نگارش قرآن در مراحل تكاملى خودقرآن از صدر اول، به خصوص از ناحیه كتابت و زیبایى خط، با گذشت زمان سیرتكاملى داشته است.
خطاطان بزرگ، در زیبایى قرآن و تكمیل خط آن، سهمبه سزایى داشتهاند. نخستین كسى كه در راه تكمیل كتابت مصحف و زیبایى خط آنقدم برداشت، خالد بن ابى الهیاج از اصحاب امیر المؤمنین علیه السلام بود كه در حدودسال صدم هجرى در گذشته است.
او به خوشنویسى و داشتن خط زیبا معروف بود.گفتهاند كه سعد، مولا و حاجب ولید، وى را براى كتابت مصحف و شعر و اخبار دردربار ولید بن عبد الملك (96 - 86) استخدام كرد.
او كسى است كه پس از تجدید بناو توسعه مسجد نبوى در مدینه، به دست عمر بن عبد العزیز، سوره شمس را باطلا برمحراب آن مسجد نوشت. این تجدید بنا به سال 90 هجرى پایان یافت (1).عمر بن عبد العزیز از خالد خواست كه مصحفى با همین خط براى او بنویسد واو مصحفى را با زیبایى تمام نوشت.
عمر بن عبد العزیز آن را پذیرفت و بر او آفرینگفت. اما خالد مبلغ زیادى را براى انجام این كار مىخواست، كه عمر از پرداخت آنخود دارى كرده و مصحف را به او پس داد.محمد بن اسحاق (ابن الندیم) مىگوید: «مصحفى را به خط خالد بن ابى الهیاج ازاصحاب على علیه السلام دیدم. این مصحف در مجموعه خطوط تاریخى محمد بن الحسینمعروف به ابن ابى بعره بود كه پس از او به عبد الله بن حانى رسید» (2).
خطاطان تا اواخر قرن سوم هجرى مصحفها را با خط كوفى مىنوشتند. از اینپس، در اوایل قرن چهارم، خط زیباى نسخ جاى خط كوفى را گرفت.
اولین مصحف به خط نسخ، به دستخطاط معروف محمد بن على بن الحسین بنمقله (328 - 272) نوشته شد. گفته شده است: وى اولین كسى است كه به خط ثلثو نسخ نوشت. او كه در علم هندسه تخصص داشت، با رسم حروف هندسى و بنانهادن قواعد و اصول آن، خط عربى اسلامى را تغییر داد و بدان زیبایى بخشید.
این كار منحصر به اوست و تا كنون در میان امت اسلامى خطاطى با این مهارتیافت نشده است. تعدادى از مخطوطات تاریخى، مانند مصحف موجود در موزههرات در افغانستان منسوب به اوست و گفتهاند كه او دو بار قرآن را نوشت (3).خط نسخ عربى در قرن هفتم هجرى، به دستیاقوت بن عبد اللهموصلى (متوفاى 689) به حد اعلاى كمال خود رسید.
او با خط زیباى خود هفتمصحف نوشت. این مصحفها با انواع خطوط نوشته شده بود و پیش واى دیگر نویسندگان قرار گرفت (4). كلیه مصحفها تا قرن یازدهم هجرى بر شیوه خط یاقوتنوشته مىشد. در اول قرن دوازدهم تركهاى عثمانى، به خصوص پس از فتح مصربه دستسلطان سلیم، خط عربى اسلامى را مورد توجه قرار دادند و به دستخطاطان فارسى كه در امپراتورى عثمانى خدمت مىكردند در پیش برد و تكمیلاین خط كوشیدند.
سلطان سلیم تمام خطاطان، نقاشان و هنرمندان را در پایتختخود گرد آورد. اینان انواع جدیدى از خطوط عربى، مانند خط رقعى، خط دیوانى، خط طغرایى و خط اسلامبولى را پدید آوردند، كه هم چنان در نوشتهها متداولاست.برخى از خطاطان عثمانى كه شهرت بسیار یافتند عبارتند از: حافظعثمان (متوفاى 1110) و سید عبد الله افندى (متوفاى 1144) و استادراسم (متوفاى 1169) و ابوبكر ممتاز بك مصطفى افندى، كه خط رقعى را اختراعكرد.
این خط از سهلترین و سادهترین خطوط عربى است. او قواعد این خط راوضع نمود و اولین بار با این خط كتابت كرد. ابوبكر ممتاز بك در زمان سلطانعبد المجید خان و به سال 1280 هجرى این خط را عرضه كرد.چاپ مصحفها نیز مانند كتابت آن، در دورههاى مختلف رو به كمال داشتهاست. نخستین بار در حدود سال 950 هجرى مطابق 1543 میلادى، قرآن دربندقیه به چاپ رسید. ولى پس از چاپ، مقامات كلیسا به معدوم كردن آن دستور دادند.
