عاشورا در فرهنگ مذهبی مسلمانان همواره جایگاه خاص و برجسته‌ای دارد و زمینه‌ساز مجموعه‌ای از سنت‌ها و مراسمی است كه در طول تاریخ به عنوان میراثی معنوی از نسلی به نسل دیگر منتقل میشود. برخی از این اعمال، باورها و مراسمی كه امروزه در ایام محرم متداول است، عبارتند از پوشیدن لباس سیاه، گل‌اندود كردن سر و تن، سیاهپوش كردن اماكن، گذرگاه‌ها، مساجد و حسینیه‌ها، برپایی مجالس عزاداری، نوحه و مرثیه‌سرایی، تعزیه و شبیه‌خوانی، سینه‌زنی و زنجیرزنی، برپایی مراسم شام غریبان، طشت‌گذاری، گهواره‌گردانی، تهیه و آذین‌بندی طوق، ادای نذورات و همچنین ترك بعضی اعمال مثل برگزاری مراسم شادی، آرایش‌كردن و زیور آویختن، خانه تكانی، پرداختن به كسب و كار و دوخت و دوز و خرید و... .
موارد فوق ازجمله اعمال متداولی هستند كه در جای جای ایران به چشم می‌خورند، اما آنچه بیشتر قابل توجه است تمركز برخی آیین‌ها و مراسم در بعضی از مناطق و شهرهاست. چراكه آیین‌ها و مراسم، پدیده‌های فرهنگی محسوب می‌شوند كه در عین حفظ عناصر اصلی، به زیور خلاقیت و نوآوری جوامع و مناطق مختلف آراسته می‌گردند و اگرچه حامل مضامین واحدی است، اما به تبع اختلافات اقلیمی و حوزه‌های فرهنگی با نمودهای مختلفی پا به عرصه ظهور می‌گذارند.
نخل‌گردانی مركز ایران
سیداحمد وكیلیان به عنوان مردم‌شناس و پژوهشگر فرهنگ عامه، در كتاب «محرم و فرهنگ مردم» درباره تاثیرات شرایط فرهنگی، عقیدتی و اقلیمی خرده فرهنگ‌ها در مراسم و آداب و رسوم ایام محرم می‌نویسد: «حادثه شهادت امام حسین(ع) به قدرى عظیم بوده كه در 1400 سال پس از آن آداب و مراسم گوناگونى براى این واقعه شكل گرفته است... در نتیجه وقتى این حماسه به میان عامه مردم مى‌رود، با توجه به عقاید آنها شاخ و برگ‌هایى پیدا می‌كند. از سوى دیگر وضعیت آب و هوایى نیز در چگونگى اجراى این مراسم تاثیر مى‌گذارد. همچنین تفاوت وضعیت اقلیمى در شمال، جنوب و قسمت‌هاى مختلف كشور باعث شده است كه این مراسم در هر نقطه باتوجه به آب و هوا و فرهنگ آن منطقه انجام شد».
نمونه‌های بسیاری را می‌توان به عنوان مصادیق این گفته ارائه كرد. مثلا عنصر «نخل» با فرهنگ عاشورایی مردم مناطق مركزی، كویری و حاشیه كویری آنچنان عجین شده كه گویی با حذف این عنصر، لطمه عمیقی به مجموعه عزاداری این مناطق وارد میشود.
