تبیان، دستیار زندگی

یکی از معروفترین آثار تاریخی استان گلستان دیوار دفاعی گرگان است که به نامهای سد اسکندر، سد انوشیروان، سد فیروز و قزل آلان(مار سرخ) در طی دوره های مختلف شهرت یافته است.  دیوار دفاعی سد اسکندر، بزرگترین دیوار دفاعی جهان پس از دیوار چین است که براثر بی تدبیریها در طی سالها، اکنون تنها خرابه هایی از آن برجای مانده و آبکش شده است. این دیوار به طول بالغ بر 170 کیلومتر زمانی در این منطقه بوده است که متاسفانه به دلیل عدم نگهداری و حراست صحیح به کلی از بین رفته و تنها خرابه هایی از آن باقی مانده است.

دیوار دفاعی گرگان از شرق دریای خزر در ناحیه گمیشان شروع و پس از گذر از شمال آق قلا و گنبد کاووس به طرف شرق ادامه داشته و در کوههای پیش کمر(شمال شهر کلاله) محو می شود و طول  طول دیوار حدود 155 کیلومتر است.مورخان اسلامی از پایان و امتداد دیوار ذکری نکرده و به نظر می رسد از موقعیت جغرافیایی آن بی اطلاع بوده اند، مسیر دیوار از طرف شرق به موازات گرگان رود پیش رفته و از محوطه های باستانی مهمی چون قره شیخ تپه، ملا علی تپه، آبادان تپه، ملک علی تپه و قره محمد تپه که در قسمت شمالی دیوار واقع شده اند، می گذرد.

ابن اسفندیار در «تاریخ طبرستان» نام این دیوار را "فیروزکند نوشت"، حمدالله مستوفی در «نزهه القلوب» آن را اثر "فیروز ساسانی" می داند و از زمانی که جهانگردان اروپایی در قرون 16 و 17 میلادی به ایران مسافرت کرده اند، نام اسکندر به آن اضافه شد.در قرون اخیر «اشمیت» با بررسی هوایی که در این منطقه انجام داد، طول آن را 170 کیلومتر و زمان احداث آن را بین حمله اسکندر و اوایل اسلام دانست، «رابینو» نیز در کتاب مازندران و استرآباد آن را بنای اسکندر می داند که در دوره انوشیروان تجدید بنا شد.پروفسور «آرند» سوئدی تاریخ بنای آن را تا زمان ساسانیان می داند، «ریچارد فرای» نیز در مقاله سیستم دفاعی عهد ساسانیان بنیاد این دیوار را به انوشیروان نسبت می دهد، اشیائی که در حین کاوش های دیوار دفاعی به دست آمده، سفال، شیشه و فلز بودند که سفال آن از اهمیت بیشتری برخوردار است.

سفالینه دیوار دفاعی به سه گروه، سفال خاکستری دوره اشکانی، سفال قرمز دوره اشکانی و سفال قرمز دوره ساسانی تقسیم می شود و نتایجی که باستان شناسان از کاوش های دیوار دفاعی گرفته اند، موارد زیر است.اما نتیجه مهم درباره زمان بنیاد دیوار است که باستان شناسان به دلایل ذیل آن را به دوره اشکانی نسبت می دهند، آجرهای به کار رفته در ساختمان دیوار بیشتر 10×40×40 سانتی متر بوده که اغلب در بناهای اشکانی مورد استفاده بوده است و کاربرد آجر و آجرچینی در ساختمان دیوار قابل مقایسه با بناهای شناخته عصر پارتی مانند کاخ آشور و قلعه ضحاک است.بررسیها نشان می دهد که بنیاد دیوار در زمان اشکانیان هم زمان با حکمرانی مهرداد دوم (87-123 ق.م) انجام گرفته باشد و به نظر در دوره ساسانی بازسازی و تعمیر شده است و از آنجا که هجوم قبایل وحشی مثل سکاها و هیاطله به شمال شرق ایران در دوره اشکانی به خصوص در زمان مهرداد دوم آغاز شده بود برای دفاع از هجوم این قبایل دیوار دفاعی گرگان ساخته شد.

گلستان، استانی سرسبز و پرجاذبه دارای آثار تاریخی و طبیعی فراوان و منحصر بفرد است که به دلیل کم توجهی و سوء مدیریتها و نبود برنامه اصولی و کارشناسی درحال نابودی است که دیوار دفاعی اسکندر از جمله آن است.

کاش درباره سازنده این بنا هم میگفتید.
این سازه عظیم به گفته مورخان مازندرانی به دست شاهان این سرزمین ساخته شد و تا زمان عباسیان شاهان قدرتمند این خطه به بازسازی آن میپرداختند و با استفاده از آن از خویش دفاع میکردند. آخرین بار مازیار این دیوار را بازسازی کرد و بر روی آن برجکهایی ساخت و در کنارش خندقی عظیم کند تا عباسیان و طاهریان قادر به گذشتن از آن نشوند.

***

اطلاعات بیشتر در:
http://fa.wikipedia.org/wiki/دیوار سرخ گرگان

http://mazeroni.blogspot.com/2010/07/blog-post_22.html

با سلام

قزل آلان یا مار سرخ (دیوار بزرگ گرگان) طولانی‌ترین اثر معماری ایران باستان و پس از دیوار چین دومین دیوار تاریخی تاریخی قاره آسیا با ۲۰۰ کیلومتر طول ، در دشت گرگان و ترکمن صحرا قرار دارد.

