مقدمه
با ظهور اسلام در شبه جزیره عربستان مقام و موقعیت زن دگرگون شد و زن از موجودی پس زده به انسانی تأثیر گذار و پیشگام تبدیل شد.
همسران پیامبر به عنوان نمونه هایی از زنان تأثیرگذار در تاریخ اسلام به شمار می آیند که علاوه بر نقش اخلاقی و تربیتی زنان، در بسیاری از حوادث سیاسی روزگار خویش نیز مؤثر بوده اند.
در این مقاله در بخش مرور زندگی همسران پیامبر علاوه بر گزارشی کوتاه از زندگی یکایک آنان «بیان پاره ای از حرکت های سیاسی، اجتماعی برخی از زنان پیامبر» سعی شده دلایل اختصاصی ازدواج های پیامبر و در نهایت دلایل عمومی تعدد زوجات پیامبر مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.
لازم به یادآوری است ، در منابع که امکان دسترسی به آنها بود اخبار در مورد هعمسران پیامبر اندک و ناچیز بسیاری غیر قابل استناد است.
در پژوهش ها بیشتر به همسران معروف پیامبر (مانند: خدیجه؛ عایشه و ام سلمه) پرداخت شده است.
همسران پیامبر
مورخان در تعداد زنان پیامبر (ص) اختلاف نظر دارند. برخی مانند "ابن هشام" آنان را سیزده، بعضی مانند "مسعودی و ذهبی" پانزده و کسانی مثل "ابن سعد" تا هیجده نفر دانسته اند.
"علامه مجلسی" از این بابونه نقل کرده است که «حضرت رسول پانزده زن ترویج کرد و به سیزده نفر ایشان مقاربت نمود و چون به دار آخرت رحلت نمود نه(9) زن در مباله آن حضرت بود امـّا آن دو زن که حضرت با ایشان مقاربت ننمود یکی عمره بود و دیگری سناء1»
سبب این اختلاف آن است که بعضی از مورخان، آن تعداد از زنانی را که به عللی از پیامبر جدا شدند و یا کنیز آن حضرت بودند مثل "ماریه قبطیه"جزو همسران تلقی کرده اند و برخی دیگر این تلقی را نداشته اند. امـّا آنچه مورد اتفاق مورخان بزرگ شیعه و اهل سنـّت می باشد این است که:
اولاً: تعدا همسران پیامبر تا زمان تحریم انتخاب هعمسر« که با نزول آیه 52 سوره احزاب2» اعلام گریدید و پیامبر با آنها هم بستر شد، یازده نفر بوده اند.
ثانیاً: هنگام رحلت آن بزرگوار نه (9) تن از همسران پیامبر زنده بوده اند.
خدیجه، سوده، عایشه، زینب دختر خذیفه، حصفه، ام سلمه، زینب دختر جحش، جویریه ام حبیبه، صفیه و میمونه3!
گزارشی کوتاه از رندگی زنان پیامبر
خدیجه کبری: بنابر قول مشهور وی 68 سال قبل از هجرت در یکی از خانواده های اصیل و شریف مکه، چشم به جهان گشود. پدرش خویلد یکی از اشراف و ثروتمندان قریش و مادرش فاطمه یکی از زنان با عفت و نامدار مکه بود. بازط بنابر قول مشهور حضرت خدیجه قبل از پیامبر دوبار ازدواج کردند. یکبار با ابوهاله اسدی و سپس با عقیق بن عبدالله خرومی. ام سیدمرتضی و شیخ طوسی بر بودند که حضرت خدیجه هنگام ازدواج باکره بوده و به عقد شوهر دیگر درنیامده بودند1.
حضرت خدیجه در شهر مکه به لقب طاهره معروف بودند2 که این به دلیل پاکی و عفیف بودن آن حضرت است.
پیتمبر گرامی هنگام ازدواج جوانی 25 ساله بود و حضرت خدیجه بنابرقول مشهور حدود 40 ساله بود و به روایتی 28 ساله3 که با توجه به زایمان های ایشان به نظر می رسد قول دوم صحیح تر است.
حضرت خدیجه بنابر دلایل زیر از سایر زنان پیامبر متمایز است:
پیامبر در زمان حیات حضرت خدیجه هرگز ازدواج دوباره نکرد.
پیامبر از بین همسران خود تنها از حضرت خدیجه صاحب فرزند شد و خدیجه فرزندانی به نام های «زینب، ام کلثوم، رقیه، فاطمه، قاسم و عبدالله» به دنیا آورد4.
