تبیان، دستیار زندگی

در دورانى كه سخن‌‌گفتن از مباحث اقتصادى و افزایش و كاهش درآمد سرانه ، رشد ، توسعه و تولید ناخالص ملى و پى‌‌جویى مسائل مربوط به پیچیده‌‌ترین فن‌‌آوریهاى عالم ارتباطات و ساخته‌‌هاى صنعتى، به همراه بحث و كندوكاو پیرامون مكتب نوظهور «هرمنوتیك‌‌» و اثبات ثبات یا دگرگونى فهم ما از متون دینى - قبض و بسط تئوریك شریعت‌‌یا فى‌‌الواقع نسخه فارسى [Contextuality] - و همچنین بررسى برخورد تمدنها و عاقبت قابل پیش‌‌بینى براى آنها، رسم و عادت زمانه شده است، بیان احوال امام زمان، عجل‌‌الله تعالى فرجه‌‌الشریف، به عنوان یك حقیقت غایب از نظر و مباحث و مسائل مربوط به آن حضرت،علیه‌‌السلام،به عنوان موعود منتظر، چه بسا در ذهن برخى ساده‌‌اندیشان و شیفتگان عرف موجود، بل حافظان و مدافعان سینه‌‌چاك او و فرهنگى كه آن را پروریده، سخت نامانوس و ناضرور بنماید. اما نگارنده به عنوان پژوهشگر مسلمانى كه در غالب موضوعات مطرح در عرصه فرهنگ معاصر اندیشیده و در همین زمینه دیدگاه دینى خود را در باب غالب موضوعات یادشده، از سیاست و اقتصاد و مسائل مربوط به توسعه تا بخشى از دانش تجربى و فلسفه معاصر دین و كلام نوین، عرضه كرده به این نتیجه رسیده است كه متاسفانه مباحث مربوط به موضوع اصلى جهان بشرى در عصر حاضر - یعنى غیبت عصاره عالم امكان و خلیفه حى الهى بر زمین و خیمه آسایش ، امنیت ، وفاق و واسطه فیض ربوبى مهدى عجل‌‌الله تعالى فرجه‌‌الشریف بى‌‌اندازه تهى و بى‌‌رنگ است. آیا شگفت‌‌آور نیست كه در حوزه‌‌هاى علمیه و دانشكده‌‌هاى الهیات ما - گذشته از محافل روشنفكرى باصطلاح دینى!- از دین‌‌شناسى تطبیقى سخن بگویند، و اقتصاد و سیاست جامعه اسلامى را در قالب فقه حكومتى به دایره بحث و بررسى بگذارند، و همچنین شبهات مطرح در فلسفه معاصر دین و كلام نوین را به سرپنجه تدبیر و اندیشه بگیرند و بگشایند، و یا حتى از ثقل‌‌اكبر - از قرآن عظیم و عزیز - از قرائت و محتواى آن، سخن به میان آرند، اما در عین حال هدف از این همه تلاش و جنبش و كوشش و هم بخش معظمى از ضروریات مكتب تشیع و على‌‌الخصوص آموزه‌‌هاى بلند این مكتب درباره حجت زمانه ولى‌‌عصر، روحى و ارواح‌‌العالمین له‌‌الفداء، تا به این اندازه به دست فراموشى سپرده شود; كه غافلان به دل‌‌بستن به وضع موجود و تبیین و تنقیح و تحكیم پایه‌‌هاى تئوریك آن بكوشند و منفعلان در دفاعى منفعلانه از تعالیم مورد هجمه آنان، همه گستره پهناور معارف عالیه اسلام و على‌‌الخصوص مكتب پربار تشیع را در دامنه محدود برخى مباحث‌‌اپیسیمولوژى‌‌یاجامعه‌‌شناسى دین و معرفت و یا حداكثر مسائل مربوط به فقه حكومتى محصور سازند و تنها وظیفه خود را پاسخگویى به القائات دشمنان و مغرضان دانسته و در عوض تبیین عقلانى معتقدات خالص