از روان شناسی زرد بیزارم
غروب یکی از اولین جمعه ها ی پاییزی در کافه ای کنار فرزاد موتمن و فرزند 6 ساله اش، یحیی، نشستم تا در حالی که فنجان کاپوچینوی خودش را با لذت و ذره ذره می نوشد، درباره فیلم و سلامت و زندگی با او گفت وگو کنم؛ فیلم سازی که «شب های روشن» اش تبدیل به خاطره بسیاری از فیلم بازهای ایرانی شده و «پوپک و مش ماشاالله» اش با تمام نقدهایی كه پیرامونش مطرح شد، هنوز عنوان پرفروش ترین فیلم سال را یدک می کشد...
سریال «نون و ریحون» که در شب های ماه رمضان از شبکه تهران پخش شد، اولین تجربه سریال سازی موتمن است و خیلی سخت بود که به او بگویم بهانه ما برای این مصاحبه، همین سریال است؛ چراکه موتمن مدعی است که: «از تلویزیون خانه ام تنها برای دیدن فیلم های مورد علاقه ام استفاده می کنم، نه برنامه های تلویزیونی.»
او در طول این مصاحبه برای آرام نگه داشتن «یحیی» مجبور شد وعده خرید بازی کامپیوتری به او بدهد و البته بلافاصله بعد از پایان مصاحبه برای خرید این جایزه با او راهی شد.
آقای موتمن! شخصیت های اصلی در فیلم های شما بخشی از شخصیت خودتان هستند یا برگرفته از مجموع شخصیت هایی که در اطراف تان دیده اید؟ مثلا در فیلم «شب های روشن»، ما با یک استاد دانشگاه طرفیم که عاشق تنهایی و کلکسیون کتاب های نایاب است و می توانیم او را نمادی از قشر کتاب خوان و جریان روشنفکری جامعه بدانیم. معمولا در فیلم های دیگر، وقتی با چنین شخصیتی مواجه می شویم، سیگار را یکی از عناصر جدانشدنی شخصیت می بینیم اما در «شب های روشن»، این شخصیت در هیچ نما و سکانسی سیگار به دست ندارد. برای این مساله، دلیل شخصی ای دارید یا اینکه نخواسته اید مبلغ دخانیات باشید؟
فکر می کنم نکته ای که باید در آثار من در نظر بگیرید، این است که من نویسنده فیلمنامه های آثارم نبوده ام. البته در آینده، اگر عمری باقی باشد، داستان هایی از خودم را فیلم خواهم کرد.
به هر حال، در 2 فیلم مورد علاقه خودتان (شب های روشن و صداها)، فیلمنامه نویس، یک نفر بوده: سعید عقیقی. می توان این طور برداشت کرد که فیلمنامه نویس با شما نزدیکی فکری زیادی دارد. درست نمی گویم؟
بله، فکر من و آقای عقیقی به هم نزدیک است ولی به هرحال، به همان دلیلی که گفتم، من نمی توانم با تاکید بگویم که این آدم ها، همه برگرفته از اوهام یا حتی جهان واقعی اطراف من هستند. بالاخره، وقتی من به عنوان کارگردان، فیلمی دست می گیرم، بخش هایی از خودم را وارد فیلم می کنم. در «شب های روشن» شاید شخصیت استاد دانشگاه، ترکیبی بود از برخی خصوصیات سعید عقیقی و برخی خصوصیات من. بعضی چیزها دقیقا اتفاق هایی بود که برای خود من پیش آمده بود و برای سعید عقیقی تعریف کرده بودم؛ مانند آن صحنه ایست بازرسی یا صحنه خواستگاری که دختر می پرسد: «من الان باید چی بگم؟» و مرد می گوید: «من اگه جای تو بودم، یه شب تا صبح راه می رفتم و بعد می اومدم می گفتم آره.» این دقیقا شکل خواستگاری خودم از همسرم بود.
واقعا؟! تعریف می کنید؟
بله؛ من یک روز به همین روش توی پارک جمشیدیه از همسرم خواستگاری کردم! خیلی از او بزرگ تر بودم حدود 20 سال و چون قبلا هم ازدواج کرده بودم، اولش او یک کمی غافلگیر شد. بعدش گفت: «من چی باید بگم؟» گفتم: «من اگه جای تو بودم، دور این استخر یه چرخی می زدم و برمی گشتم و می گفتم بله.»
چیز دیگری هم بین شخصیت شما و شخصیت اصلی آن فیلمتان مشترک بود؟
بله! مثلا من در خانه ام تلویزیون ندارم؛ یعنی دارم ولی برای فیلم دیدن از آن استفاده می کنم، نه تماشای برنامه های تلویزیون. یا مثلا آن شخصیت، تلفنش هیچ گاه زنگ نمی خورد. من هم تلفن منزلم را کلا قطع کرده ام و درباره موبایل ام هم فقط شماره هایی را جواب می دهم که می دانم کار دارند. در کل، آدم تلفن نیستم.
