تبیان، دستیار زندگی

در قرآن، بیش از 300 مرتبه كلمه «قل» آمده كه بسیارى از آنها فرمان خداوند به پیامبر است و در پاسخ مخالفان یا موافقان مى‏باشد.
كلمه «وسواس» هم به معناى موجود وسوسه‏گر مى‏آید و هم به معناى وسوسه و خطورات و افكار ناروا، ولى در اینجا به معناى وسوسه‏گر است.
 گفتنِ كلمه «اعوذ» براى نجات از خطرات كافى نیست، بلكه باید در عمل نیز از عوامل خطرساز دورى كرد. وگرنه خانه را در مسیر سیل ساختن و نوشتن «اعوذ باللّه من السّیل» بر سر در خانه به منزله مسخره است. كسى كه مى‏گوید: «اعوذ باللّه»، باید در عمل نیز از سرچشمه‏هاى فساد دورى كند.
 اول چیزى كه محسوس انسان است، رشد و تكامل و تربیت اوست، «ربّ النّاس» بعد سیاست و تدبیر و حكومت. «ملك النّاس» و همین كه رشد او بالا رفت عبادت و پرستش است. «اله النّاس»
 به كسى باید پناه برد كه اسرار و وسوسه‏هاى درونى را مى‏شناسد. «یعلم خائنة الاعین و ما تخفى الصدور»(282) او از خیانت چشم‏ها و آنچه سینه‏ها پنهان مى‏كند آگاه است.
 پیامبرصلى الله علیه وآله فرمود: شیطان بر دل انسان آرمیده است، هرگاه یاد خدا كند پنهان مى‏شود و هرگاه غافل شود او را وسوسه مى‏كند. «فاذا ذكر العبد اللّه خنّس... و اذا غفل وسوس»(283)
 كسانى كه دیگران را به تردید و وسوسه مى‏اندازند، كار شیطانى مى‏كنند. مخالفان حضرت صالح به مردم مى‏گفتند: آیا شما علم دارید كه صالح پیامبر است؟ و با این كلام در مردم تردید به وجود مى‏آوردند. «أتعلمون انّ صالحاً مرسل»(284)
 در اول قرآن با «بسم اللّه» از خدا استمداد كردیم و در آخر قرآن نیز به خدا پناه مى‏بریم.
 «خنّاس» از «خنوس» به معناى پنهان شدن و عقب نشینى است. شیطان هم خودش مخفى است و هم كارش، اگر وسوسه او علنى باشد بر مردم مسلط نمى‏شود، ولى با تظاهر و توجیه در لباس زیبا جلوه مى‏كند و موفق مى‏شود. حضرت على علیه السلام مى‏فرماید: شیطان با ظاهرنمایى حق و باطل را بهم در مى‏آمیزد و بدین شكل بر طرفداران خود غالب مى‏شود. «فهنا لك یستولى الشیطان على اولیائه»(285)
 حالا كه شیطان، خنّاس است، آنقدر مى‏رود و مى‏آید تا موفق شود، ما هم باید یاد خدا را زیاد كنیم.
 در قرآن بارها از انسان انتقاد شده است كه هرگاه گرفتار مى‏شود دعا مى‏كند و پناهندگى مى‏خواهد و همین كه خطر رفع شد، گویا ما را نمى‏شناسد.(286)
 در این سوره چون وسوسه درون روح و قلب انسان جاى مى‏گیرد و با ایمان و عقل و فكر ما بازى مى‏كند، سه بار نام خداوند یاد شده است: «ربّ النّاس، ملك النّاس، اله النّاس» اما در سوره فلق كه شرور خارج از سینه‏هاست، یكبار نام خداوند مطرح است. «ربّ الفلق» آرى خطر انحراف فكرى و تأثیر آن در روح به مراتب بیشتر از خطرات خارجى است و دشمنان فرهنگى و فكرى، از دشمنان نظامى و اقتصادى مرموزتر و خطرناكترند.