شیعى یا اسلامى، دامنه فعالیت‌‌خود را در محدوده تصحیح و نقض و ابرام اقوال نواندیشان مترجم آراى مسیحیت محرف محصور نمایند؟! چنانكه مشهود است، روند فعالیتهاى پژوهشى و تبلیغى حوزه‌‌هاى دینى در چند سال گذشته به سمتى سو گرفته كه نشانه‌‌گذار اصلى‌‌آن اندیشه‌‌وران غربى بوده‌‌اند. البته دفاع آگاهانه از دین و وسعت تهاجم دشمنان به مبانى اعتقادى جامعه اسلامى، ضرورت چنین تلاشى را صدچندان مى‌‌كند و ما را نیز با این تدافع عالمانه مخالفتى نیست. لیكن سخن بر سر آن است كه آیا تنها در موضع دفاع نشستن و از عرضه روزآمد آموزه‌‌هاى پربار مكتب تشیع چشم‌‌پوشیدن و منفعلانه بر ردپاى مترجمان آراى بیگانه سیر كردن، باعث نخواهد شد كه بخش معظمى از ضروریات مذهب تشیع - كه نسل قدیم را نیز به حد وافى با آن آشنایى نیست تا چه رسد به عصر حاضر - مثل مساله مهم رجعت كه از زمان پیامبر ،صلى‌‌الله‌‌علیه و آله، تاكنون از جمله ضروریات مذهب شیعه شمرده مى‌‌شده و اعتقاد به آن هماره طعن و طنز و كین مخالفان را به همراه داشته، یا حقیقت دابة‌‌الارض و حشر پیش از روز رستاخیز، و از همه مهمتر و اساسى‌‌تر، نقش كنونى امام‌‌زمان، عجل‌‌الله تعالى فرجه‌‌الشریف، در سرنوشت جوامع بشرى و نسبت آن حضرت با كل جهان هستى و مفهوم حقیقى روایت متواتر یا دست كم مستفیضى كه مرگ بى‌‌شناخت امام ،علیه‌‌السلام، را - ولو در عصر انفجار اطلاعات و پیچیده‌‌ترین فن‌‌آوریهاى عالم ارتباطات، از ماهواره و شبكه‌‌هاى اطلاع‌‌رسانى گرفته تا مطبوعات و منشورات مكتوب - مرگ در جاهلیت و ناآگاهانه و ناهشیارانه، بلكه نهفته در جهل مركب مى‌‌داند، همچنین وظیفه شیعیان در عصر غیبت و نحوه ارتباط روحى آنان با امام زمانشان و نحوه تمهید ظهور آن حضرت ،علیه‌‌السلام، كه جز به خواست و تلاش بخش وسیعى از مؤمنان میسر نخواهد شد، و به همین موازات مفهوم حقیقى و منطقى برخى آیات قرآنى، نظیرآیات آغازین جزء پانزدهم قرآن (آیات ابتدایى سوره مباركه اسراء) كه مصداق عینى آنها در این دنیا تا كنون رخ نداده است، و یا آیات مربوطبه‌‌عیساى مسیح، علیه‌‌السلام، و رجعت و فرود دوباره آن حضرت از ملكوت الهى به گاه قیام حضرت حجت ، علیه‌‌السلام، و در نهایت‌‌شرح و تفسیر ادعیه و زیارات رسیده درباره یا از ناحیه امام عصر، علیه‌‌السلام، كه هر یك دریایى ژرف از مفاهیم بلند و آسمانى محسوب مى‌‌گردند و تمركز در مباحث القا شده از سوى مترجمان آراء بیگانه، باعث نخواهد شد كه این همه، از جانب بسیارى از كارشناسان دینى ما و به تبع آنان عموم مردم مسلمان و خصوصا نسل جوان ما مورد غفلت قرار گیرد؟ به هر تقدیر واقعیت این است كه در حال حاضر برخورد ما با مساله مهم مهدویت، بیش از آنكه برخوردى همه‌‌جانبه، پژوهشگرانه و علمى باشد، برخوردى مقطعى، شاعرانه و غالبا از سر احساس و عاطفى است. تا به آنجا كه این نكته مهم را كه مجموعه زیارات، ادعیه و توقیعات شریف رسیده از ناحیه یا درباره امام مهدى ،علیه‌‌السلام، فى‌‌الواقع ماثوراتى صادره از سو یا در معرفى حجت‌‌حى زمانه و قطب عالم امكان در عصر معاصرند و به این ترتیب مجموعه‌‌اى از مهمترین آموزه‌‌هاى مورد نیاز امت‌‌شیعه را - از زمان آغاز امام آن بزرگوار تا به اكنون - عرضه مى‌‌دارند، بكلى از یا برده‌‌ایم. این همه در حالى است كه ارزش علمى و عملى این قبیل ماثورات به اضافه آن دسته از آیات، زیارات و ادعیه پرمحتوایى كه اهتمام به آنها از ناحیه حضرت ، علیه‌‌السلام، مورد اشاره قرار گرفته و پیوسته در تشرفات محبان آن حضرت در عصر غیبت، بر استدامت‌‌بر آنها تاكید گردیده است (از آن جمله دعاى آسمانى سمات یا زیارات جامعه و عاشورا) و نقش مفید و معتنابه آنها در ساختن بناى عقیدتى فقهى انسان مسلمان امروزین، نه فقط از بار علمى و اعتقادى و عبادى سخنان و سیره رسیده از سایر معصومان كمتر نیست، بلكه اولا با توجه به آنكه منشا صدور یا موضوع مورد بحث آنها، درباره حضرت حجت ،عجل‌‌الله تعالى فرجه‌‌الشریف، و فرهنگ عقیدتى و عملى لازم الاتباع از سوى امت آن حضرت، چه در زمان غیبت و چه در زمان ظهور است و در ثانى با التفات به این نكته مهم كه محیط صدور آنها در محدوده خواص یاران ایشان محصور مى‌‌شده است تامل در آنها به عنوان مجموعه تعالیم و آموزه‌‌هاى حجت زمانه براى مردم از ضرورت بیشترى برخوردار مى‌‌گردد. گذشته از این، باطن هر بحثى از مباحث فقهى، كلامى و فلسفى معاصر، به نحوى با امام‌‌زمان ، علیه‌‌السلام، و مباحث مربوط به غیبت و حضور و ظهور آن حضرت گره خورده است كه مشكل مى‌‌توان از آن حضرت غفلت كرد، اما در عین حال حق مطلب را از لحاظ جامعیت آن ادا نمود. فى‌‌المثل آیا مى‌‌توان از معاد سخن گفت و امكان بازگشت مجدد ارواح به فعلیت رسیده مؤمنان را به ابدان ایشان - از جمله در همین دنیا - مورد بحث و بررسى قرار داد، لیكن از مساله مهم رجعت‌‌یعنى احیاء مجدد برخى رفتگان در زمان قیام قائم ،علیه‌‌السلام، و آیات وارد در این زمینه مانند آیه هشتاد و سوم سوره مباركه نمل چشم پوشید؟! و یا مگر مى‌‌توان مساله شر (Problem Evil) را كه از جمله مباحث مهم و مورد بحث اكثر فلاسفه معاصر دین و متكلمان معاصر مسیحى و مسلمان امثال «الوین پلسینجا» و علامه شهید استاد «مرتضى مطهرى‌‌» رضوان‌‌الله تعالى علیه، و «جى.ال.