تبیان، دستیار زندگی

تهران - تاریخ سینما همواره از موضوع های گوناگونی تشكیل شده كه بیشتر آنها نشات گرفته از سرشت انسان است. به عنوان مثال می توان به ژانرهای كمدی، وحشت و دینی اشاره كرد كه بازتابی از نیازهای درونی انسان است.

به گزارش روز سه شنبه خبرنگار فرهنگی ایرنا، هنرهای نمایشی ایران از قرن ها پیش به مضامین مذهبی بویژه موضوع شهادت حضرت امام حسین (ع) و واقعه كربلا علاقه خاصی نشان داده و تعزیه به عنوان قدیمی ترین سبك نمایشی این سرزمین، در خدمت تبیین عظمت حادثه كربلا و مظلومیت امام حسین (ع) و یارانش بوده است.
در تعزیه های ایرانی روایت های گوناگونی از عاشورا از زاویه دید هر یك از حاضران در آن نمایش داده می شد و تماشاگر را در حال و هوای آن قرار می داد. جالب اینكه تعزیه به حدی در روح و جان تماشاگر اثر می گذاشت كه بازیگر نقش های منفی مانند شمر و خولی را مورد لعن و نفرین قرار می داد و گاه برخوردها از لفظی به فیزیكی ختم می شد!
با ورود صنعت سینما به ایران، تعزیه و نمایش های خاطره انگیزش به مرور زمان به عناوین مختلف از فرمان های حكومت رضا شاهی گرفته تا مرگ بسیاری از تعزیه خوان های قدیمی، به دست فراموشی سپرده شد.
سینما به عنوان ابزاری قدرتمند و تاثیرگذار در سال های آغازین ورودش، لابلای سوژه های تكراری خود، گاه به مضامین مذهبی نیز گوشه چشمی
داشت و مردم نیز بشدت از آن استقبال می كردند كه به عنوان نمونه می توان به فیلم "خانه خدا" ساخته "جلال مقدم" اشاره كرد كه به آداب و مناسك حج پرداخته است. اما در دوران رژیم پهلوی به ندرت چنین اتفاقی رخ می داد و آثاری از این دست تنها جرقه هایی بودند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357 و استقرار حكومت دینی در ایران، سینما نیز به تبع دیگر هنرها به دین گرایش بیشتری یافت و آثار مذهبی زیادی تولید شدند. اما واقعه عاشورا به سبب حجم عظیم اتفاقات رخ داده و نیاز به صرف هزینه های هنگفت، همچنان در سینما و تلویزیون مهجور ماند و تنها نمونه هایی اندك در این عرصه ساخته شدند كه از میان آنها تنها چند اثر نگاهی خلاقانه و ماندگار به این موضوع داشته اند.
"سفیر" ساخته "فریبرز صالح" نخستین قدم فیلمسازان ایرانی در به تصویر كشیدن واقعه عظیم عاشوراست. این فیلم كه با حمایت و پیگیری شهید "یوسف كلاهدوز" و تهیه كنندگی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تولید شد، به آخرین روزهای زندگی "قیس بن مصهر" فرستاده "مسلم بن عقیل" به كوفه برای بیعت گرفتن از اهالی این شهر می پردازد كه در نهایت به شهادت وی منجر می شود.
در این فیلم شاهد روزهایی هستیم كه هنوز با عاشورای حسینی (ع) فاصله دارد و تنها اتفاق هایی را كه در نهایت به آن روز ختم می شود، شاهدیم.
"سفیر" از نظر هزینه در زمره پرخرج ترین آثار آن سال ها (ابتدای دهه 1360) قرار می گرفت و به اصطلاح سوپر پروداكشن بود. صالح در نخستین تجربه پر خرج خود سمت و سوی داستان را به حادثه پردازی سوق داد و تماشاگر عامه پسند را بیشتر در مدنظر گرفت.
سكانس های مربوط به درگیری قیس با سوارهای حكومتی از ریتم و ساختار خوبی بهره می برد كه صحنه قطع سر یكی از آنها بشدت مورد توجه مردم قرار گرفت و تا مدت ها درباره تكنیك جذاب آن سخن می گفتند.
اما "سفیر" هر قدر در بخش های اكشن كار موفق بود، در مبحث درام و شخصیت پردازی چندان موفق نبوده است و كاراكترها پرداختی تخت و تك بعدی دارند. در این میان تنها باید كاراكتر محوری فیلم (قیس) را مستثنی كرد.
این ضعف در خلق شخصیت های منفی چون "ابن زیاد" بیشتر به چشم می خورد به گونه ای كه این شخص بسیار زیرك و در عین حال قسی القلب، به فردی شرابخوار و میمون باز و ابله تبدیل شده است. این اتفاق لطمه شدیدی به پیكره فیلمی زده كه با نیت به تصویر كشیدن عظمت كربلا ساخته شده اما در نهایت به فیلمی حادثه محور با محتوای مذهبی تبدیل شده است.
"سفیر" به علت همین ویژگی ها و نیز انقلابی بودن جامعه در آن روزها مورد توجه سینمادوستان قرار گرفت و ساختار حرفه ای اش بسیاری از ضعف های محتوایی آن را پوشانید.
