تبیان، دستیار زندگی

 سلام

یکی دیگر چهار قسمت ادبیات ،ادبیات تعلیمی است .در این قسمت از ادبیات تعلیمی گفته میشود.

ادبیات تعلیمی

درآمدی بر ادبیات تعلیمی

     نه هر آدمی زاده از دد به است

كه ددزادی زاده بد به است

(سعدی)

اگر ادبیات را زاییده فطرت هنرجو و هنرپرور انسان بدانیم و به این قائل باشیم كه ادبیات هنگامی به اوج هنر و زیبایی می رسد كه این هنر ظاهری با یك تعهد درونی از سوی آفریننده آن همراه باشد، بالتبع به این نتیجه خواهیم رسید كه عالی ترین نوع ادبیات، گونه ای است كه انتقال دهنده این تعهد درونی باشد و در مخاطب تاثیری والاتر و ژرف تر از تاثیر لذت از هارمونی های ظاهری و لغوی ایجاد كند كه همانا این لذت، لذتی است كه زاییده تنبه و دگرگونی فكری و روحی مخاطب است.

در حقیقت باید گفت ادبیات هنگامی ادبیات است كه به این دستاوردهای متعالی یعنی تعلیم و تربیت جوامع و نسلها رسیده باشد و بی شك ادبیات كلاسیك سرزمین ما نیز به عنوان یكی از غنی ترین ادبیات ملل از این ویژگی برخوردار است و اگر وسیع تر به موضوع بنگریم روح تعلیم و تربیت در همه ادبیات ما گسترده شده و اینگونه نیست كه تنها متونی كه ما در آن حوزه ادبیات تعلیمی می شناسیم مصداق گفته ما باشد، بلكه سایر متون نیز در دیگر ژانرهای ادبی همچون عاشقانه و احساسی در نهایت تاثیر تعلیمی بر مخاطب می گذارند. به عنوان مثال آیا می توان شاهنامه فردوسی را كه به عنوان یك شاهكار حماسی مطرح است فاقد ارزشهای تعلیمی و تربیتی بدانیم؟ قطعاً پاسخ منفی است.

یا مثلاً چگونه می توان گفت مطالعه منظومه خسرووشیرین به عنوان یك اثر در ادبیات عاشقانه سهمی در تعالی روحی و روانی افراد ندارد و انسان هیچ درسی از آن نمی آموزد. باید پذیرفت كه اگر ادبیات حماسی روحیه دلیری و جوانمردی را در انسان می پرورد و اگر ادبیات عاشقانه حس دلدادگی و زیبا پسندی را در وی زنده می كند، همه اینها در واقع جزیی از تربیت او به حساب می روند و در تكامل و تعالی او نقش اساسی دارند. مثلاً آنجا كه سعدی فرمود:

ای خردمند كه گفتی نكنم چشم به خوبان

به چه كار آیدت آن دل كه به جانان نسپاری

جدا از آنكه یك حس عاشقانه را در انسان بیدار می كند به او می آموزد كه خداوند به انسان دل داده كه او آن را به جانان بسپارد.

و آنجا كه انسان بی علاقه به پری رویان را آدم نمی داند، به او گوشزد می كند كه ویژگی آدمی عشق و دلدادگی است.

در من این است كه صبرم ز پری رویان نیست

وز گل و لاله گریز است ز گل رویان نیست

هان تو عیبم مكن ای خواجه اگر آدمیی

كادمی نیست كه میلش به پری رویان نیست

اما گمان می رود نخستین بحثی كه در ادبیات تعلیمی مطرح می شود، بحث در مورد خاستگاه آن است؛ یعنی اصولاً ادبیات تعلیمی از كجا آغاز می شود؟ یا بهتر بگوییم، یك شاعر تحت چه شرایط درونی و بیرونی (اجتماعی و سیاسی) به این دیدگاه می رسد كه باید به تعلیم و تربیت روی آورد و پا به اقلیم ادبیات تعلیمی نهاد؟

به نظر می رسد پاسخ به این پرسش نیاز به یك پیش مقدمه ذهنی دارد و آن این است كه شاعر یا به طور كلی هنرمند به واسطه بینش متفاوتی كه دارد به ایفای نقش اجتماعی خود می پردازد یا بهتر بگوییم این بینش خاص در انسان است كه از او یك شاعر می سازد؛ لذا همین بینش متفاوت موجب می شود شاعر چیزی را ببیند كه افراد عادی از درك آن عاجزند. و همین بینش و شناخت است كه تعهد و مسئولیت را در او درونی می كند و او را بر آن می دارد تا همین دگرگونه دیدن و دگرگونه اندیشیدن را به جامعه انتقال دهد. مثلاً صائب تبریزی به این اندیشه می رسد كه اظهار عجز طبقات پایین جامعه باعث درازدستی و تعدی بیشتر طبقات فرادست می شود و می گوید:

اظهارعجز پیش ستمگر ز ابلهی است

اشك كباب باعث طغیان آتش است

گاهی نیز شاعر نقش حافظه جامعه را بازی می كند و نكاتی كه انسان طی زندگی روزمره از یاد می برد را به یاد او می آورد. به عنوان نمونه انسان گاهی فراموش می كند كه زندگی او جاویدان نیست و روزی كه قرار باشد از دنیا برود ثروت دنیوی نمی تواند لحظه ای به زندگی او بیفزاید. سعدی همین نكات را در چند بیت دلنشین یادآوری می كند.

خبر داری ای استخوانی قفس؟

كه جان تو مرغی است نامش نفس؟

چو مرغ از قفس رفت و بگسست قید

دگر ره نگردد به سعی تو صید

سكندر كه بر عالمی حكم داشت

در آن دم كه بگذشت و عالم گذاشت

میسر نبودش كز او عالمی

ستانند و مهلت دهندش دمی

(بوستان)

منظور آنكه این گونه پندهای اخلاقی در قالب سخنان دلپذیر و خوشایند در ادبیات كلاسیك فراوان است كه از خداوند توفیق می خواهم تا بتوانم در سری جدید مجموعه مقالات "در كوچه باغ ادب" آنها را در حد بضاعت خود پیشكش خوانندگان گرامی نمایم.

 نویسنده: سیدمحسن حسینی طه