مكى‌‌» است، به بحث و بررسى نهاد و نقش عمل پیشینیان و اختیارات نیك و بد عالمیان را در پیدایش مصائب روزافزون وارد آمده بر عالم بشرى بازگو كرد، اما در همان حال از سلسله علل و معلولهایى كه در راس آن كج‌‌اندیشى برخى از صحابه رسول خدا ،صلى‌‌الله علیه وآله وسلم، و در طول آن سلسله، مصائب ناگزیر پیش‌‌آمده در نتیجه غصب ولایت از خاندان عصمت و طهارت و به تبع آن غیبت قهرى و هزارساله مولانا و مقتدانا امام مهدى علیه‌‌الصلوة و السلام قرار دارند، چشم اغماض بر بست، و تاثیر آن شوراى كذایى را در سرنوشت آحاد مردمان جهان در عصر حاضر از یاد برد؟! كه بى‌‌تردید اگر به وصایت رسول مكرم اسلام پشت نمى‌‌شد، و اگر بدعتها جاى سنت رسول ، صلى‌‌الله‌‌علیه و آله، را نمى‌‌گرفت، و اگر ولایت در جاى حق خود مستقر گردیده بود، امروزه تاریخ جهان به گونه‌‌اى دیگر رقم مى‌‌خورد. زبده آنكه مباحث مربوط به فقه حكومتى و اثبات مشروعیت الهى ولایت مطلقه فقیه و همچنین حدود اختیارات او و نحوه مشاركت مردم در این میان و یا حتى مباحثى چون نحوه اخذ، و منابع و مصارف وجوه و اموال حاصل از مالیاتهاى ثابت‌‌شرعى، به بررسى عالمانه امامت امام مهدى علیه‌‌السلام و نیابت آن حضرت منوط و مسبوق است. بنابراین على‌‌رغم غفلتى كه برخى مى‌‌ورزند، چنانكه مى‌‌بینیم از پرداختن به مساله مهدویت - آن هم به صورتى آگاهانه و علمى - گریزى نیست و آنان كه به شاخه‌‌هاى دیگر معارف علیه اسلام دل بسته‌‌اند نیز تنها هنگامى حق مطلب را چنانكه باید ادا خواهند كرد كه از مهدویت مهدى ، علیه‌‌السلام، و از آموزه‌‌هاى بلند مربوط به آن حضرت ،علیه‌‌السلام، سخن بگویند. به موازات آنچه گفته شد پرداختن به مساله مهدویت و تبیین علمى، همه جانبه و پژوهشگرانه اصول و متفرعات مربوط به آن، كه در قالب غیرشیعى و غیراسلامى آن در چهره «مسیانیسم‌‌» یا عقیده به موعود آخرالزمان تجلى كرده است، در عدم مقهوریت در برابر تمدن غرب - به معناى اصطلاحى و نه جغرافیایى آن - و نقد كاستى‌‌ها و ارائه راه حل براى جبران آنها و یا دست كم ایجاد آرامش روحى و روانى براى محصورشدگان «بحران هویت‌‌»وعوارض‌‌ناشى‌‌از«ماشینیسم‌‌»، «مدرنیسم‌‌» و افزایش «اوقات فراغت‌‌» و همچنین در سلوك فردى و اجتماعى، از تاثیرى ژرفتر و ماندگارتر برخوردار است. و نگارنده - بى‌‌آنكه قصد دفاع از مكتبى خاص را داشته باشد - بر این نكته تاكید دارد كه على‌‌رغم انكار پاره‌‌اى نواندیشان مدعى نقد اندیشه دینى - در جهان غرب نیز اندیشمندانى بسان «هایدگر» و پیروان مدرسه او، بمراتب از معتقدان به «جامعه باز پوپرى‌‌» و خوانندگان كتب پراگماتیستى نویسندگانى چون «ویلیام جیمس‌‌» و «جان دیویى‌‌» و همچنین از رهروان طریقت‌‌هاى گونه‌‌گونى چون رهبانیت‌‌شرقى، عرفان سرخپوستى امثال «دن خوان‌‌» و «كارلوس كاستاندا» و یا سلوك «سندرتایى‌‌» امثال «هرمان هسه‌‌» و هم حتى از پیروان طریقت‌‌هاى گوناگون پراتیكى چون «یوگا»، «مدى تیشن‌‌» و این اواخر طریقت «آلفا» كه فى‌‌الواقع نوعى دل بستن به سرابند - از آرامش روحى و روانى افزونترى برخوردار