌ام بود که ‏کسب اجازه کنم. ایشان فرمود: هم سلام برسانید و هم پیام... بعد ‏هم فرمودند که در مورد آقای صدر با پاپ صحبت کنم. من در ‏ملاقات با پاپ ضمن ابلاغ سلام و پیام امام، دربارة موضوع امام ‏موسی صدر هم صحبت کردم. پاپ گفت: اینها را به طور رسمی ‏بنویسید و برای من بفرستید تا اقدام کنم. من در نامة رسمی ‏سفارت ایران در واتیکان، نامه‌ای دراین باره نوشتم و برای پاپ ‏فرستادم. پس از مدتی تقریباً غیرمعمول جوابی فرستادند که من ‏جواب را به حضرت امام و وزارت خارجه فرستادم که جزو اسناد ‏محرمانه است. در آن نامه آمده: «امام موسی صدر مطلقاً وارد ایتالیا ‏نشده‌اند و در این باره ما نامة دوستانه‌ای به لیبی دادیم.» پس ‏دولت لیبی همچنان مسئولیت مفقود شدن ایشان را دارد. اکنون ‏که آیت‌الله خامنه‌ای فرمودند که این چیزها به همت‌های عالی ‏حل شود، من معتقدم که در رأس همت‌های عالی در درجة اول ‏ایشان قرار دارند و در درجة بعد ریاست محترم جمهور، آقای ‏خاتمی. امیدوارم که در قطعنامة صادره به این مسئله حتماً اشاره ‏بشود و این بیست سال سکوت و مجامله با قذافی پایان یابد که ‏این بی‌همتی واقعاً شرم دارد. من معتقدم که از مقام معظم رهبری ‏بخواهیم و خود ایشان در مسئله رهنمود لازم را بدهند و دولت ‏محترم وظیفه‌شان را انجام دهد. والسلام علیکم و رحمة الله و ‏برکاته.‏