پس از آن در سال 1104 هجرى مطابق با 1692 میلادى هنكلمان در شهر هامبورگ به چاپ قرآن همت گماشت. پس از وى در سال 1108 هجرى مطابق با1696 میلادى ماراكى در «پادو» به چاپ قرآن دست زد.به سال 1200 هجرى مطابق با 1785 میلادى، مولا عثمان در «پطرزبورگ»روسیه، قرآن را چاپ كرد و این اولین چاپ اسلامى قرآن بود.
نظیر آن در «قازان» نیزبه چاپ رسید.فلوگل نیز در سال 1252 هجرى مطابق با 1836 میلادى در شهر «لیپزیك» بهچاپى مخصوص از قرآن دست زد. این چاپ از قرآن به علت املاى ساده آن بااستقبال بىنظیر اروپاییان رو به رو شد. اما مانند دیگر چاپهاى اورپایى در جهاناسلام توفیقى به دست نیاورد.اولین دولت اسلامى كه به چاپ قرآن اقدام كرد و اقدام آن با موفقیت رو به روشد، «ایران» بود. این دولت اسلامى دو چاپ سنگى زیبا و منقح از قرآن تهیه كرد.
این چاپها كه در حجمى بزرگ ارائه شده و داراى ترجمه در ذیل هر سطر بود وبرخوردار از فهرستهاى متعدد بود. اولین نسخه به سال 1243 هجرى مطابق با1827 میلادى در تهران و دومین نسخه در سال 1248 هجرى مطابق با 1832میلادى در تبریز به چاپ رسید. در این زمان در هند نیز قرآن چاپ و منتشر شد.به دنبال آن، از سال 1294 هجرى مطابق با 1877 میلادى، تركیه عثمانىبه چاپهاى مختلفى از قرآن دست زد كه در نهایت زیبایى و استوارى قرار داشت.در سال 1323 هجرى مطابق با 1905 میلادى، روسیه تزارى به چاپ قرآنى بهخط كوفى و به حجمى بزرگ همت گماشت، كه تصور مىرفتیكى از مصحفهاى اولیه عثمانى است.
این قرآن خالى از نقطه و علایم فتحه و كسره بود. چند ورق ازاول آن افتاده و آخر آن نیز ناقص بود. این قرآن از آیه هشتم سوره بقره: و من الناسمن یقول امنا بالله و بالیوم الاخر و ما هم بمؤمنین آغاز و به آیه چهارم از سوره زخرف:و انه فی ام الكتاب لدینا لعلی حكیم پایان مىیافت. این قرآن در سمرقند پیداشده بود و در اختیار كتاب خانه سلطنتى در پطرزبورگ بود و انستیتوى آثار در «تاشكند» آن را با همان حجم اصلى و خصوصیات دیگر در پنجاه نسخه فتوگرافىكرده، به مهمترین دانشگاههاى كشورهاى اسلامى هدیه نمود.
نسخهاى از این قرآندر كتاب خانه دانشگاه تهران (با شماره 14403 ثثا) موجود است.در سال 1342 هجرى مطابق با 1923 میلادى، كشور مصر به چاپ قرآن اقدامنمود. چاپ این قرآن به وسیله كمیتهاى با تعیین وزارت اوقاف آن كشور و بهسرپرستى مشایخ الازهر انجام شد. این نسخه از قرآن با پذیرش جهان اسلامرو به رو شد و چاپهاى بسیارى بر اساس آن انجام گرفت.در سال 1370 هجرى مطابق با 1950، عراق نیز به چاپ نفیسى از قرآن دستزد.
هم چنین سراسر جهان اسلام به چاپ و نشر قرآن به بهترین صور و زیباترین انواعچاپ همت گماشتند. این روش هم چنان در جهان اسلام ادامه دارد.هم چنین قرآن دیگرى از خطاطى سورى به نام «عثمان طه» رواج یافت. این قرآندر كشورهاى سوریه، عربستان، ایران، لبنان و دیگر كشورهاى اسلامى چاپ شد.ویژگى این چاپ تنظیم آیات در صفحه و تقسیم منظم حزبها و جزءهاى سىگانهقرآن است (5).
پىنوشتها:------------------------------1 - تاریخ یعقوبى، ج 3، ص 30 و 36.2 - الفهرست، ص 9 فن اول از مقاله اول و ص 46 فن اول از مقاله دوم.3 - الخط العربی الاسلامی، ص 155. الخطاط البغدادی، ص 16.4 - الخط العربی الاسلامی، ص 171. مصور الخط العربی، ص 92.5 - براى اطلاع بیشتر از خط عثمان طه و ویژگىهاى آن رجوع كنید به: خرمشاهى، بهاء الدین، قرآن پژوهشى، ص 657.منبع:علوم قرآنى صفحه 177 محمد هادى معرفت
