مصاحبه شونده : استاد سیدهادی خسروشاهی
موضوع مصاحبه: فرهنگی
خلاصه : این كتاب كه به واكاوی عدالت در زمان حضرت علی و نقش حكمرانی حضرت در برپایی عدالت اجتماعی می پردازد مشتمل بر پنج جلد است كه جرداق در آنها سعی كرده بحث عدالت حضرت امیر(ع) را به صورت تطبیقی با اتفاقات و اشخاص بزرگ دنیای غربی و جامعه عرب بررسی كند...
اشاره: «صوت العدالة الانسانیة» در زمان خودش و با نوشتار یک نویسنده مسیحی به قدری در جهان اسلام تأثیر گذاشت که بسیاری از علما و مراجع تقلید و دانشمندان مسلمان از سرتاسر دنیا به تمجید از این کتاب پرداختند و آن را اثری ارزشمند نامیدند و این کتاب که به واکاوی عدالت در زمان حضرت علی و نقش حکمرانی حضرت در برپایی عدالت اجتماعی می پردازد مشتمل بر پنج جلد است که جرداق در آنها سعی کرده بحث عدالت حضرت امیر(ع) را به صورت تطبیقی با اتفاقات و اشخاص بزرگ دنیای غربی و جامعه عرب بررسی کند. این کتاب در ایران برای اولین بار به صورت کامل توسط استاد سید هادی خسروشاهی از سال 1338 ترجمه شد و کار ترجمه کامل پنج جلد آن تا اواسط دهه 40 طول کشید. به بهانه پرونده کتاب خدمت استاد رسیدیم تا گپ و گفتی کوتاه درباره کتاب و سیر ترجمه آن داشته باشیم.
از راست: دکتر شهیدی، استاد خسروشاهی، جورج جرداق، علامه جعفری
جنابعالى چطور با كتاب الامام على آشنا شدید و چرا به فكر ترجمه آن افتادید؟
از سال 1332 به بعد اینجانب از طلاب ساكن مدرسه حجتیه در قم بودم. در كوچه حجتیه، منزل چند نفر از مراجع، از جمله: مرحوم آیت آلله سید محمد حجت و مرحوم آیت آلله سید صدر الدین صدر، و آیت آلله سید محمد تقى خوانسارى قرار داشت كه همة آنان به رحمت حق پیوسته بودند، اما بر خلاف بیوت دیگر، بیت آیت آلله صدر با داشتن فرزندان برجسته و فرهیختهاى چون آیت آلله سید رضا صدر و امام موسى صدر همچنان مركز اشعاع نور و علم و معرفت بود و شب هاى پنجشنبه، آیت آلله سید رضا صدر جلسات عام اخلاقى براى طلاب حوزه داشت كه صدها نفر از طلاب در آن شركت مى كردند و همه اطاقها و حیاط منزل و كوچه متصل به بیت، مملو از طلاب علاقمند به دروس اخلاقى بود.
علاوه بر این جلسات كه بنده نیز همیشه سعى مى كردم در آن حضور داشته باشم، اغلب روزهاى هفته، یكى دو ساعت به غروب مانده در بیت الشرف صدر، فضلاى معظم وقت، حضور مىیافتند و ضمن دیدار و گفتگو، درباره مسائل روز، بحثهاى گوناگون علمى، فلسفى، كلامى، فقهى، روائى و تاریخى نیز مطرح مىشد كه هر كدام از آقایان نظرات مفید و ارزشمند خود را ابراز مىداشتند و بنده هم به اندازه استعداد خودم، از آن مجالس، در روزهایى كه توفیق شركت داشتم، بهرهمند مىشدم.
فضلایى كه در آن جلسات یومیه شركت مىكردند، حدود ده - دوازده نفر بودند كه اسامى بعضى از آن ها كه بخاطرم مانده بدین قرار است آقایان: سید رضا صدر، سید مهدى روحانى، شیخ على احمدى میانجى، شیخ احمد آذرى قمى، امام موسى صدر، سید موسى شبیرى زنجانى، اثنى عشرى، میرمحمدى... و شاید دو سه نفر از طلاب علاقمند مانند حقیر هم در آن جلسات - گهگاهى حضور مىیافتند.