بوده‌‌اند و در عین حال در نقد معضلات موجود جامعه بشرى و ارائه راه حل درباره آنها بمراتب توفیق بیشترى یافته‌‌اند. و این صد البته به مثابه تایید همه گفته‌‌ها و معتقدات ایشان نیست. و عجیب آنكه برخى اندیشه‌‌وران غربى چون فیلسوف و اسلام‌‌شناس مشهور معاصر مرحوم پروفسور «هانرى كربن‌‌» فرانسوى به صورتى آگاهانه و عالمانه و برخى چون «مارتین هایدگر» آلمانى و «برتراند راسل‌‌» انگلیسى به صورتى نادانسته و ناآگاهانه، به وضع موعود و سیماى نورانى منجى عالم بشریت چشم دوخته بوده‌‌اند، و در همان حال جمعى از ایرانیان مسلمان مدعى نقد اندیشه دینى و پلورالیستهاى طرفدار جامعه باز پوپرى و مروجان وطنى آراء و افكار فلاسفه معاصر دین اروپایى و آمریكایى و كانادایى، با آمیختن زواید فرهنگ قرون شانزده تا نوزده میلادى به گفته‌‌هاى محرف «مولاى رومى‌‌» و «ابوحامد غزالى‌‌»، به تمجید و توجیه وضع موجود زبان مى‌‌گشایند و هر روزى كه مى‌‌گذرد با فرورفتن و غور نابایسته در زوایاى فرهنگ و تمدن انسان‌‌مدار و لذت محور و قدرت‌‌پرست غربى، از سنگ آسیاب عالم امكان و محور هستى در عصر حاضر، فاصله‌‌اى افزونتر مى‌‌گیرند و براستى این پرسش بجا و ضرورى است كه ; اگر خود ره به بیراهه مى‌‌كشانید: «لم تصدون عن سبیل‌‌الله من امن و تبغونها عوجا» (1) از چه روى از راه خدا او را كه ایمان آورده باز مى‌‌دارید و آن راه را كج مى‌‌خواهید؟! در همین مقام و به تناسب بحث نقل سخنى را درباره «پروفسور كربن‌‌» تهى از لطف نمى‌‌دانم. مرحوم آیت‌‌الله شیخ «مرتضى حائرى‌‌» رضوان‌‌الله تعالى علیه در بخشى از بحث‌‌خود درباره «خلافت در قرآن‌‌» پس از اثبات انطباق خلیفه الهى بر انبیا و اوصیا الهى و از آن جمله امامنا المهدى عجل‌‌الله تعالى فرجه‌‌الشریف، مى‌‌فرمایند: «از آقاى كربن استاد دانشگاه فرانسه [نقل شده كه] در یكى از كنفرانس‌‌ها گفته‌‌اند: كه ایشان مذهب شیعه را بر سایر ادیان و مذاهب ترجیح داده‌‌اند و آن را اختیار نموده‌‌اند، براى این كه فقط مذهب شیعه است كه اساس آن، بر ادامه فیض از جانب پروردگار است و این بر طبق عقل سلیم است. ایشان سالها بود با یكى از علماى شامخین قم یعنى مفسرالمیزان جناب آقاى حاج‌‌میرزا محمد حسین طباطبایى [مرحوم‌‌علامه‌‌طباطبایى(رحمة‌‌الله علیه)] مذاكراتى راجع به مذهب شیعه داشتند. ظاهرا دو ماه یك مرتبه از پاریس مى‌‌آمد و ایشان هم از قم به تهران مى‌‌رفتند و مذاكراتى در این باره مى‌‌نمودند و على‌‌الظاهر بعضى از مذاكراتشان به طبع رسیده است. [ر.ك به: «ظهور شیعه‌‌» و «شیعه‌‌»] آقاى طباطبایى نقل مى‌‌كردند كه آقاى كربن مى‌‌گفتند: در موقع راز و نیاز با حق متعال دعاهاى منقول از امام زمان و خلیفة‌‌الرحمان را مى‌‌خوانم. على‌‌الظاهر آقاى كربن اولا اعتقاد به امام زمان پیدا كرده‌‌اند و از راه اعتقاد به وجود مقدس ایشان شیعه و مسلمان شده‌‌اند. (2) «ذلك فضل‌‌الله یؤتیه من یشاء والله ذوالفضل العظیم‌‌» (3) ماهنامه موعود شماره 5 پى‌نوشتها: 1. سوره آل عمران (3)،آیه 99. 2. (به نقل از فصلنامه قرآنى بینات، سال سوم، شماره 3، پاییز 1375،صص 22 - 21). 3. سوره حدید (57)،آیه 21 .