خدیجه نخستین زنی بود که به رسالت پیامبر ایمان آود و پشت سر آن حضرت نماز خواند و تمام ثروت خویش را در راه گسترش اسلام در اختیار پیامبر قرار داد تا حدی که بعضی از مورخان کمک های مالی این بانو را از عوامل مهم گسترش اسلام قلمداد کردند.
برخی این شبه را مطرح کردئند که این ازدواجح به خاطر ثروت خدیجه بوده است اما شهید مطهری در این باره می گوید: عجیب این است که همسر یک زن بازرگان و ثروتمند شده است دگر به دنبال کار بازرگانی نمی رود. تازه دوره وحدت آن حالت تنهایی، یعنی دوره انزوا، دوره خلوت و دوره عبادتش شروع می شود2.
در زمانی که مشرکین و کفار با سخت ترین شکنجه ها تلاش می کردند تا راه نفوظ اسلام را در سطح عربستان سد کنند و بارها در مسیر مسجد الحرام تا خانه، به پیامبر سنگ می زدندذ. خدیجه گاه سپری بود که سنگ ها را برجان می خرید تا کمتر آسیبی به پیامبر برسد.3 حمایت های روحی و روانی ایشان از پیامبر کاملا مشهود است.
حضرت خدیجه علاوه بر همسری پیامبر لیاقت مادری حضرت فاطمه را دارد که با عنوان ام الائمه در واقع تداوم نسل پیامبر تا انتهای دنیا است.
پیامبر همواره به حضرت خدیجه عشق می ورزیدند به طوری که بعد از وفات ایشان با یادآوری نام خدیجه اشک از چشمانشان جاری می شد.
سوده
بعد از وفات حضرت خدیجه اولین زنی که پیامبر با وئی ازدواج کرد، سوده بود.1 او دختر زمعه بن قیس از تیره عبد شمس بود. ابتدا با سکران بن عمرو2 که مسلمان بوده به حبشه مهاجرت کرده بود، ازدواج کرد، شوهرش در حبشه در راه خدمت به اسلام درگذشت، او پس از مرگ شوهر تنها و بی سرپرست ماندو برای تأمین زندگانی خود چاره ای نداشت جز اینکه از آیین اسلام دست بردارد و به خاندان مشرک خود بپیوندد. او اگر به اقوامش برمی گشت یا به قتلش می رساندن و یا شکنجه اش می کردند و یا گرویدن به کفر مجبورش می کردند، لذا رسول خدا(ص) برای حفظ او از این مخاطه با او ازدواح نمود.3 علاوه بر اینکه هیچکس نگفته است که سوده جمال یا مال و یا مقامی داشت که این ازدواج به خاطر آن رخ داده است.4
پیامبر با ازدواج با سوده چند هدف را دنبال می کردند.
ترویج دین و تحکیم مبانی اسلام.
قدردانی از خدمات یک مهاجر اسلامی.
تقویت و دلداری دادن به مسلمانان دیگر.
سر و سامان دادن به زندگی یک بیوه.
این ازدواج یک سال پس از رحلت حضرت خدیجه، یعنی سال 11 بعثت صورت گرفت و بنا به قول مشهور سوده در اواخر خلافت عمر در مدینه از دنیا رفت.
عایشه
عایشه دختر ابوبکر بود1 و از قبیله تمیم و بنا بر روایتی زینب خواهر زن زبیربن غوام بوده است. مادر وی ام رومان بوده و پیامبر یک سال قبل از هجرت در مکه با وی ازدواج کرد. و عایشه در آن هنگام 7 ساله بود و در مدینه وی بر خانه پیامبر آمد2. زندگی فردی و اجتماعی عایشه پر از حوادث و داستان های گوناگونی است. او یکی از خبرساز ترین بانوان تاریخ اسلام است که وقایع و حوادث بسیاری را رقم زده است و از این رو کتاب های متعددی درباره وی نوشته شده است.
زندگی عایشه را می توان به دو دوره قبل از وفات و بعد از وفات پیامبر تقسیم کرد.
در زمان حیات عایشه بنابر اعتقاد بسیاری از مورخان در حوادث مختلف از جمله حوادث روزهای پایانی عمر پیامبر، جریان سپاه اسامه و ... دخالت های فراوان داشته است. اما رویکرد عایشه در ایام بعد از وفات پیامبر کاملا قابل تحلیل و بررسی است. دخالت های عایشه در جنگ جمل نمونهی بارزی از این رویکرد است.
