مجموعه فرهنگی تاریخی تخت سلیمان تکاب به عنوان یکی از مهمترین و مشهورترین آثار تاریخ تمدن ایران و جهان جزو ۴ اثر ملی ثبت شده کشور در فهرست آثار تاریخی جهان است که هر ساله هزاران گردشگر داخلی و خارجی از آن بازدید می‌کنند.
تخت سلیمان به عنوان یکی از با ارزش‌ترین بناهای تاریخی ایران زمین در ۴۲ کیلومتری شمال شرقی تکاب در آذربایجان غربی واقع است.
برای دیدن مجموعه آثار تاریخی تخت سلیمان از طریق تهران می‌توان مسیر جاده زنجان را در پیش گرفت. این بنا در ۴۰ کیلومتری زنجان، سمت چپ جاده شهر سلطانیه قرار دارد.
در این شهر که زمان ایلخانان مغول و صفویه رونقی فراوان داشت می‌توان گنبد بزرگ سلطانیه را دید، این گنبد از سطح زمین ۵۱ متر ارتفاع دارد.
پس از خروج از زنجان به سمت دندی ۹۰ کیلومتر مسیر کوهستانی را باید پیمود و با خروج از دروازه این شهر در سمت شمال دریاچه، کاخ شکار آباقاخان (قرن سیزدهم میلادی) و ایوان غربی معروف به ایوان خسرو را می‌توان دید.
روبه‌‌روی آن هشت ضلعی‌های دوره مغولی قرار دارد و اگر به سمت غرب نگاه کنید روستای احمد آباد سفلی با چشمه‌های آب گرم و زندان سلیمان به چشم می‌خورد.
زندان سلیمان نیز که تپه‌ای است به ارتفاع یکصد متر از سطح زمین و مخروطی شکل، زمان ساسانیان محل قربانی یا نیایش موبدان زرتشتی بوده و البته بقایای بناهای دور مخروط زندان سلیمان، نشانگر اهمیت این محل مقدس است.
موبدان پس از نیایش در محل، حیوان را برای قربانی به جایگاه می‌بردند تا نذر آتشکده کنند.
احتمالاً دو هزار سال پیش مخروطی که امروز خالی از آب است و در دهانه تپه قرار دارد، پر از آب بوده و بقایای آب انبارها اطراف مخروط نشانگر غیر قابل استفاده بودن آب این دهانه و دریاچه درون آن است؛ اما به مرور زمان و بر اثر حجم رسوبات با فرو ریختن دهانه، چشمه‌های این دریاچه که در عمق ۱۰۰ متری قرار داشته‌اند بسته شده و مخروط کم کم به خشکی رفته است.
آب دریاچه تخت سلیمان و زندان سلیمان هیچ کدام آشامیدنی نیست و تنها برای کشاورزی و به راه انداختن آسیاب‌های آبی اطراف قابل استفاده بوده است.
● معبد آناهیتا
معبد آناهیتا در شمال شرقی دریاچه نیز حائز اهمیت است، چون آناهیتا، الهه آب، مورد احترام ایرانیان باستان بوده و برای وجود چنین معبدی باید دلیل ویژه‌ای وجود داشته باشد.
کوه بلقیس نیز با دو قله مرتفع ۳۳۰۰ متری در ۵/۷ کیلومتری شمال شرقی تخت سلیمان قرار دارد. روی قله جنوبی تراسها و ارکهای ساسانی دیده می‌شوند. صعود از کوه چندان مشکل نیست و می‌توان با گرفتن یک راهنمای محلی از دهکده تازه کندیا احمد آباد و سفلی به سوی آن رفت.
بین دو قله در فصل بارش، دریاچه‌ای از آب برفهای ذوب شده دیده می‌شود و پایین‌تر، چشمه‌ای وجود دارد که علت اصلی حضور معبد آناهیتاست.
این چشمه، آب آشامیدنی موبدان را تامین می‌کرده و نام کوه برگرفته از نام ملکه صبا، همسر حضرت سلیمان است.
اما در شمال دریاچه تخت سلیمان، آتشکده آذرگشسب قرار دارد که مهمترین اثر تاریخی این مجموعه است و جلوی آن، حیاط شمالی آتشکده و در شرق آن محل آتش مقدس است و در سمت شرق آتشکده تالار ستونداری قرار دارد.