مرحوم آیت آلله سید رضا صدر به علت آشنایى و سابقه رفاقت با اخوى بزرگوار من مرحوم آیت الله سید احمد خسروشاهى، به اینجانب اظهار محبت مى كردند و با توجه به ذوق و سلیقه و علاقهام هم، كتاب هاى جدید عربى را كه از لبنان به دستشان مىرسید و پس از آن كه در جلسه معرفى مىكردند براى مطالعه به اینجانب مىدادند كه دقیقا یادم هست كه یكى از آن كتابها: «تذكرة الدعاة» به قلم دكتر بهى الخولى یكى از رهبران اخوان المسلمین مصر بود كه درباره وظایف «دعوتگران اسلامى» تألیف شده بود دیگرى كتاب «مذكراة الدعوة و الداعیة» كه شامل خاطرات شهید شیخ حسن البناء مؤسس حركت اسلامى اخوان در مصر بود كه من هر دو كتاب را مطالعه كردم و شاید گرایش من به اخوان المسلمین هم از همان زمان آغاز شد. آیت الله صدر روزى با مسرت كامل خبر چاپ كتاب جدیدى را درباره امام على علیه السلام دادند كه توسط یك مسیحى تألیف شده بود. و سپس خطاب به بنده فرمودند: «البته آقاى خسروشاهى اجازه میدهند كه من خود نخست كتاب را مطالعه كنم و بعد آن را به ایشان بدهم»!
... یكى دو هفته بعد، ایشان كتاب را به من دادند كه نام آن: «الامام على صوت العدالة الانسانیه»، تألیف مسیحى لبنانى، جرج سجعان جرداق بود. كتاب در قطع وزیرى و با كاغذ تقریبا مرغوب، در چند صد صفحه در بیروت چاپ شده بود... و من كتاب را با اشتیاق گرفتم و با خود بردم تا مطالعه كنم. و پس از مطالعه به فكر افتادم كه آن را ترجمه كنم كه به علت آشنایى با كتابهاى جدید عربى، به این امر علاقهمند شده بودم، ولى عبارات و ادبیاتى كه در كتاب بكار رفته بود، ادبیات عادى نبود و جنبه دقیق ادبی، فلسفى، شاعرانه و رمانتیك داشت و ترجمه آن توسط اینجانب كه تازه وارد میدان ترجمه مى شدم، سخت بود و مشكل بنظر مىآمد.
موضوع را با آیت الله صدر در میان گذاشتم ایشان فرمودند: «براى هر مشكلى مىتوان راه حلى پیدا كرد... جنابعالى ترجمه را شروع كنید، هر كجا كه با مشكلى برخورد كردید، من در خدمت شما هستم!» این بیان تشویقى همراه با وعده كمك فكرى، مرا به فكر انداخت كه به ترجمه كتاب اقدام كنم... اما چندى بعد آیت الله صدر به من اطلاع دادند كه كتاب را علامه شعرانى در تهران ترجمه كرده و «توسط انتشارات اسلامیة»، منتشر شده است...
... من نسخه اى از آن ترجمه را در تهران تهیه كردم و به دنبال پىگیرى امر، معلوم شد كه قبل از ایشان استاد سید صدر الدین بلاغى، به دستور آیت الله سید حسین بروجردى مرجع وقت، به ترجمه آن پرداخته بوده و چون محتویات آن با مذاق حكومت وقت سازگار نبوده، ضمن مصادره بخشهاى ترجمه شده كتاب، براى جلوگیرى از ترجمه مجدد آن توسط دیگران، علامه شعرانى كه مرد عالم و فرهیخته و جامع بود، به توصیۀ بعضی از دوستان، به ترجمه آن پرداخته و مواردى را هم كه صحیح نمىدیده حذف كرده و یا با تعلیقاتى آن ها را اصلاح نموده است!
بدین ترتیب بود كه من از ترجمه آن كتاب منصرف شدم، چون احتمال میدادم كه با توجه به حساسیت رژیم، ترجمه من یا مجوز انتشار نیاید و یا اگر بخواهد منتشر گردد، باید با حك و حذف و اصلاحاتى همراه باشد كه من با این نوع اقدام در ترجمه كتابهاى دیگران، موافق نبودم. این چگونگى آشنایى من با كتاب «الامام على صوت العدالة الانسانیة» و فكر ترجمه آن بود.