 در روایات آمده است كه شیطان از قبول توبه انسان از سوى خداوند ناراحت شد. یاران خود را جمع و از آنان استمداد كرد. هر كدام مطلبى گفتند، ولى یكى از آنها گفت: من انسان را وسوسه مى‏كنم و توبه را از یادش مى‏برم. ابلیس این طرح فراموشى توبه را پسندید.(287)
 حالا كه او «ربّ النّاس» است، پس شیوه‏هاى تربیتى دیگران را نپذیریم. حالا كه او «ملك النّاس» است، پس خود را برده دیگران قرار ندهیم و حالا كه او «اله النّاس» است، پس به غیر او دل نبندیم و این تفكر و اعتقاد بهترین وسیله پناهندگى از وسوسه‏هاست.
 آنكه در سینه و قلب و روح مردم وسوسه مى‏كند، ممكن است از نژاد جن و شیطان باشد یا از نژاد انسان. آرى تطمیع‏ها و وعده‏ها، امروز و فردا كردن‏ها از جمله راههاى وسوسه است.
 وسوسه شیطان نسبت به حضرت آدم و سایر اولیاى خدا در حدّ القا و پرتاب وسوسه است: «فوسوس الیه الشیطان»(288)، «القى الشیطان فى امنیّته»(289) اما نسبت به عموم مردم، ورود و نفوذ وسوسه در دل و جان آنهاست. «یوسوس فى صدور النّاس» البته نه به شكل سلطه بر دل انسان به گونه‏اى كه راه گریزى از آن نباشد. زیرا قرآن در آیه‏اى دیگر مى‏فرماید: «ان الّذین اتقوا اذا مسهّم طائف من الشیطان تذكّروا فاذا هم مبصرون»(290) هنگامى كه شیطان‏ها به سراغ افراد باتقوا مى‏روند تا از طریق تماس، آنان را وسوسه كنند، آنان متوجه شده و اجازه نفوذ نمى‏دهند.
 تكرار كلمه «ناس» در «ربّ النّاس - ملك النّاس - اله النّاس» اشاره به آن است كه ربوبیّت، حاكمیّت و الوهیّت خداوند عام است و اختصاص به فرد یا گروه یا نژاد خاصى از بشر ندارد.
 اول «ربّ النّاس» آمد، بعد «ملك النّاس» و سپس «اله النّاس»، شاید به خاطر آن كه آنچه به فطرت نزدیكتر و ملموس‏تر است، پناهندگى به مربى است: «ربّ النّاس»
 چنانكه كودكان به هنگام خطر اول صداى مادر مى‏زنند، سپس كسى كه قدرت دارد، «ملك النّاس» و در مرحله بعد سرچشمه رحمت و حیات. «اله النّاس»
 خداوند به نیازهاى انسان و خطراتى كه او را تهدید مى‏كند آگاه است، ولى شیوه تربیت الهى آن است كه انسان نیاز و استمداد و پناهندگى خود را به زبان آورد و فقر و احتیاج را به خود تلقین كند تا روحیه تواضع و تعبّد و تسلیم در او شكوفا شود. «قل اعوذ...»
 به گفته پیامبر اكرم‏صلى الله علیه وآله خاطرات و وسوسه‏هایى كه بى‏اختیار بر انسان عارض مى‏شود، مادامى كه از طرف انسان عملى صورت نگیرد، چیزى بر او نیست. «وضع عن امّتى ما حدّثت به نفسها ما لم یعمل به او یتكلّم»(291).

 282) غافر، 19.
283) بحارالانوار، ج‏67، ص‏49.
284) اعراف، 75.
285) نهج البلاغه، خطبه 50.
286) یونس، 11.
287) تفسیر نورالثقلین.
288) طه، 120.
289) حج، 52.
290) اعراف، 201.
291) بحارالانوار، ج 17، ص‏54 .
292) بحارالانوار، ج 89، ص 209.