عایشه تا زمان معاویه زنده بود نزدیک به 70 سال عمر کرد.3
روایت شده است که در زمان مرگ، از عایشه سؤال شد که میخواهی در خانه ات با پیامبر دفن کنیم؟ گفت نه، زیرا من پس از وی بدعت کرده ام.4
به نظر می رسد پیامبر در ازدواج با عایشه اهداف زیر را دنبال می کردند.
نزدیکی و پیوند با قبیله بنی تمیم که با این ازدواج اکثر قبیله بنی تمیم مسلمان شده یا دست از جنگ با پیامبر دست کشیدند زیرا پیامبر داماد آنها بود.
برداشتن مشکل از سر راه ابوبکر و دعوت کردن وی به اسلام.
هیکل در این باره می گوید: عایشه و حصفه دختران ابوبکر و عمر بودند و محمد(ص) می خواست به وسیله ریشه خویشاوندی آنها را با خود مربوط سازد.علاقه و محبتی که با عایشه داشت بعد از ازدواج بوجود آمد. از این جهت نمی توان گفت که او را به اقتضای محبت به زنی گرفت. زیرا موقعی که از عایشه خواستگاری کرد، 7 سال داشت که 2 سال بعد از آن رفاف رخ داد. نمی توان باور کرد که محمد (ص) او را در سن 7 سالگی دوست می داشته است! 1
زینب دختر خذیفه: وی نوه دختری عبدالمطلب و دختر عموی رسول خدا بود. شوهر قبلی او عبیده بن حارث ابن عبدالمطلب بود2 ، که در جنگ در به شهادت رسید. او در مراحل و واپسین زندگی خود به سر می برد که افتخار همسری پیامبر (ص) را پیدا کرد و بنا بر قول مشهور وی در سال سوم هجرت به ازدواج رسول خدا درآمد.3
زینب از نظر جمال و ثروت معروفیتی نداشت و سن جوانی وی هم گذشته بود. یتیم نوازی ودلجویی او از بیچارگان ودرماندگان زبان زد مردم بود به حدی که به او لقب ام المسکین داده می شد.4
پیامبر به دلایلی از جمله حفظ آبرو و حیثیت زینب و حمایت از او با وی ازدواج کرد. زینب تقریباً دو سال، یعنی تا سال پنجم هجرت با پیامبر زندگی کرد که از دنیا رفت.
حصفه
او دختر عمربن الخطاب بود. و از زنانی بود که به مدینه هجرت کرد. همسر وی خنیس بن عبدالله 1 بود که بنابر قول مشهور خنیس در اثر جراحت های فراوان در جنگ بدر از دنیا رفته بود.
وقتی حصفه بیوه ماند عمر از ابوبکر و بعد از عثمان خواست که با وی ازدواج کنند اما آنها نپذیرفتند بنابر این پیامبر با وی ازدواج کرد.2 این ازدواج در سال سوم هجرت اتفاق افتاد.
پیامبر به دلایلی از جمله دلداری دادن به عمر،( به خصوص با توجه به اینکه ابوبکر و عثمان حاضر به حل مشکل عمر نبودند) و حمایت از حصفه که بیوه و همسر خود را در جنگ بدر از دست داده بود با وی ازدواج کردند. حصفه در سال 45 هجری از دنیا رفت.
ام سلمه
نام او هند دختر ابی امیه حذیفه بن مغیره از قبیله بنی مخروم است. مادرش عاتکه دختر عبدالمطلب بود4 بنابراین ام سلمه دختر عمه پیامبر بود. او یکی از بانوان پاکدامن و پرهیزگار و طبق احادیث، پس از خدیجه از محترم ترین زنان پیامبر اسلام(ص) به شمار می رفت. ابتدا با پسر عمویش ابو سلمه مخزومی5 ازدواج کرد و فرزندانی نیز از او داشت. شوهرش در جنگ احد جراحت شدیدی و در اثر آن از دنیا رفت. چند ماهی سرپرستی فرزندان خود را به عهده داشت که این مدت افرادی مثل ابوبکر و عمر از او خواستگاری کردند و او نپذیرفت.
سپس پیامبر از او خواستگاری کرد ، ابتدا او نپذیرفت ولی سپس قانع شد. این ازدواج در سال چهارم هجرت رخ داد.