خب، کار من را راحت کردید؛ چون می خواستم به همین موضوع اشاره کنم که در بیشتر فیلم های شما (به ویژه در 3 فیلم «شب های روشن»، «صداها» و تله فیلم «دماغ») ما با آدم هایی طرفیم که اگرچه میان جمع هستند ولی انگار دور خودشان دایره ای کشیده اند تا حافظ تنهایی شان باشد؛ یک نوع تنهایی میان جمع!
من باز تاکید می کنم به دلیل اینکه خودم نویسنده کارهایم نبوده ام، نمی توانم مالکیت تمام و کمال این شخصیت ها را برای خودم بدانم ولی باید این را صادقانه بگویم که برای من، تنهایی خیلی مهم است. من، برعکس آنهایی که از تنهایی می نالند، عاشق تنهایی ام و از شلوغی بیزارم. نیاز شدیدم به تنهایی باعث شده که من و همسرم در 2 طبقه زندگی کنیم! خانه ما یک آپارتمان 2طبقه است که ما هر 2 را اجاره کرده ایم. در یکی، زندگی مشترک مان (من و همسر و پسرم) جریان دارد و در دیگری، من تنها می روم می نشینم و فیلم می بینم و کار می کنم و خلاصه، دنیای شخصی خودم را می سازم. این تنهایی به نظرم مهم است؛ چراکه اگر تنها نباشی، نمی توانی خلق کنی؛ یعنی اصلا فیلم در تنهایی ساخته می شود و اینکه برویم سر صحنه و دوربین بیاید و گروه و تدارکات و بازیگرها، در اصل، بخش واقعی فیلم سازی، این نیست. کار واقعی، لااقل برای من، موقعی است که در تنهایی نشسته ام؛ پاهایم را دراز کرده ام و دارم فیلم مورد علاقه ام را می بینم. فیلم من آنجا ساخته می شود.
این «تنهایی میان جمع» را که انگار هر روز بیشتر و بیشتر می شود، تا چه حدی ناشی از شرایط اجتماعی دنیای مدرن و گذار از سنت به مدرنیته می دانید؟ منظورم این است که شما فکر می کنید دنیای ماشینی به رغم پیشرفت های تکنولوژیک و ارتباطی اش، دارد انسان ها را بیشتر به انزوا می کشاند یا مساله به فردیت خود انسان ها برمی گردد؟
ما با همیم و تنها؛ مثل اسم یکی از ترانه های مورد علاقه من از ملانی: «با هم تنهاییم». در واقع، اغلب ما الان در مجتمع های مسکونی زندگی می کنیم؛ یعنی چند خانواده در یک مجتمع در کنار هم. ولی اتفاقا این آپارتمان ها حکم سلول هایی را دارند که ما را به شدت از هم دور می کنند. ما کنار هم زندگی می کنیم ولی همدیگر را نمی شناسیم؛ مثل فیلم «صداها» که در آن، ارتباط دیگر رودررو نیست؛ یعنی مجازی شده و برای همین، شاید در این فیلم، صدا یک وجه مخاطره آمیز و تهدیدکننده پیدا کرده است. فیلم «صداها» بیشتر از هر چیز دیگری، درباره بیماری «ترس از فضاهای بسته» و اضطرابی است که این ترس ایجاد می کند. یادم می آید به طراح صحنه ام گفتم فیلم «سکوت بره ها» را ببیند و روی طراحی اتاق اف بی ای دقت کند؛ چرا که در آن فضا پنجره وجود ندارد و پلیس ها میان دیوارها و پاراوان ها نشسته اند که در یک طرف، عکس کلی جسد است و در طرف دیگر، عکس کلی قاتل فراری خطرناک! حالا یکی از شخصیت ها این سوال را مطرح می کند که: «کی می گه آدمایی که توی این محیط رشد می کنن، سالم تر از هانی بال (قاتل خطرناک فیلم سکوت بره ها) هستن؟» به او گفتم در لوکیشن ما باید پنجره ها محو و تاریک باشند. برای همین معتقدم زندگی در چنین محیط هایی ما را به سمت آن نوع تنهایی می کشاند که اضطراب آور است؛ یعنی تنهایی از نوع منفی.