همچنین نباید از كنار بازی عالی و بسیار جذاب "فرامرز قریبیان" در نقش قیس بن مصهر گذشت كه وجوه گوناگون این كاراكتر را، از جسارت و دلیری تا آرامش درونی و مظلومیتش به تصویر كشیده و جلوه خاصی بدان بخشیده است. نگاه نافذ قریبیان پس از گذشت ربع قرن از ساخت آن تنها چیزی است كه از این فیلم پر خرج به یاد مانده است.
سینمای دفاع مقدس به سبب پیوند عمیق رزمندگان با فرهنگ عاشورایی،
بستر بسیار مناسبی برای ساخت آثاری مرتبط با عاشورا در زمانه خود بود. برخی از فیلمسازان عرصه دفاع مقدس مانند "رسول ملا قلی پور" نگاه خلاقانه ای به هر دو مقوله داشتند. ملاقلی پور با الهام از واقعه كربلا فیلم "پرواز در شب" را تولید كرد كه هنوز پس از گذشت 20سال، دیدنی و جذاب بوده و پیام فیلمساز را به نسل جدید نیز منتقل می سازد.
"مهدی نریمان" فرمانده گردان كمیل در كانالی محاصره شده و به مرور زمان یارانش را از دست می دهد تا جایی كه جز چند مجروح نیرویی برایش باقی نمانده و بی آبی نیز مزید بر علت شده است. ملاقلی پور با الهام از یكی از موقعیت های دراماتیك كربلا (بستن آب به روی امام و یارانش و تشنگی آنان) داستانش را شكل داده و مظلومیت سالار شهیدان
را با تشنگی و مظلومیت گردان كمیل پیوند داده است.
كارگردان در سكانس های پایانی فیلم به شیوه جنگ های اعراب، نریمان را یك تك گویی به یادماندنی به شیوه رجز خوانی های دلاوران جنگ با قمقمه های خالی روانه كارزار می كند. نقطه اوج فیلم كه بسیار هم تاثیرگذار از كار درآمده جایی است كه نریمان پس از پر كردن قمقمه ها از نوشیدن آب خودداری كرده و همچون سردار رشید كربلا (حضرت ابوالفضل عباس)، با لبی تشنه شهادت را در آغوش می كشد.
استفاده صحیح و متناسب با فضا از موسیقی متن، جلوه دو چندانی به بخش پایانی فیلم بخشیده و آن را در اذهان ماندگار می سازد. این یكی از صدها موضوع مرتبط با عاشوراست كه نگاه خلاقانه زنده یاد ملاقلی پور آن را به تصویر كشیده و متاسفانه سینمای ایران از چنین گنجینه لایزالی غافل مانده است.
"شب دهم" ساخته "جمال شورجه" از همین دست فیلم هایی است كه با الهام از موضوع عاشورا ساخته شده و به درگیری عزاداران در شب دهم محرم با مستشاران آمریكایی پرداخته و از طریق كاراكتر اصلی اش (عزیز سحرخیز) كه همسر پا به ماهش را تنها گذاشته و از مهلكه گریخته، به ترس و تردید مردم كوفه كه امامشان را تنها گذاشتند، اشاره كرده است.
شورجه در این فیلم به تقابل ازلی و ابدی خیر و شر پرداخته و آن را به دوران جنگ تحمیلی پیوند داده است. در واقع سحرخیز با قرار گرفتن در جبهه به كشف و شهودی دست می یابد كه در جوانی قادر به درك آن نبوده است. اما فیلم به علت ضعیف فیلمنامه و استفاده از كلیشه ها، نتوانست آنچنان كه باید، دیده شود و اثرگذار باشد. پخش هر ساله آن در دهه محرم نیز نتوانسته مخاطبان چندانی را جذب كند و در اذهان ماندگار شود.
اما در میان فیلم های سینمایی مرتبط با عاشورا نمی توان فیلمی چون
"روز واقعه" ساخته "شهرام اسدی" را یافت. این فیلم بسیار پرخرج كه چند سالی را در مرحله فیلمبرداری با گروه های متفاوت گذراند، فیلمی است بشدت تاثیرگذار.
عبدالله، جوان نصرانی پس از مسلمانی آماده ازدواج با راحله است كه هنگامه جشن ندایی را می شنود، كیست كه مرا یاری كند. عبدالله به یكباره با شنیدن این ندا، مراسم را رها كرده به سوی كربلا رهسپار می شود و ...
نویسنده در نوشته اش با انتخاب جوان نصرانی تازه مسلمان موقعیت دراماتیكی را خلق كرده و ذهن تماشاگر را تا مدت ها درگیر خود می سازد و آن چیزی نیست جز آنكه چرا ندای امام (ع) را تنها عبدالله شنیده و دیگر حاضران كه جد اندر جد مسلمانند، نمی شنوند؟ تماشاگر جواب سوال خود را در طول فیلم به آهستگی گرفته و به یكی از رهنمودهای سالار شهیدان كه همانا برتری كیفیت مسلمانی بر قدمت آن است، پی می برد.
با همه اینها سینما آنچنان كه باید به واقعه كربلا نپرداخته و حق مطلب را ادا نكرده است. امیدواریم تازه ترین كار سینمایی "احمدرضا درویش" با عنوان "روز رستاخیز" اثری ماندگار در باب عاشورا و مظلومیت امام حسین (ع) و یاران شهیدش باشد

عالی بود سربزن