تحقق انقلاب عظیم حضرت مهدی(عج) به عنوان بزرگ ترین تحولی است كه بشر در حیات خود خواهد دید. این واقعه بزرگ بر پایه هایی استوار است كه از مهم ترین آنها فراهم آمدن یاران، همراهان وهمرزمانی است كه تا پای جان برای اجرای اهداف آن حضرت از پای ننشینند.‍ بازشناسی این عوامل ما را به شناخت آن حكومت سترگ نزدیك تر خواهد كرد. آنگاه خویشتن را با آن شرایط و ویژگیها محك خواهیم زد و از خود خواهیم پرسید: آیا ما خود را برای آن روزگار آماده ساخته ایم؟ شاید آن روز، همین فردا باشد. با فهم این ویژگیها درخواهیم یافت كه پای رفتن این راه را داریم یا خیر؟ و در آن روز موعود و در هنگامه نبرد حق با باطل در كدامین جبهه قرار خواهیم گرفت؟ با گذری در بوستان كلام معصومان(ع) این ویژگیها به خوبی فراروی ما قرار خواهد گرفت. برخی از ویژگیهای یاران آن موعود امتها از این قرار است: 1- شناخت پروردگار خداوند متعال فلسفه اساسی آفرینش انسانها را عبادت و بندگی معرفی فرموده است. در آنجا كه می فرماید: (و ما خلقت الجن والانس الالیعبدون)1 «جن و انس را جز برای اینكه عبادت كنند خلق نكردم.» این مهم، زمانی حاصل می گردد كه شناخت نسبت به آن ذات مقدس فراهم آید. پس ازشناخت خداوند است كه راه رشد، هموار و موانع برطرف می شود. یاران امام مهدی(عج) از جمله كسانی هستند كه خداوند را آن گونه كه شایسته است می شناسند. حضرت علی(ع) این شناخت والای خداوند را در ایشان این گونه وصف فرموده است: «رجال مومنون عرفوا الله حق معرفته و هم انصارالمهدی فی آخر الزمان، 2 مردانی مومن كه خدا را چنان كه شایسته است شناخته اند و آنان، یاران مهدی (ع) در آخرالزمانند.» امام صادق (ع) ششمین ستاره فروزان سپهر ولایت، قلبهای آنان را بسان پولاد دانسته می فرماید: «... رجال كان قلوبهم زبر الحدید لایشوبها شك فی ذات الله اشد من الحجر...، 3 آنان مردانی اند كه دلهایشان گویا پاره های آهن است. هیچ تردیدی نسبت به خداوند قلبهایشان را نیالاید و ]قلبهایشان[ از سنگ استوارتر است.» 2- شناخت امام زمان (ع) اگرچه شناخت امام در هر زمان بر پیروان لازم و ضروری است، ولی آنچه كه شناخت رهبر آخرین را از اهمیتی دو چندان برخوردار می سازد، شرایط ویژه او است. ولادت پنهان، زیست پنهان، امتحانات سخت و دشوار، برخی از این ویژگی هاست. یاران امام مهدی (ع) امام خویش را به بهترین وجه می شناسند و این شناخت آگاهانه در تمامی وجودشان رسوخ كرده است؛ بنابراین یار او شدن بدون شناخت آن بزرگوار امكان پذیر نخواهد بود. در روایات فراوانی بیان شده است: «...