این دیوار از شرق دریای خزر در خواجه نفس شروع و از شمال آق‌قلعه و گمشیان گذشته پس از پیمودن شمال گنبد به طرف شمال غرب رفته و در کوه‌های پیش‌کمر محو می‌شود. در نوشته‌های تاریخی ، دیوار بزرگ گرگان را که مانعی در برابر بیابان‌گردان آسیای میانه بوده به نامهای سد سکندر ، سد انوشیروان ، سد فیروز ، دیوار دفاعی و … نامیده‌اند و مطالب گوناگونی در مورد آن بیان داشته‌اند.

نخستین پژوهشهای باستان‌شناسی این دیوار توسط ژاک دمرگان فرانسوی درست در ۱۰۰ سال پیش صورت گرفت که بخشی ار مسیر دیوار را از روی نقشه ترسیم نمود. بعد از او باستان‌شناس فرانسوی (آرن) در سال ۱۳۱۲ خورشیدی بخشی از دیوار گرگان را به صورت پیمایشی، شناسایی و معرفی کرد. در سال ۱۳۱۶ خورشیدی اریک اشمیت آمریکایی با پرواز بر فراز منطقه ، خط قرمز رنگی را بر روی زمین مشاهده کرد که با پیچ و تاب از دریا به سمت کوه‌‌های پیش‌کمر در شرق استان ادامه یافته است. او با دیدن این منظره عجیب این پرواز را بار دیگر تکرار کرد و با تهیه عکسهای هوایی گام مهمی در شناسایی دیوار برداشت. بعد از ان دکتر محمد یوسف کیانی در سال ۱۳۵۰ با پرواز مجدد بر روی دیوار موفق به برداشتن عکسهای جالب توجهی از دیوار شد و طول دیوار را ۱۷۵ کیلومتر با ۳۲ قطعه وابسته شناسایی کرد.

در سال ۱۳۷۸ با شروع ساخت سد گلستان بخشی از مسیر دیوار در و محدوده کانال آبیاری و زهکشی سد قرارگرفت و بنابر ضرورت حفظ دیوار آب سد از طریق دو کانال از زیر دیوار هدایت شد. بعد از آن در سال ۱۳۸۱ ، دیوار در شش فصل کاوش شد که اطلاعات فراوانی از آن به دست آمد. به طوری که هم اکنون باستان‌شناسان طول دیوار را ۲۰۰ کیلومتر می‌دانند. از آنجایی که در برخی از نوشته‌های این دیوار تا مرو ادامه داشته ، باستان‌شناسان احتمال می‌دهند طول دیوار بیشتر از ۲۰۰ کیلومتر باشد که در کاوش‌های آینده به جواب آن خواهند رسید. همچنین تا قبل از تخمین زده می‌شد اما بر طیق آخرین نمونه‌های آزمایش شده در آزمایشگاه‌های معتبر این دیوار مربوط به دوره ساسانی است.
دیوار گرگان در مناطق کوهستانی ۲و در دشت ۱۰ متر عرض داشته و آجرهای بزرگ آن ابعاد ۴۱ در ۴۱ و قطر ۱۰ سانتیمتر در دهها کوره آجرپزی پخت می‌شده است. بسته به خاک منطقه‌ای که آجر پخته می‌شد رنگ آن از نخودی تا قرمز فرق می‌کند. خندقی ۳۰ متری هم در جلوی دیوار کنده شده که آب از طریق آن به دشتها و کوره‌های مسیر می رسید. از ارتفاعات پیشکمر تا روستای زاو در پارک ملی گلستان که ۳۵ کیلومتر است بخشهایی از دیوار سالم‌تر باقی مانده و با حفاری در چندین نقطه خوشبختانه بقایایی دیوار از زیر خاک بیرون آمده است.

در کاوش‌هایی که تا کنون انجام شده‌است ۲ هزار متر مربع از دیوار حفاری گردیده‌است که درپی‌آن یک آتشگاه و استراحتگاه سربازان که فضا وابسته به دیوار بوده کشف شده‌است. همچنین دو قلعه از حدود ۳۸ دژ تخمین زده در طول دیوار کاوش شده که به نظر محل سکونت سربازان بوده است. قلعه‌ها از اندازه‌های ۱۲۰ در ۱۲۰ متر شروع و بزرگترین آن به ۲۴۰ در ۳۰۰ متر می‌رسید. اکنون برای حفاظت دیوار در قسمت‌هایی از آن در دو طرف دیوار میله گذاری انجام شده تا حریم دیوار حفظ و از خرابی آن جلوگیری شود. راندن خودروها بر روی آجرهای ریخته از دیوار موجب شکستن و از بین آنها می‌شود و بعضی از اهالی از آجرهای دیوار برای ساختمان‌سازی خود استفاده کرد‌ه‌اند. همچنین رعایت نکردن حریم دیوار از سوی سازمانهای دولتی خسارتها‌ی فراوانی را به دیوار زده است.
بر طبق گزارشات مردمی نمونه‌هایی از آجرهای دیوار نزدیک ساحل دریای خزر و در داخل خلیج گرگان دیده است. در فصل آینده کاوش باستان شناسان قصد دارند باستان‌شناسی زیر آب دریای را با کمک غواصان انجام دهند تا آثار معماری احتمالی مدفون شده دیوار گرگان را در زیر آب بدست آورند. گفتنی است دیوار تمیشه دیوار دیگری در جنوب دیوار بزرگ گرگان است که بخش شمالی آن در خلیج گرگان وجود دارد و احتمال اینکه دیوار بزرگ گرگان و تمیشه زمانی یک دیوار بوده است.

یا علی