«اصلی‌ترین مراكز برگزاری رسم باشكوه «نخل‌برداری» یا «نخل‌گردانی»، عمدتا در شهرها و آبادی‌های اطراف كویر مركز ایران به چشم می‌خورد. یعنی از جنوب خراسان گرفته تا سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، كاشان، ابیانه، خور و بیابانك، زواره، اردستان، نائین و... و در بین این مناطق شاخص‌ترین نخل‌ها در استان یزد متمركزند . به گونه‌ای كه می‌توان گفت در این منطقه، هیچ آبادی ای نیست كه یك یا چند نخل امام حسین(ع) در آن یافت نشود.» و در پی این جایگاه، رسم است كه درختانی را وقف مى‌كنند تا پس از كهنسال شدن، ساقه‌هاى آنها را بریده و نخل را با آن مرمت كنند. هرچند به دلیل تشابه نخل، حجله، چلچراغ عزا، محفه و تابوت به یكدیگر، محدوده معنایی نخل نامشخص است، ولی در وهله نخست، نخل برای هر شنونده‌ای یادآور و تداعی‌كننده درخت خرما است. شاید مهم‌ترین دلیل رواج این نام و رسم، علاوه بر تاثیر شرایط اقلیمی حاكم، «این باشد كه در روایات و اعتقادات مردم، پیكر مقدس امام حسین(ع)، روی شاخه‌های درخت خرما قرار گرفته و به محل دفن حمل شده است.» با این وجود، صاحب‌نظرانی همچون دكتر اسلامی ندوشن نخل را بی‌شباهت به درخت نخل دانسته و بر این عقیده هستند كه «با آن كه نخل شباهتی بر درخت نخل خرما ندارد، آن را به نام این درخت می‌نامند. نخل شباهت بسیاری به درخت سرو دارد و سرو در فرهنگ‌عامه یعنی جاودانگی و رشادت و زندگی اخروی و آزادگی كه یادآور روحیات و خصایص امام حسین(ع) است».
شیدانه خوزستان
«شیدانه» در مناطقی همچون خوزستان، از عناصر اصلی عزاداری محرم است. شیدانه‌ها اتاقك‌های چوبی تزیین شده‌ای هستند كه در ایام محرم، در گذرگاه‌ها بخصوص در مقابل مساجد، تكایا، هیات‌های عزاداری قرار می‌گیرند. شیدانه معمولا محل تجمع و توزیع نذورات مردم است كه در قالب بسته‌های خوراكی در بین مردم پخش میشود. درخصوص تاریخچه ظهور شیدانه این‌گونه روایت است از آنجا كه در گذشته شرایط سفر به كربلا دشوار بود و همه توانایی زیارت ضریح امام حسین(ع) را نداشتند، در بین مردم ضریح كوچكی ساخته شد كه مردم نذورات خود را در آن ریخته و به نیت ضریح امام حسین(ع) آن را زیارت می‌كردند و به آن «شیدانه» یا «شبیه دانه» می‌گفتند. مراسم چوب بازی یا «چلاب‌زنی»/ «كرب‌زنی» از دیگر مراسم شهرهای خوزستان است كه به نماد صحنه جنگ كربلا برگزار میشود. این مراسم علاوه بر خوزستان، در مناطق مركزی و شرقی كشور نیز مرسوم است.
«زار خاك» نیز از مراسم خاصی است كه همه ساله در ایام محرم گردشگران بسیاری را به روستا گورتان (از توابع اصفهان) جذب می‌كند. این مراسم آداب بسیار ظریف و دقیقی دارد. كیفیت آن به این صورت است كه نزدیك غروب، دسته‌هایی مشتمل بر گروه سادات و گروه عامه مردم جهت عزاداری به راه می‌افتند كه در آن، سادات با شال‌های سبز جلوی دسته و عامه با شال‌هایی به رنگ‌های مختلف پشت سر سادات حركت می‌كنند و ضمن «شال‌گردانی» با ترتیب و اصول خاص، ذكرگویان پیش می‌روند. مراسم زار طی دهه اول محرم انجام میشود. ولی در روز تاسوعا، 2 زار برگزار میشود. یعنی علاوه بر زار، زار خاك نیز برگزار میشود و در آن، عزاداران در حین حركت، از كاه‌هایی كه در مسیر ریخته شده بر سر و روی خود می‌ریزند.