مجموعه فرهنگی تاریخی تخت سلیمان تکاب ناحیه‌ای است به مساحت ۱۲۴ هزارمتر مربع که در ادوار مختلف محل سکونت مادها، اشکانیان، ساسانیان و مغولها بوده و به روایتی محل تولد زرتشت پیامبر است و علاوه بر بقایای آتشکده آذرگشسب شامل کوه زندان سلیمان، آبگرم تخت سلیمان و قلعه بلقیس نیز هست.
● قلعه تخت سلیمان
قلعه تاریخی تخت سلیمان بازمانده از دوره ساسانیان با بخش‌های مختلفی همچون آتشکده آذر گشسب به عنوان یکی از مهمترین آتشکده‌های دوره ساسانی، آتشکده شاهی و جنگ آوران، ایوان خسرو، معبد آناهیتا، آتشگاه‌های کوچک و دروازه‌ها و دیوارهای مستحکمش از بناهای مهم تاریخی جهان به شمار می‌رود. در زمان ساسانیان ایرانیان سه آتشگاه بزرگ و برجسته داشتند.
نام آتش‌هایی که در این آتشگاه‌ها نگهداری می‌شد یکی <برزین مهر> به معنای آتش عشق والا و ویژه برزیگران بود که در نزدیکی نیشابور خراسان جای داشت، دیگری <فربغ> بود به معنای آتش فر ایزدی که در کاریان فارس و ویژه موبدان و بلندپایگان بود و سومی <گشسب> که در تکاب آذربایجان قرار داشت.
آتشگاه آذرگشسب ویژه ارتشیان بود و در شهر و محلی بنام شیز یا گَنجک بر روی کوه اسنوند قرار داشت. آذرگشسب به معنای آتش اسب نر است.
بر پایه افسانه‌های ایرانی این آتشگاه به این علت آذرگشسب نامیده شده است که کیخسرو به هنگام گشودن بهمن دژ در نیمروز با تیرگی شبانه که دیوان با جادوی خود پدید آورده بودند روبرو شد، آنگاه آتشی بر یال اسب وی فرود آمد و جهان را دیگر باره روشن کرد و کیخسرو پس از پیروزی و گشودن بهمن دژ به پاس این یاوری اهورایی، آتش فرود آمده را آنجا بنشاند و آن آتش و جایگاه به نام آتش اسب نر (گشسب یا گشنسب) نامیده شد. این محل هم اکنون تخت سلیمان نام دارد.
مجموعه باستانی تخت سلیمان قبل از اسلام به عنوان بزرگترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان به شمار می‌رفت اما در سال ۶۲۴ میلادی و در حمله هراکلیوس، امپراطور رومیان به ایران تخریب شد.
به کارگیری سنگ‌های تراشدار و آجرهای بزرگ در ساخت این بنای تاریخی و واقع شدن دریاچه عجیب و همیشه جوشانی به عمق ۱۱۲ متر در وسط این مجموعه جلوه زیبا و خاصی به این مکان تاریخی بخشیده است.
درجه حرارت آب این دریاچه در تابستان و زمستان یکسان و حدود ۲۱ درجه است و همین موضوع ثابت می‌کند که آب آن از سفره‌ای زیر زمینی در عمق بسیار زیاد تامین می‌شود.
آب این دریاچه که از عمق ۱۱۶ متری از درون زمین به سطح می‌آید و به زمین‌های اطراف می‌ریزد دارای املاح زیادی است که آن را برای آشامیدن و کشاورزی نامناسب کرده است. رسوب‌های حاصل از این املاح در قرن‌ها لبه دریاچه را شکل داده و متغیر کرده است.
این مکان تاریخی در زمان ایلخانیان و در دوره حکمرانی آقاخان در قرن هفتم هجری به عنوان تفرجگاه تابستانی مورد استفاده قرار می‌گرفت و این حکمران مغول با ساخت بناهای مختلفی همچون سالن شورا، ایوان شرقی و ساختمان‌های هشت و ۱۲ ضلعی یکبار دیگر جان تازه‌ای به مجموعه تاریخی تخت سلیمان تکاب بخشید.
آثار بناهای دوره‌‌های اشکانیان و ساسانی و ایلخانان مغول در این محل یافت شده است. مهمترین آثار به جا مانده آن آتشکده و تالارهای دوره ساسانی است. برخی آثار ساسانی دیگر نیز در کوه بلقیس و زندان سلیمان در نزدیکی تخت سلیمان ساخته شده است.
کاوشگاه باستانی نیز از سوی یونسکو به عنوان میراث جهانی شناخته شده است و طرحهای بزرگی برای بازسازی و کاوش در آن در دست اجرا است.