چرا مطالب این كتاب از نظر رژیم شاه ناپسند بوده كه مانع ترجمه صحیح آن شد؟
برداشتهایى كه جرج جرداق از مضامین كلام امام در نهج البلاغه، درباره مسائل: اقتصادى، سیاسى، اجتماعى و حقوق انسانى افراد كرده بود و یا شرح مظالم شاهان و زورمداران حاكم در دوران خلفاى اموى و عباسى، كه با نوع مظالم نظام هاى شاهنشاهى ایران تطبیق مىكرد، رژیم را به مخالفت عملى با ترجمه و نشر آن وادار نمود. و شاید براى همین هم بود كه مرحوم علامه شعرانى در ترجمه خود،فصلى را درباره «صفات ملوك عادل»! اضافه كرده است! تا تحلیل هاى جرج جرداق از كلام امام، با نظام حاكم در ایران، تطبیق نكند!
جرج جرداق مثلا درباره مسائل اقتصادى، با استناد به مطالب موجود در نهج البلاغه، به ثروت اندوزى یك عده معدود كه نتیجه طبیعى آن فقر و ندارى اكثریت مردم جامعه است، مى تازد و این البته مورد پسند نظام همایونى! نبود و روى همین اصل خواست كه بجاى تغییر ساختار روش ظالمانه اقتصادى، یا پاسخگوئى به مشكلات مردم، صورت مسئله را پاك كنند!
چطور شد كه جنابعالى بعدها به ترجمه مجموعه كامل پنج جملهاى كتاب امام على افتادید و به آن پرداختید؟
پس از آنكه كتاب جرج جرداق با استقبال بىنظیر مراجع و علما عظام ایران و عراق و لبنان و تودههاى مردم و روشنفكران بلاد عربی قرار گرفت، هجمه متحجرین و عناصر ظاهر بین آغاز گردید. و آنها مدعى شدند كه مؤلف كتاب نظریه و دیدگاه «اشتراكى» دارد و اصولاً هدف او از تألیف این كتاب، نشر اندیشه هاى ماركسیستى - سوسیالیستى در میان جوانان مسلمان بوده است... استشهاد به چند جمله از كتاب و به كارگیرى كلماتى توسط مؤلف درباره اشتراكیت اسلامى و عدالت اجتماعى و حقوق بشر، و: «جامعه از همه و براى همه بطور یكسان»، براى داورى این آقایان گویا كافى بود كه عملا حكم به «تحریم نشر كتاب» دادند... اما مؤلف كه امام على(ع) را شناخته بود، به جاى عقبنشینى، به شرح و بسط مطالب كتاب خود پرداخت و این بار آن را در پنج جلد و در 1500 صفحه منتشر ساخت... و من هم در سال 1338 تصمیم گرفتم كه هر پنج جلد را ترجمه و منتشر سازم و بهمین منظور از مؤلف محترم اجازه ترجمه آن را خواستم كه طى نامه اى- به همراه مختصرى از شرح حال و عكسى از آن دوران - موافقت خود را اعلام نمود، ولى بعلت سنگینى مطالب و ادبیات بكار رفته در كتاب و جو حاكم بر حوزه ها، فقط بخشهایى از جلد اول آن كه توسط این جانب ترجمه شده بود در مطبوعات مذهبى قم و تهران ـ هفته نامه های: استوار، ندای حق، وظیفه ـ منتشر گردید... و همین امر موجب شد كه شخصیتهاى محترم و برجستهاى مانند شهید آیت الله سید محمد باقر صدر و بعضى از بزرگان حوزه علمیه قم، ضمن تقدیر از اقدام بنده بر ترجمه كتاب، تذكر دهند كه اگر در مواردى، مطالبى بر خلاف مسائل مسلمه اسلامى باشد، در پاورقى ها توضیح دهم و آن نكات را یادآورى كنم كه این خود خدمت بزرگى است... البته من نیز چنین كردم و از سال 1340 به بعد به تدریج به ترجمه كامل همه مجلدات پنج گانه با رعایت نظریات متین اساتید معظم، اقدام كردم و توضیحات مفیدى بر آن افزودم كه بعلت كثرت و وسعت آنها، كتاب در شش جلد منتشر گردید كه در واقع یك جلد آن اضافات اینجانب بود.
خوشبختانه در سالهاى اخیر و پس از ویرایشى جدید، كتاب در پنج جلد و 2500 صفحه و بارها، تجدید چاپ شده و در دهها هزار نسخه در اختیار علاقمندان قرار گرفته است.