گل‌اندودكردن سوگواران
از مراسم دیگری كه در برخی مناطق دیده میشود مراسم «گل مالی» است. گل، نماد عزاداری و ماتم و یكی از عناصری است كه در مراسم‌های سوگواری اكثر مناطق حضور دارد. ولی بیشتر از همه، مراسم «گل اوفتان» (Gel Uftân = گل افتادن) معرف عزاداری مردم لرستان می‌باشد. این مراسم به این شكل است كه صبح روز عاشورا، قبل از طلوع آفتاب، با صدای ساز دهل (نوای «چمریونه») كه در این منطقه، نوای اعلام سوگ و مرگ است، عزاداران در حوضچه‌هایی از گل كه با آب و گلاب تهیه شده، سر و صورت و لباس خود را گل‌مالی كرده و با ظاهری گل‌اندود به عزاداری می‌پردازند. درخصوص این رسم، اعتقاد مردم بر این است كه ملائك در صحرای كربلا، در عزای شهادت امام حسین(ع)، خود را به خاك وخون كشیدند و همچنان تا قیامت در عزای واقعه كربلا، خاك آلوده‌اند. علاه بر این رسم، مراسم «تراش عباس»، «طوق‌برداری»، «دختران چهل منبری» (چهل شمع) و... از دیگر مراسم مردم لرستان می‌باشد. مراسم چهل منبری در گیلان نیز به نوعی دیگر برگزار میشود. مراسم «بیل‌زنی» نیز ازجمله مراسم عزاداری است كه برگزاری آن مختص بیرجند است. این مراسم در شهرستان بیرجند و فقط در روستایی به نام «خوسف»، در ظهر عاشورا برپا میشود. مراسم بیل‌زنی نوعی شبیه‌سازی است از طایفه بنی‌اسعد كه در واقعه عاشورا، پیكر مطهر امام حسین(ع) و دیگر شهدا را پس از این كه 3 روز در بیابان (صحرای كربلا) مانده بود، با بیل و ابزار دیگر به خاك سپردند. ازجمله دیگر مراسم این شهر «علم‌بندان» است كه با آداب خاصی در یكی از هیات‌های عزاداری برگزار میشود. هر چند گفته میشود كه اجرای بیل‌زنی به شكلی كه در شهر بیرجند برگزار میشود، در هیچ یك از شهرهای دیگر كشور دیده نشده است، اما این مراسم، به نوعی دیگر و البته بسیار مختصرتر در بین زنان قزوین نیز متداول است. در این شهر زنان در سیزدهم محرم در قالب هیات‌های عزاداری، با بیل و كلنگ و پیكرهای پارچه‌ای بدون سر بر دوش گرفته و در شهر به عزاداری می‌پردازند. علاوه بر آن مردم قزوین در كنار دیگر اعمال و مراسم، عزاداری خود را با «طبق‌كشى» به تصویر می‌كشند. طبق، اتاقكی استوانه‌ای‌شكل و آینه‌كاری شده است كه بر سر گذاشته و حمل می‌كنند. در همدان نیز عزاداری در قالب دسته‌هایی مرسوم به بنی اسد صورت می‌گیرد و هیات‌های حسینی از اولین روزهای ماه محرم به بیابان‌های كویری اطراف ایران می‌روند و با آوردن 20 شتر به همدان به مدت 15 روز میزبان ساربان‌های این شتران هستند و در سومین روز شهادت امام حسین(ع) با تزئین شترها، صحنه اسرای دشت نینوا را به نمایش می‌گذارند.یا دسته‌های عزاداری «چُلاب» مردم جنوب و «جوش» میمند از معروفیت بسیاری برخوردار است.
مراسم ویژه آذری‌ها
و اما عزاداری شهرهای آذربایجان و اردبیل با 2 رسم خاص «طشت‌گذاری» و دسته‌های «شاخسی، واخسی» معروف است كه با مرثیه‌ها و آداب خاصی برگزار میشود.
دسته‌های عزاداری «شاخسی، واخسی» (شاه حسین، وای حسین)، بنابر سنت دیرینه آذربایجانیان، همه ساله از دهه آخر ماه ذیحجه، فعالیت خود را شروع می‌كنند. به این شكل كه دسته‌های عزاداری شاه حسین، وای حسین (شاخسی، واخسی)، از چند روز مانده به ماه محرم، شب‌ها در حسینیه‌ها و مساجد تشكیل شده و با حضور عزاداران، در صف‌هایی طویل و زنجیروار، راهی كوچه و خیابان گشته و مرثیه‌ها و اشعار مذهبی در رثای سالار شهیدان و یاران ایشان سرمی دهند. اوج این مراسم در ظهر عاشورا و پس از اتمام عزاداری ظهر عاشورا است كه عزاداران، با ذكر «شاخسی، واخسی»، پس از طی نمودن مسیری طولانی نهایتا خود را به خیمه‌های به آتش كشیده‌شده (نماد خیمه‌های امام حسین(ع) و یارانش در كربلا) رسانده و به سوگ واقعه می‌نشینند.