من مات و لم یعرف امام زمانه مات میته جاهلیه ؛ 4 هر كه بمیرد و امام زمان خویش را نشناسد به مرگ جاهلی خواهد مرد.» همچنین امام صادق (ع) فرمود: «... اعرف امامك فاذا عرفته لم یضرك؛ تقدم هذا الامر ام تاخر... فمن عرف امامه كان كمن هو فی فسطاط القائم (ع)؛ 5 امام خویش را بشناس، پس وقتی او را شناختی پیش افتادن و یا تاخیر این امر ]ظهور[ آسیبی به تو نخواهد رساند... پس هر آن كس كه امام خویش را شناخت، مانندكسی است كه در خیمه قائم (ع) باشد.» اگرچه حضرتش در پس پرده غیبت است، ولی هرگز جمال وجودش برای انسانهای مهدی صفت پنهان نبوده است. اگر معرفت به آن حضرت نباشد دیدن ظاهری ایشان نیز سودی در بر نخواهد داشت. كم نبودند كسانی كه همواره جمال دلنشین پیامبر اكرم (ص) و ائمه اطهار (ع) را زیارت می كردند، ولی بهره معرفتی چندانی از آن اسوه های آفرینش نبردند. امام صادق (ع) فرمود: «و من عرف امامه ثم مات قبل ان یقوم صاحب هذا الامر كان بمنزله من كان قاعدا فی عسكره لابل بمنزله من قعد تحت لوائه؛ 6 هر آن كس كه امامش را شناخت و قبل از قیام صاحب این امر (امام زمان ع) از دنیا رفت، بسان كسی است كه در سپاه آن حضرت، خدمتگزاری خواهد كرد؛ نه، بلكه مانند كسی است كه زیر پرچم آن حضرت است.» بنابراین اگرچه شوق دیدار آن حضرت و سعادت دیدنش از اهمیت بسیاری برخوردار است ولی از آن مهم تر شناخت و معرفت ایشان است كه حاصل آن، ارتباط روحی و سنخیت با آن امام همام است. به یقین اگر كسی به وظیفه و تكلیفی كه خداوند متعال برایش تعیین فرموده عمل كند، خود آن بزرگوار به دیدنش خواهد رفت؛ چنان كه در طول همه سالهای غیبت چنین بوده است. امام صادق(ع) در كمال تاكید، شیعیان را به شناخت خداوند، پیامبر و حجتهای الهی فراخوانده، از جمله دعاهای دوران غیبت را اینگونه توصیف فرموده است: «اللهم عرفنی نفسك فانك ان لم تعرفنی نفسك لم اعرف نبیك اللهم عرفنی رسولك فانك ان لم تعرفنی رسولك لم اعرف حجتك، اللهم عرفنی حجتك فانك ان لم تعرفنی حجتك ضللت عن دینی؛ 7 بارالها! خود را به من بشناسان كه اگر خودت را به من معرفی نكنی پیامبرت را نشناسم. بارالها! پیامبرت را به من معرفی كن كه اگر پیامبرت را به من معرفی نكنی حجتت را نشناسم، بارالها حجتت را به من معرفی كن كه اگر حجتت را به من معرفی نكنی از دین خود گمراه شوم.» این دعا علاوه بر امام صادق(ع) از نواب اربعه نیز نقل شده كه احتمال دارد ایشان از خود حضرت مهدی(ع) نقل كرده باشند. 