دکتر هیکل درابن باره می گوید «خاورشناسان گمان می کنند که محمد(ص) ام سلمه را به خاطر جمالش به زنی گرفت. اگر چنین بود از دختران مهاجر و انصار کسانی بودند که در جوانی و جمال و ثروت هزار مرحله از ام سلمه پیش بودند. و فرزندی نداشتند و بار دوش او شوند، می توانست آنها را به زنی انتخاب کند. 1
ام سلمه از بین زنان پیامبر (پس از رحلت خدیجه) دارای ویژگی خاصی داشت.
فضایل اخلاقی ام سلمه که در بیشتر کتب تاریخی مربوط ذکر شده است تا جایی که برخی از مورخان یکی از دلایل رد پیشنهاد ازدواج با پیامبر را این می دانستند که ام سلمه نمی خواست مزاحمتی برای پیامبر ایجاد کند. (به دلیل داشتن چهار فرزند) اما زمانی که متجه شد پیامبر به عنوان رهبر امت اسلامی وظیفه خود می داند که از فرزندان یتیم شهید مراقبت کند بنابراین پذیرفت.
ام سلمه از روایان احادیث است. که بسیاری از احادیث پیامبر از زبان ام سلمع نقل شده اند.
حرکت های سیاسی ام سلمه چه در زمان حیات پیامبر و چه در زمان پس از ایشان در تاریخ مشهود است که چند مورد ذکر می شود:
در جریان صلح حدیبیه که رسول خدا نزد ام سلمه و پیشنهاد وی مؤثر افتاد.
در حجه الوداع، در غدیر خم و مسأله بیعت با امیر المؤمنین همراه رسول خدا بود.2 و پس از رحلت پیامبر همچنان در بیعتش با رسول خدا پابرجا ماند.
در قضیه فدک به حق بودن حضرت زهرا (س) گواهی داد.
با ابوبکر وعمر هرگز بیعت نکرد و عثمان را نصیحت کرد.
زمانی که جنگ جمل به راه افتاد عایشه را نصیحت کرد و او را از همراهی طلحه و زبیر منع کرد.
ام سلمه از زنانی است که بسیاری از احکام الهی مربوط به زنان را از پیامبر آموختند و به زنان یاد می دادند و در واقع. آموزگار برجسته در این راه بودند.1 ام سلمه در سال 61 هجری در مدینه در گذشت و در بقیع دفن شد. 2
زینب دختر حجش
مادرش امیمه دختر عبدالمطلب بود.3 و از این رو او نیز مانند ام سلمه دختر عمه پیامبر(ص) محصوب می شد. پیامبر وی را در سال پنجم هجرت تزویج نمود.
شوهر سابق زینب، زیدبن حارثه، پسر خوانده پیامبر بود و پیامبر دختر عمه شان زینب را برای زید خواستگاری کردند و ازدواج صورت گرفت پس از مدتی زید و زینب بنابر دلایلی از یکدیگر جدا شدند4. سپس پیامبر با زینب ازدواج کردند.
جامعه عرب پسر خوانده را مانند پسر واقعی فرض می کردند و احکام پسر واقعی مثل تحریم رابطه زناشویی، توارث و مانند آن را در مورد پسرخوانده نیز جاری می دانستند. با نزول آیه 4 سوره احزاب که می فرماید: « پسرخواندگان شما مانند پسر واقعی شما نیستند این حرفی است که شما از خود گفته اید ولی سخن حق پیش خدا است و اوست که بشر را به راه راست هدایت می کند». پیامبر(ص) مؤمور گردید که این سنت و روش جاهلی و غلط را همانند سنّـت های خرافی دیگر درهم بکوبد و با عمل از میان مردم عرب بردارد.
عده ای خاورشناسان بی خبر یا مغرض آیات صرع قرآن را نادیده گرفته و دلایل بی محتوایی برای فریب افراد ساده لوح مطرح کردند.و ابطال یک سنت غلط را همانند یک رمان رنگ عشق دلدادگی داده بر اساس یک روایت کاملا مجعول داستان سرایی کردند که پیامبر روزی چشمش به زینب افتاد و دلباخته وی شد و زید او را صدق داد تا پیامبر با او ازدواج کند.1
دلایل زیر بطلان این داستان سرایی موهوم و مجعول را روشن می سازد:
آیه 37 سوره احزاب تصریح می کند که خداوند خود این ازدواج را ترتیب داده و آن منظور ابطال یک سنت غلط بوده و نه به منظور عشق و دلباختگی.
زینب دختر دعمه پیامبر بوده و قبل از ازواج با زید توانست با او ازدواج کند و چنین نکرد.
