تبیان، دستیار زندگی

یكی از كهن‌ترین نمونه‌های آب انبار در ایران در كنار محوطة چُغازَنبیل، مربوط به هزارة 2ق‌م و دوران شكوفایی تمدن ایلام، به دست آمده است (همو، 2)، ولی این اندازه اطلاعات و مدارك برای بررسی دقیق مصالح، ابزارها، سبك و روشهای معماری آب‌انبارها در این روزگاران كافی نیست؛ با این حال با اتكاء بر این آثار و رواج احداث قنوات، سدها و بندها در دورة اشكانیان و ساسانیان كه می‌تواند بیانگر پیشرفت عمده‌ای در تكنیكهای ساختمانی باشد (ایرانیكا) و با عنایت به این نكته كه معماری این نوع ساختمان جدا از اصول و روشهای ساختمانی دیگر بناها نبوده است، همچنین با توجه به این نكتة مهم كه عناصر و اصول به كار گرفته شده در معماری روزگاران نزدیك به عصر ما، حتی در عصر ما، میراثی از سنتهای كهن معماری این سرزمین است (ویلبر، ص «ژ») می‌توان با احتیاط حدسهایی زد: مثلاً در این دوران ایجاد گنبد بر روی مقاطع مربع در اندازه‌های نسبتاً كوچك مقدور بوده است. از این روی می‌توان تصور كرد كه آب‌انبار در این روزگار با مخازن مكعب شكل و پوششهایی به صورت طاقهای چهارترك ساخته می‌شده است. همچنین با آگاهی از تكنیك ساختن گنبدها روی تُرُنبه‌های ساده (گوشوار) ساختن مخازنی با مقاطع شش و هشت ضلعی ممكن بوده است؛ اما از آنجا كه ایجاد گوشه‌های متع66 در طرح مخازن باعث بروز مشكلاتی از جمله در آب‌بندی و بالارفتن هزینه اجرا می‌شده احتمالاً از این نوع طرحها كمتر استفاده شده است. ماكسیم سیرو احتمال می‌دهد كه آب‌انبارهای استوانه‌ای و ستون‌دار از نواحی مجاور مدیترانه از طریق اسیران جنگی كه در زمان ساسانیان به دست پادشاهان ایران اسیر می‌گردیدند اقتباس شده باشد (ص 234).

در دوران حكومت اسلامی تأكید بر مسائل مربوط به بهداشت و طهارت باعث گردید كه ساختن مخازن آب (حوض، آب انبار، خزینة حمامها) به عنوان یك عنصر اساسی در زندگی مسلمانان در مساجد یا در كنار و نزدیك آنها بیش از پیش متداول گردد و با تكامل و توسعة كشاورزی و تجارت در این دوران ساختن آب انبارها در روستاها و در مسیر جاده‌های كاروان‌رو گسترش یابد.

همزمان با توسعة اسلام در كشورهای مختلف و گسترش مبادلات فرهنگی به بركت دین و حكومت مركزی واحد، فنون ساختمانی تكامل بسیار یافت. ساختن مخازن استوانه‌ای شكل در این دوران به علت پایین بودن نسبی هزینة ساختمان و مقاومت بیشتر بدنة آن در مقابل فشار آب در ایران رایج شد. شاید تكنیك ساختن گنبدهای دورچین به صورت كروی یا مخروطی نیز از همین دوران و به همین علت در معماری ایران ظاهر شده باشد. در این دوران با پدید آمدن شهرها و محله‌های جدید آب‌انبارها به‌سان عناصر مركزیت دهنده در كنار مساجد، مدارس، بازارها و كاخهای دولتی قرار گرفت.

نكتة دیگری كه از نظر تحول طرحهای معماری آب‌انبارها قابل ذكر است ساختن مخازن ستون‌دار به شیوة مغرب زمین برای بالا بردن ظرفیت نگهداری آب در آنها بوده است.

پیدایش این فنون در معماری ایران نیز به دلیل نیاز به ایجاد فضاهای وسیع برای اجتماع مردم در یك محل برای عبادت بوده است. ساختن آب انبارهای ستون‌دار امكان می‌داد كه از طاقهای كوتاه برای پوشش مخازن استفاده شود و در نتیجه سقف مخزن همكف زمین قرار گیرد و ایجاد بنای دیگری بر روی آن ممكن گردد. در این دوران به تدریج آب‌انبارها به صورت جزئی از یك مجموعة معماری به هم‌پیوسته در آمد و معمولاً در كنار و همراه با مساجد و مدارس ساخته می‌شد.

نقش حیاتی آب‌انبارها در بافت شهرها، به ویژه در شهرهای حاشیة كویر و منطقه‌های كم‌آب ایران، و تكامل طرح و شیوة ساختمان و بُعد هنری و تزییناتی آنها (به ویژه در سردرها و كتیبه‌های الحاقی بدانها) در دوران اسلامی چنان چشمگیر است كه می‌توان برخی از نمونه‌های این پدیدة معماری را از لحاظ ارزشهای هنری، فرهنگی، فنی و تاریخی همسنگ برخی مساجد بزرگ، كوشكها، مقابر و دیگر آثار هنر معماری ایران اسلامی معرفی كرد و در بسیاری جایها بزرگ‌ترین و چشمگیرترین واحد معماری به شمار آورد، زیرا دیگر بناهای همگانی این نقاط در برابر آنها نمودی ندارد.  

تهیه شده . توسط منصور مقدم