در مسیر ترجمه كتاب از تجربیات مرحوم صدر بلاغى هم استفاده كردید؟
البته من آشنائى دیرینه اى با خطیب توانا و محقق عالیقدر، استاد بزرگوار مرحوم سید صدر الدین بلاغى داشتم و چون ایشان در ترجمه كتاب تك جلدى، پیشگام بود،از ایشان خواستم كه شرحى درباره ماجراى توقیف و مصادره ترجمه خود بنویسند و همراه نامه آیت الله بروجردى، باینجانب بفرستند تا در مقدمه چاپ پنج جلدى كتاب، آن را بیاورم، ولى ایشان طى نامه اى ضمن ابراز خوشحالى از اقدام بنده به ترجمه مجموعه كامل كتاب، یادآور شدند كه به علت كسالت، مقدورشان نیست كه چیزى بنویسند اما بطور حضورى مى توانند مطالب را بیان كنند...
این بود كه من به تهران آمدم و خدمت ایشان رسیدم و در این زمینه گفتگویى داشتیم كه من خلاصه آن را در مقدمه چاپ جدید كتاب، همراه نامه آیت الله بروجردى به ایشان و نامه آقاى بلاغى به اینجانب، آورده ام. و از آنجا كه نامه آیت الله بروجردى یك سند تاریخى است، نخست متن نامه ایشان به مرحوم صدر بلاغى را در اینجا نقل مى كنم.
متن نامه مرحوم آیت الله العظمی بروجردی درباره کتاب امام علی(ع)
بسم الله الرحمن الرحیم
به عرض عالى مىرساند مرقوم محترم واصل و از محتویات آن مستحضر شدم. امیدوارم زحماتى كه در راه نشر معارف الهیه و تالیف كتب مفیده متحمل شدهاید مورد استفاده عموم و مقبول صاحب شریعت مقدسه باشد.
سابقا نسخه اى هم از كتب خودتان فرستاده بودید مقدارى از آن را ملاحظه نمودم گمان مى كنم براى جوانان از ذكور و اناث مفید باشد. فعلاً نسخهاى كه از كتاب جرج سجعان جرداق فرستاده بودید. خود شخص مرقوم در ماه رمضان گذشته نسخهاى از آن كتاب به عنوان هدیه براى حقیر فرستاده و مكتوبى هم كه حاوى سبب تألیف كتاب و زحماتى كه متحمل شده، نوشته بود. حقیر مقدارى كه وقت مساعدت مىكرد، مطالعه كردهام، كتابى است مفید و ممكن است گفته شود كه در موضوع خود عادم النظیر است. روز عید اضحى جماعتى از تجار طهران به وشنوه آمدند و حقیر این موضوع را مذاكره كردم. جناب عمدة الاعیان آقاى حاج حسین آقا شالچیلار اظهار میل كرد كه اگر ترجمه شود این كتاب به فارسى، ما در طبع آن حاضر هستیم. لذا گمان مىكنم مقتضى است یا خود جناب مستطاب عالى یا دیگرى را وادار نمایید كه ترجمه شود. پس از ترجمه وسایل طبع آن از این طریق و یا غیر این طریق فراهم خواهد شد. امیدوارم خداوند عزشانه موجبات آسایش جناب مستطاب عالى را فراهم فرماید. مرجو آن كه در مواقع توجه، حقیر را فراموش نفرمایید.
و السلام علیكم و رحمة الله و بركاته 18 محرم 1376. حسین الطباطبائى.
استاد صدر بلاغى مىگفت: من در واقع به دستور آیت الله بروجردى به ترجمه كتاب پرداختم و قسمت عمده آن را هم آماده كرده بودم كه رژیم ضد فرهنگ از آن آگاه شد و روزى مأمورى به منزل من آمد و هم ترجمه كتاب و هم مرا با خود به ساواك برد که البته من آزاد شدم ولی کتاب توقیف شد! اما متن نامه آقاى صدر بلاغى به اینجانب، به عنوان سندى در این زمینه به قرار زیر است: به قرار زیر است:
بنام خدا
دوست دانشمند بسیار عزیز و شریفم جناب حجت الاسلام و المسلمین آقاى خسرو شاهى- دام بقائه و عزه-
نامه مهرآمیز آن جناب چند روز قبل وصول یافت. از توجه و تفقدى كه نسبت به این ارادتمند بذل فرموده اید بسیار سپاس گزارم. اما در خصوص ماجراى كتاب الامام على علیه السلام باید به عرض برسانم كه: شرایط حال و مزاج بنده آمادگى براى انشاى مطالبى راجع به آن كتاب ندارد، ولى همان طور كه در مذاكرات تلفنى معروض داشتم هرگاه سؤالاتى به صورت مصاحبه پیرامون آن كتاب طرح شود، شاید بتوانم اطلاعات خود را در جواب بیان كنم. ضمنا نامهاى هم كه حضرت آیت الله العظمى بروجردى در این باره براى بنده فرستاده اند موجود است، و هرگاه مطالب آن منتشر شود، كمك مؤثرى به روشن شدن وضعیت خواهد كرد.