حس می کنم این پرداختن به بیماری ها و بحران های روزمره اجتماعی از دغدغه های شماست. در «شب های روشن»، ما با همین «تنهایی میان جمع» و در عین حال، حساسیت وسواس گونه در جمع آوری کتاب های خاص طرفیم. در «صداها» هم تنهایی و ترس از محیط های بسته را می بینیم. در تله فیلم «دماغ»تان هم با مساله عدم اعتماد به نفس طرفیم که شخصیت زن فیلم، گمان می کند مشکل اش فقط بینی بزرگ اوست و برای همین، دنبال جراحی بینی می رود. احتمالا مطالعه در زمینه روان شناسی، از علایق تان است. نیست؟
نمی توانم ادعا کنم که به طور جدی در این زمینه مطالعه می کنم. خب، در دوران جوانی، چند تا از کارهای فروید را خوانده ام و برایم جالب بوده ولی هیچ وقت مثلا به سمت یونگ نرفته ام. شاید نرسیدم. به هرحال، من عضو نسلی هستم که انقلاب کرده است و با فرصت هایی که ما داشتیم، کمتر به مطالعات روان شناسی می رسیدیم. بیشتر، تاریخ انقلاب های جهان را مطالعه می کردیم. من آنقدر که درباره انقلاب های اسپانیا و فرانسه می دانم، درباره روان شناسی اطلاعات ندارم. ولی به هرحال، من فیلمسازم؛ یعنی وقتی شخصیتی را خلق می کنم و به آن می پردازم، دارم با روان شناسی آن کاراکتر کار می کنم. ضمن اینکه لازم نیست حتما روان شناسی بلد باشیم تا بدانیم یک استاد باید چه نوع شخصیتی داشته باشد. داستایوفسکی به تو می گوید که این استاد چه نوع آدمی باید باشد (خنده).
راستش، سوالی که مرا در طول دیدن فیلم های شما درگیر می کرد، این بود که چرا این شخصیت های مساله دار فیلم هایتان هیچ گاه سراغی از روان پزشک یا روان شناس نمی گیرند؟
شاید به خاطر اینکه خودم خاطره خوبی از روان شناسان ندارم. وقتی 12، 13 ساله بودم؛ خانواده ام خیلی نگرانم شدند چون من اصلا اهل فوتبال بازی کردن توی کوچه ها نبودم و دوست و رفیقی نداشتم. بیشتر کتاب می خواندم و فیلم می دیدم. با معلم های ورزش هم توافق کرده بودم که در زنگ ورزش بروم کتابخانه کتاب بخوانم. عاشق تعریف کردن رویا و داستان بودم. خانواده ام متوجه نبودند که بچه شان از همان زمان، علاقه اش کدام سمت را نشانه رفته. شاید فکر می کردند دیوانه شده ام (می خندد). همان موقع، من را به مطب یک روان شناس بردند که گفت من یک رویابافم (به قول خودش، Day Dreamer). شاید به همین خاطر، من خاطره خوبی از این موضوع ندارم. البته این را هم بگویم که در سینما معمولا پرداختن به این حوزه، خوب از آب درنیامده؛ یعنی بیشتر صحنه های روان پزشکی در سینمای ما خوب جواب نداده و درمان از این طریق در سینمای ما بیشتر به نوعی از مسایل روان شناسی می پردازد که بسیار سطحی و کلیشه ای است؛ در حد کتاب هایی از قبیل «چگونه پولدار شویم» و «چگونه موفق شویم» و «چگونه عاشق شویم» خلاصه، بیشتر از جنس خرافات اند و هیچ عامل علمی ای ندارند. بیشتر، چیزی از جنس «آتش بس» می شوند؛ نه یک برخورد درمانی صحیح و علمی. من نام این روان شناسی را روان شناسی زرد گذاشته ام! و از این به اصطلاح روان شناسی بیزارم. ضمن اینکه من اصولا از زمینه های سایکودرام پرهیز می کنم چون می دانم که پرداختن به این حوزه معمولا اثر سینمایی را به شکست می کشاند. شاید تنها کسی که چنین صحنه هایی را خوب ساخته، وودی آلن باشد که اتفاقا می بینیم در بیشتر صحنه هایش، روان پزشک، خودش هیچ حرفی نمی زند. فقط در فیلم «ساختارشکنی هری»، روان پزشک که همسر خود وودی آلن است، حرف می زند و اتفاقا می بینیم که خودش هم دچار بیماری روانی است؛ یعنی مدام از اتاقی که بیمارش در آن اتاق است، به اتاقی که همسرش آنجاست، می رود و داد و بیداد راه می اندازد و کوچک ترین توجهی به بیمارش ندارد.
شاید به خاطر همین است که فیلم سازان ما عادت ندارند همان طوری که برای سکانس های پلیسی از کارشناس انتظامی مشاوره می گیرند، برای سکانس های پزشکی هم از متخصصان مربوطه مشاوره بگیرند.