رسم دیگر، «طشت گذاری» یا «طشت‌گردانی» است كه منسوب به اردبیل، به طور خاص و مردم آذربایجان به طور عام است. در این آیین، طشت، نماد مشك سقای كربلا، نماد آب، نماد رود و نماد فراتی است كه به روی حسین(ع) و یارانش بسته شد. چراكه واقعه كربلا و بسته‌شدن فرات به روی امام حسین(ع)، یارانشان و ایثارگری‌های سقای كربلا (حضرت ابوالفضل(ع)) برای رسانیدن آب به تشنگان و حماسه‌آفرینی آنانی كه با لبانی تشنه به شهادت رسیدند، به یقین قداست و جایگاه والای آب را در فرهنگ شیعیان و بخصوص ایرانیان، بیش از پیش‌عمق بخشیده است تا بدانجا كه انعكاس این امر را در فرهنگ مردم و بخصوص در شكل‌گیری آداب و رسوم و آیین‌های آنان شاهد هستیم.
محمدعلی محراب‌بیگی در مقاله خود تحت عنوان «كربلا، فرهنگ مردم، آب» كه در نخستین همایش محرم و فرهنگ مردم در سال 1379 ارائه نموده‌اند، با تاكید بر تاثیر واقعه كربلا بر فرهنگ عامه مردم ایران و از جمله ادبیات شفاهی و باورداشت‌های عامیانه می‌نویسد: «مردم ما معتقد به فراگیر و جهانشمول‌بودن قداست و اهمیت آب در واقعه كربلا می‌باشند كه حتی تمام آب‌های جهان، شوری و شیرینی خود را به خاطر حب و علاقه به سیدالشهدا دارند، به این شكل كه دوستی حسین(ع) را بر همه آب‌های عالم عرضه كردند، هر آب كه قبول كرد، شیرین شد و هر آب كه قبول نكرد شور شد و معتقدند حتی دریاها نیز به صدای شیون و ندبه مادر سیدالشهدا، خروشان و مواج می‌شوند چنان كه اگر فرشتگان و ملائكه از طغیان آن جلوگیری ننمایند، عالم غرق خواهد شد.»
و در فرهنگ عاشورا در توضیح بیشتر این سنت آمده: «مراسم طشت‌گذاری مراسمی است سنتی كه در عزاداری ایام عاشورا و عمدتا در شهرستان اردبیل برگزار میشود و طشت‌های آب را كه رمزی از «فرات» است در مساجد و حسینیه‌ها میآورند. این سنت به تاسی از اقدام سالار شهیدان و یادآور رفتار جوانمردانه امام حسین(ع) در مقابل سپاه حر است كه به روایتی، در روز 27 ذیحجه، آب مشك‌ها را در طشت‌ها ریخته و تمام لشكر حُر و اسبان آنها را سیراب نمودند... این مراسم از 3 روزمانده به محرم در مسجد جامع، مسجد اعظم و سپس در مساجد دیگر اجرا میشود. طشت‌های آب را بالای سرها می‌گیرند و مسجد را دور میزنند. مردم آب طشت‌ها را در شیشههایی برای شفا و تبرك برمیدارند».
مواردی از قبیل نخل‌گردانی، طبق‌كشی، طشت‌گذاری، دسته‌های شاخسی واخسی، زارخاك، گِل‌مالی، بیل‌زنی و... كه در این نوشتار به معرفی آنها پرداخته شد، تنها مشتی از یك خروار جلوه‌های عزاداری عاشورایی است كه به زیور خلاقیت مردم مناطق مختلف ایران آراسته شده و با جذابیت بسیار برگزار میشود و بازگوی جایگاه ویژه عاشورا و حوادث پیرامون آن در فرهنگ عامه مردم است.
منبع جام جم