در پایان سلامت و توفیق آن جناب را در نشر حقایق، از خداى كریم مسئلت دارم، و به دیدار آن بزرگوار بسیار مشتاقم.
و السلام علیكم و رحمة الله و بركاته ارادتمند صدر بلاغى
اگر بخواهید مقایسه اى بین این كتاب و سایر كتابهایى كه در مورد حضرت امیر نوشته شده بكنید، نتیجه چه خواهد شد؟
اجازه بدهید پاسخ این سؤال شما را از قول مرحوم علامه شیخ محمد جواد مغنیه از علماى برجسته لبنان كه خود تألیفات بسیارى، از جمله در شرح نهج البلاغه دارد، نقل كنم.
علامه مغنیه در اواخر كه در اواخر عمر خود در حوزه علمیه قم مقیم شده بود، روزى در پاسخ اینجانب در رابطه با كتاب جرج جرداق و تالیفات دیگران، گفت: «... علماى بزرگ شیعه و سنى تألیفات و آثار بسیارى درباره امام على علیه السلام دارند و حتى یكى از این بزرگان كتابى در 32 جلد درباره آن حضرت تالیف كرده است و یا شخصیتى مانند علامه حلى كتاب «الفین» را با نقل هزار دلیل عقلى و هزار دلیل نقلى، درباره اولویت على(ع) بر امامت و خلافت تالیف نموده است كه در اختیار همگان قرار دارد، اما جرج جرداق در كتاب خود نه از آن كتاب 32 جلدى و نه از دو هزار دلیل عقلى و نقلى شیخ حلى استفاده نكرده است، بلكه او با عشق و علاقه ویژه خود به امام، كوشیده است كه على علیه السلام را آنگونه كه هست بشناسد و بشناساند و اندیشههاى او را در اختیار نسل جوان معاصر عرب و مسلمان قرار دهد.»
بنابراین بیان اصولا نمىتوان درباره این كتاب و آثار و مؤلفات بسیارى كه در طول صدها سال گذشته از سوى شخصیت هاى برجسته شیعه و سنى و یا غیر مسلمان، تألیف و منتشر شده است، مقایسهاى به عمل آورد. چون جرج جرداق، كاشف امام على علیه السلام است، یعنی در واقع على(ع) را پس از هزار و چهار صد سال، «از نو شناخته» و آنگاه به معرفى آن پرداخته است.
مطالبى را كه او با استفاده از مفاهیم بیانات علوى درباره: مردم و جامعه، استثمار و استعباد انسان، حقوق اساسى بشر و ضرورت برقرارى حكومت عدل و قسط و تقسیم عادلانه ثروت و منابع طبیعى جهان، بین ابناء بشرى و... كشف و بیان كرده است، براى ما و نسل امروز قابل فهم تر و آشناتر است... نیم قرن پیش، متأسفانه این حقایق را حمل بر اندیشه هاى ماركسیستى نمودند، در حالیكه این لبّ حقایق تعلیمات مكتب علوى است.
جنابعالى در مورد نخستین تالیف تك جلدى جرج جرداق چه اقدامى كردید یا چرا آن را ترجمه ننمودید؟
البته محتویات كتاب نخستین و تك جلدى جرج جرداق درباره امام على علیه السلام، در واقع در مجموعه پنج جلدى بطور مبسوط تر و مشروح ترى آمده است... و اتفاقاً بنده در یكى دو سال اخیر با توجه به نیازی که نسل جوان كه به یك كتاب مختصر دارند تا مطالعه آن براى آن ها امكان پذیر و آسان باشد.. باین كار پرداختم یعنى به تنقیح و تكمیل ترجمه آن نسخه تك جلدى، اقدام نمودم كه با ویرایشى نو، از سوى موسسه «بوستان كتاب» قم، در 700 صفحه به چاپ رسید و در طول این مدت كوتاه، تاكنون سه بار تجدید چاپ شده است.
البته فكر مى كنم كه مطالعه آن،براى كسانى كه فرصت لازم براى مطالعه 2500 صفحه را ندارند. سودمند باشد. با تشکر از شما که فرصت این گفتگو را درباره کتاب امام علی، صدای عدالت انسانی، فراهم آوردید.
از: ماهنامه «آیه» مورخ آذرماه 1389 ـ تهران