بسیار دور از عقل و جریان طبیعی عرف آن روز بود که پیامبر (ص) در همسایگی منزل خود تا آن روز جمال زینب را ندیده باشد علاوه بر آن که دختر عمه پیامبر بود و خود پیامبر مقدمات عروسی وی با زید را فراهم آورد.
در آن عصر که زنان حجاب نداشتند، پیامبر به پاکی در مکه معروف بود. بعدها که اسلام حجاب را آورد عجیب است که پیامبر پس از 50 سال ناگاه عوض شود و به یک نظر دلباخته دختر جحش شود.
زینب در سال بیستم هجرت از دنیا رفت و در بقیع دفن شد.
جویریه
اودختر حارث بن ابی ضراره بود. جویریه از قبیله ی بنی المصطلق بود. و قبل از ازدواج با پیامبر با پسر عموی خود مالک بن صفوان ازدواج کرده بود1. در غزوه بنی المصطلق جویریه همراه عده ای از زنان و مردان اسیر مسلمانان شدند. جویریه هنگام تقسیم غنایم سهم ثابت بن قیس شد و با وی قراردادی نوشت که در قبال پرداخت پول آزاد شود. پس از مدتی نزد پیامبر رفت و از وی کمک خواست. پسامبر به وی پیشنهاد ازدواج داد و او هم پذیرفت و با پیامبر ازدواج کرد. و در این ازدواج دو مطلب نهفته است.
پس از این ازدواج مسلمانان تمامی افراد قبیله ی بنی المصطلق را آزاد کردند و گفتند که پیامبر داماد آنها است و روا نیست خویشان پیامبر را به اسارت بگیریم.
تمامی افراد قبیله زمانی که آزاد شدند مسلمان شده و در رکاب پیامبر قرار گرفتند.
این ازدواج در سال ششم هجرت رخ داد و در سال 56 جویریه در مدینه از دنیا رفت.
ام حبیبه
نام صلی او رمله می باشد. او دختر ابوسفیان خواهر معویه و همسر عبیدالله بن جحش اسدی بود2. وی به همراه شوهرش به حبشه مهجرت نمود. شوهرش در حبشه در اثر تبلیغات مسیحیان از اسلام برگشت و مسیحی شد و در همان جا از دنیا رفت. 3 ام حبیبه که یک زن مسلمان بود و به همراهی اغلب مهاجران حبشه از ترس آزار و اذیت پدرش ابوسفیان به آنجا پناهنده شده بود.
نمی توانست بی پناه و بی سرپرست بماند از این رو پیامبر عمروبن امیه را نزد نجاشی فرستاد و از او خواست تا ام حبیبه را به عقد و ازدواجش درآورد و 31 سال بعد به همراه مهاجران به مدینه برگشت.
دلایل پیامبر در ازدواج با ام حبیبه:
کسی جرأت نگهداری و سرپرستی ام حبیبه را نداشت چون او دختر ابوسفیان، دشمن درجه یک اسلام بود.
پیامبر به حمایت و سرپرستی او اقدام کرد تا از وی به عنوان یک مسلمان دلجویی شود.
پیامبر در نتیجه این وصلت با خاندان بنی امیه نسبت خویشاوندی پیدا کرد و ام حبیبه عامل مؤثری برای تبلیغ اسلام در خانواده های مکه شد.
ام حبیبه در سال 44 هجری در مدینه درگذشت.
صفیه
وی دختر حی بن اخطب، رئیس قبیله بنی نظیر بود. شوهرش در جنگ خیبر کشته شد.1 پیامبر وی را به عقد خود درآورد. در سال هفتم هجرت این ازدواج اتفاق افتاد. قبیله بنی نظیر از طوایف یهودی مدینه بود.
بنابر قول مشهور صفیه علاقه شدیدی به پیامبر داشت و هنگام فوت ایشان بی صبرانه می گریست. صفیه هم مانند جویریه از انفال بود که پیامبر آنها را آزاد و به همسری گرفت.2
دلایل ازدواج پیامبر با صفیه:
صفیه دختر رئیس قبیله بنی نظیر و با این ازدواج یهودیان تشویق به پذیرش اسلام می شدند.
شخصیت اجتماعی صفیه و عشق وافرش به اسلام نادیده گرفته نمی شد.