بله؛ به خصوص در حوزه مسایل روان درمانی، اینکه شما می گویید، بیشتر دیده می شود و اتفاقا چقدر خوب است که این کار انجام شود. من الان یاد فیلمی افتادم که خیلی هم دوستش دارم و نمونه خوبی از پرداختن به مسایل روان شناسی در سینماست؛ فیلم «پرفورمنس» یا «اجرای نقش»، کار دونالد کمل و نیکولاس روگ. در این فیلم، با کلی از تئوری های فروید بازی شده. این پرداختن، به نظر من، پرداختن درست است؛ یعنی تو داری با تصمیم کار می کنی.
شما در تله فیلم «دماغ» به مساله جراحی زیبایی پرداختید، با این شعار کلیشه ای که می توان بدون بینی زیبا هم موفق بود. واقعا فکر می کنید وقتی اکثر بازیگران و ستاره های سینمای ما جراحی زیبایی بینی انجام داده اند، می توان از مخاطب خواست یک چنین پیامی را از ستاره های سینما بشنود و باور کند؟
من اعتقاد دارم باید بین اثر هنرمند و شخصیت واقعی او فاصله گذاشت. من شخصا مخالفتی با جراحی های زیبایی ندارم و معتقدم اگر کسی احساس می کند که باید چنین جراحی ای انجام بدهد، هیچ اشکالی در انجام دادنش نیست. بگذارید کلی تر بگویم. یکی از مهم ترین وظیفه های سینما این است که به مردم بگوید خوب باشید ولی خود من به عنوان یک سینماگر شاید چندان آدم خوبی نباشم. البته همان طور که گفتم، من شخصا به طبیعی بودن هر چیزی علاقه دارم و مثلا با انجام جراحی زیبایی در مورد همسر خودم مخالف ام؛ چرا که معتقدم هر چیزی به شکل طبیعی اش زیبایی خودش را دارد. ضمن اینکه اکثر این جراحی ها عوارض دارد و گاهی اوقات، چهره آدم ها را به جای زیبایی انسانی، تبدیل می کند به زیبایی عروسکی! انگار که ما با یک موجود پلاستیکی طرفیم! بله، من با زیبایی مصنوعی مخالف ام؛ دوست ندارم ابروها تتو شده باشند یا لب ها به طور مصنوعی باد کنند و... اما تاکید می کنم که این کار را بد یا ناپسند نمی دانم.
با تناسب اندام هم مشکل دارید؟ می خواهم بدانم خودتان اهل رژیم غذایی هستید یا نه؟
بله؛ من اگر مراقب رژیمم نباشم، به راحتی می شوم 120 کیلو! الان حدود 80 کیلو هستم و دارم سعی می کنم 5 کیلوی دیگر کم کنم.
با چه رژیمی؟
اهل رژیم های عجیب و غریب نیستم. خودم را عذاب نمی دهم؛ چون دیوانه غذای خوبم و همه رستوران های تهران را خوب می شناسم. بخش مهمی از درآمدم صرف غذا می شود. صبحانه ام بیشتر اوقات یک لیوان قهوه با بیسکوییت است. ناهار نمی خورم ولی شام را مفصل می خورم. نباید این حرف ها را به «سلامت» بگویم ولی واقعیت این است که نوشابه را خیلی دوست دارم و برای همین، رفته ام سراغ نوشابه های رژیمی. بعضی روزها 10 تا 12 قوطی نوشابه مصرف می کنم و به خاطر همین، در تیتراژ سریال «نون و ریحون»، مسوول طراحی تیتراژمان، نقاشی من را همراه با یک قوطی نوشابه رژیمی کشیده بود!
میانه تان با ورزش چطور است؟
راستش، هیچ وقت اهل ورزش نبوده ام ولی پیاده روی را دوست دارم؛ آنقدر که تمام مسیرهایم را پیاده می روم. ماشین را گذاشته ام در اختیار همسرم و خودم ساعت های طولانی پیاده روی می کنم. خلاصه، تحرکم زیاد است.
حرفی، خاطره ای، چیزی ندارید که «سلامت»تر باشد و گفت وگویمان را با آن تمام کنیم؟
چرا؛ من خیلی زیاد از آمپول می ترسم و جالب اینکه پدرم هم پزشک است. شاید ریشه ترسم این باشد که خانواده ام، مثل خیلی از خانواده های ایرانی، برای جلوگیری از شیطنت هایم در دوران کودکی، مدام تهدیدم می کردند به آمپول زدن! شاید باورتان نشود؛ الان چند ماه است که باید برای آزمایش خون به آزمایشگاه بروم ولی از ترس همان تزریق، هی پشت گوش می اندازم! اخیرا چشمم هم به نور حساس تر شده و ناچارم حتی شب ها عینک تیره بزنم و با اینکه دلم نمی خواهد خودم را به راحتی به تیغ جراحی بسپارم، به گمانم چاره ای ندارم جز اینکه بر ترسم غلبه کنم و چشمم را بسپارم به دست جراحان چشم پزشکی.
