ابوعلی حسین معروف به ابنسینا،
(427 /428 -370 ق)، پزشك، فیلسوف، منطقى و دانشمند. مشهور به ابنسینا یا ابوعلى سینا، در مغرب زمین آویسن یا آویسنا و ملقب به حجةالحق، شیخالرییس، شرفالملك و امام الحكما. ابنسینا در افشنهى بخارا، زادگاه مادرش، متولد شد. پدر وى از دیوانیان دستگاه سامانیان بود و در تربیت فرزندان خود سخت كوشا. پدر ابنسینا، عبداللَّه، شیفتهى تعلیمات اسماعیلیان بود. ابنسینا، علىرغم اشراف به نظر و عقاید این گروه، گرایشى به این فرقه نداشت.
در چهارده سالگى در علم بر استاد خود ابوعبداللَّه ناتلى پیشى گرفت، چندان كه مشكلات منطق را بر استاد خود مىگشود. در شانزده سالگى جمعى از پزشكان فاضل زیردست او كار مىكردند. ابوعلى با مداواى بیمارى نوح بن منصور سامانى امیر خراسان اجازه یافت كه از كتابخانهى عالى امیر استفاده كند. در هجده سالگى جامعالعلوم شد و از این پس ترقیات وى نتیجهى اجتهاد شخصى خود وى بود. در بیست و یك سالگى نخستین اثر فلسفى خود را تحت عنوان «العروضیه» به درخواست ابوالخیر عروضى نوشت. پس از درگذشت پدر، به خدمات دیوانى روى آورد.
به زودى فكر و تدبیر او مورد قدردانى واقع شد. امیران علاوه بر نصایح پزشكى او در سیاست نیز خواستار رأى او شدند. چندین بار به وزارت رسید، و در معرض رشك دیگران قرار گرفت. چندین بار فرار كرد. مدتى زندانى شد. ولى از زندان گریخت. چهارده سال در آرامش در دربار علاءالدوله دیلمى در اصفهان مىزیست. بر اثر مسافرتها و شب زندهداریها و بىتوجهى به خود به قولنج مبتلا شد و در ضمن لشكركشى علاءالدوله در همدان درگذشت و در همین شهر به خاك سپرده شد. در جشن یادبود هزارهى او بر مزارش بنایى ساختند. شهرت ابنسینا چندان است كه از مرزهاى سرزمینهاى اسلامى گذشته و به سراسر جهان رسیده است. آثار او به زبانهاى مختلفى ترجمه و منتشر شدهاند. ابنسینا، علاوه بر پزشكى و فلسفه، در نجوم، فیزیك، علوم طبیعى نیز آثارى دارد از آن جمله، در اواخر عمر به دستور علاءالدوله آلتى شبیه ورنیهى كنونى براى به دست آوردن نتایج دقیق در رصد اختراع كرد. از هوش و حافظهى وى سخنها گفتهاند و او را سرآمد فلاسفه اسلامى دانستهاند.
وى با ابوریحان بیرونى و ابوسهل مسیحى، معاشرت و مباحثه داشت و از معاصرینش مىتوان ابنخمار و ابوالفرج بن طیّب را نام برد و از جمله شاگردان او ابوالحسن بهمنیار بن مرزبان، ابنزیله، ابوعبداللَّه معصومى، ابوعبید جوزجانى را با ابوسعید ابوالخیر نیز مباحثهاى داشت كه بسیار مشهور است. ابنسینا در زمینهى ادبیات نیز كتابهایى نوشت و اشعارى نیز به وى منسوب است. از آثار او: «النجاة»؛ «الاشارات والتنبیهات»، در منطق و حكمت؛ «الشفا» در حكمت علمى نظرى؛ «دانشنامهى علائى»، به فارسى؛ «اسرار الصلاة»؛ «مبدأ و معاد»؛ «قانون»، در طب. این كتاب با وجود ناقص بودن، سبب اشتهار ابنسینا در اروپا شد. «اسباب حدوث الحروف و مخارجها»، در زبانشناسى؛ «الموجز الكبیر»؛ «الموجز الصغیر»، هر دو در منطق؛ «رساله حى بن یقظان»؛ «المدخل الى صناعة الموسیقى»، در موسیقى كه از آثار فارابى كاملتر و جامعتر است؛ «مقالة فى آلة رصدیه». در كل 276 عنوان كتاب به او نسبت مىدهند كه 131 اثر را با انتساب صحیح و مابقى را با انتساب مشكوك از او دانستهاند.[1] شیخالرئیس حجةالحق شرفالملك امامالحكماء ابوعلى حسین بن عبداللَّه بن حسن بن على معروف به ابنسینا (و. افشنه یا خرمیثن 370- ف. همدان 428 ه.ق.) پدر او از مردم بلخ و مادر وى ستاره از اهل افشنه (نزدیك بخارا) بود.
ابنسینا در بخارا كسب علم كرد و در ده سالگى قرآن را از بر نمود و نزد ابو عبداللَّه ناتلى منطق و هندسه و نجوم آموخت. و پایه وى از استاد در گذشت. از آن پس به تعقیب علوم طبیعى و ما بعدالطبیعه و طب پرداخت. آثار فارابى فكر ابن سینا را به خود جلب كرد و مشوق او در مطالعه آثار فلسفى گردید. وى در عنفوان شباب نوح بن منصور پادشاه سامانى را معالجه كرد و از كتابخانه گرانبهاى او بهرهها برد. ابن سینا بخارا را ترك گفت و به گرگانج شتافت، و از آنجا به حكم ضرورت به خراسان و سپس به گرگان و رى و همدان و اصفهان شد و آثار ذىقیمت خویش را در این سفرها تحریر كرد. شیخ در همدان به وزارت شمسالدوله رسید. و سالهاى اخیر عمر را در اصفهان در حمایت علاءالدوله كاكویه گذرانید و در سفرى كه همراه امیر مزبور به همدان مىشد، در راه مریض گردید و در همدان درگذشت.
آرامگاه او را بدانجا برپا داشتهاند. به مناسبت هزارمین سال تولد وى، جشنى در سال 1331، ه. ش. در ایران منعقد گردید. مؤلفات ابن سینا همواره مورد توجه بوده و شروح متعدد بر آنها نوشتهاند و بسیارى از آنها نیز به زبانهاى غربى ترجمه شده است. آثار مهم ابن سینا- كتابالشفاء كتاب القانون فى الطب، كتاب اشارات، كتابالنجاة، دانشنامه علائى (به فارسى) و غیره است. آرامگاه ابن سینا در همدان است.