صفیه در سال 50 هجری درگذشت و در قبرستان بقیع دفن شد.1
میمونه
از او به عنوان آخرین همسر پیامبر(ص) یاد می کنند؛ او دختر حارث هلالی، خواهر زاده خالدبن ولید از قبیله بنی مخزوم بود. وی زن بیوه ای بود که پس از درگذشت دومین شوهر خود به نام ابی رهبه در سال هفتم هجرت خود را به پیامبر هبه کرد (یعنی بدون مهر و صداق ، خود را به پیامبر بخشید.)
هبه بر طبق آیه 50 سوره احزاب از احکام اختصاصی رسول خداست2.
ازدواج با میمونه موجب تحکیم روابط قبیله بنی هاشم و قبیله بنی مخزوم شد.
او در سال 51 هجری وفات یافت و در مکه دفن شد.
پاسخ به یک شبهه
برخی مسئله تعدد همسران پیامبر را نقطه ضعفی در زندگی آن حضرت می دانند. به خصوص مستشرقین و نویسندگان غربی سعی می کنند این مسئله را ناشی از شهوت پرستی نشان دهند.
درحالی که از شواهد و قراین تاریخی کاملاً مشهود است که ازدواج های پیامبر هرکدام بنابر اهداف و حکمت هایی صورت گرفته است که در این بخش به این مقوله پرداخت می شود.
اهداف آموزشی:
یکی از دلایل تعدد همسران پیامبر، تربیت تعدادی معلم برای زنان بود تا احکام دین را آموزش دهند، زیرا زنان نیمی از جامعه هستند، احکام چنان که بر مردان واجب شده است بر زنان نیز فرض شده است و بسیاری از زنان از سؤال کردن از پیامبر درباره امور شرعی، بویژه احکام بانوان (مثل حیض، نفاس، جنابت و امور زناشویی و ....) شرم داشتند و بیان این احکام هم برای پیامبر در نزد زنان و آموزش آنان مشکل بود.
بنابراین همسران پیامبر بهترین وسیله برای آموزش احکام شرعی به زنان مسلمان بودند چرا که مستقیماً آنها را از پیامبر می آموختند.
اهداف تشریعی (قانون گذاری):
باطل کردن برخی از عقاید بی اساس دوران جاهلیت.
مثل بدعت پسرخواندگی و ... به طور مثال ازدواج پیامبر با زینب دختر حجش؛
اهداف سیاسی:
تعدد همسران یکی از عوامل تبلیغ و گسترش اسلام بوده است. برای کاستن از دشمنی دشمنان و ایجاد دوستی و علاقه اشخاص و قبایل به اسلام گاهی به خاطر این ازدواج ها تمام افراد قبیله یا عده ای از دشمنان پیامبر به اسلام می گرویدند و مسلمان می شدند.
مانند: ازدواج حفصه، صفیه و جویریه.
اهداف اجتماعی:
گاهی ازدواج پچیامبر برای برقراری ارتباط خویشاوندی و نسبی با قبایل بزرگ بوده تا روابط مستحکم گردد و پایگاه محکم و قدرتمندی برای دفاع از اسلام فراهم آید.
تأمین نیاز اقتصادی برخی از بیوه زنان که سرپرستی نداشتند و به خصوص بعضی از آنها که سرپرست خود را در جبهه نبرد با دشمنان از دست داده بودند.
مانند: ام سلمه و ......
و دلجویی کردن از آنها
منابع و مآخذ:
قرآن کریم
اکبری بیرقی، محمد رضا، دایره المعارف نام، تهران، انتشارات اردیبهشت، 1371
بی نام، تاریخ مفصل اسلام، تهران، کتابفروشی اسلام، 1337
سپهر، محمد تقی(لسان الملک)، ناسخ التواریخ(زندگانی پیامبر)، تهران، انتشارات اساطیر،1380
شیرازی، علی، زنان نمونه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، 1377
طباطبایی، سید محمد حسین، ترجمه سید محمد باقر موسوی، تفسیر المیزان ج4، قم، انتشارات اسلامی
طیرسی، ابو علی الفضل بن الحسن، ترجمه علی کرمی، تفسیر مجمع البیان، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد، 1380
علامه مجلسی، حیوه القلوب،(زندگانی محمد پیامبر اسلام، ج دوم)، تهران، انتشارات جاویدان، 1350
مطهری، مرتضی، سیری در سیره نبوی، تهران، انتشارات صدرا، 1369
مقدسی، مطهربن طاهر، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، آفرینش و تاریخ، تهران، انتشارات آگاه، 1374
مکارم شیرازی و دیگران، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1373
هیکل، محمد حسین ت: ابوالقاسم پاینده، حیات محمد(ص)، تهران، انتشارات علی اکبر علمی