8 3-اطاعت محض از خداوند و اولیای او پس از شناخت خداوند و امام زمان(ع) و اعتقاد به آنان باید این شناخت و اعتقاد را عملی كرد و تبلور حقیقی آن در اطاعت محض از آن انوار پاك است. همسوكردن رفتارها، نیتها و جهت گیریها طبق خواست رهبر الهی از مهم ترین ویژگیهای رهروی راستین است و این صفت به خوبی در یاران امام مهدی(ع) وجود دارد. شایان توجه اینكه اگر كسی در مرحله شناخت، در حد ممكن معرفت كسب نمود، در مرحله اطاعت دچار تردید نخواهد شد؛ حال آنكه اگر كسی در آن مرحله دچار تردید و یا نقصان معرفتی شد، در مرحله اطاعت هرگز پیرو خوبی نخواهد بود. در قرآن كریم اطاعت از امام، همسنگ اطاعت از خداوند و پیامبر او شمرده شده است؛ آنجا كه خداوند می فرماید: (اطیعواا...واطیعوا الرسول و اولی الامر منكم)؛ 9 «از خداوند و رسول و صاحب امرتان اطاعت كنید.» اگرچه امروزه حضرت مهدی(ع) در پس پرده غیبت است، اما اراده و فرمانش را باید گردن نهاد؛ چرا كه اگر كسی اكنون از دستورات آن حضرت اطاعت كرد در زمان ظهور نیز چنین خواهد بود. رسول گرامی اسلام(ص) در این باره فرمود: «طوبی لمن ادرك قائم اهل بیتی و هو مقتد به قبل قیامه یتولی ولیه و یتبرا من عدوه و یتولی الائمه الهادیه من قبله اولئك رفقائی و ذوو ودی و مودتی و اكرم امتی علی؛ 10 خوشا به حال كسی كه، قائم اهل بیت را درك كند؛ حال آنكه پیش از قیام او نیز پیرو او باشد. با دوست او دوست و با دشمن او دشمن [و مخالف] و با رهبران و پیشوایان هدایتگر پیش از او نیز دوست باشد. اینان همنشین و دوستان من و گرامی ترین امت من در نزد من هستند.» 4-احترام خالصانه از آنجایی كه امام حقی بزرگ برگردن پیروان دارد، خداوند متعال احترام او را بر مردمان لازم فرموده است. از اینرو هر آنچه مایه بزرگداشت او می شود از سوی یاران آن حضرت انجام می گیرد. ایشان این روحیه را در زمان غیبت در خود ایجاد نموده اند تا در زمان ظهور نیز همواره در تمامی امور، احترام آن حضرت را پاس دارند. ائمه معصومین(ع) كه معلم انسانهایند، هرگز از این مهم غفلت نكرده و عظمت شأن آخرین معصوم (ع)، آنها را به تكریم و احترامی مثال زدنی وا داشته است. وقتی «دعبل خزاعی» قصیده ای غراء برای امام علی بن موسی الرضا(ع) خواند- كه در ابیاتی از آن به حضرت مهدی (ع) اشاره شده بود. حضرتش به احترام ذكر نام مقدس ایشان، متواضعانه برخاسته، دست بر سر نهاد و برای فرج قائم آل محمد(ع) دعا فرمود. راوی این عمل ارزشمند امام رضا(ع) را این گونه وصف كرده است. «فوضع الرضا(ع) یده علی راسه و تواضع قائماً و دعی له بالفرج؛ 11 حضرت رضا(ع) دست خود را بر سرش قرار داد و در حالی كه ایستاده بود تواضع كرد و برای فرج او [امام زمان(ع)] دعا كرد.» به راستی كسی كه از احترام اندكی به صورت برخاستن هنگام شنیدن نام آن حضرت كوتاهی می كند، چگونه می تواند در عصر ظهور به تكریم آن حضرت بپردازد و از جان خود بگذرد؟! مناسب است درباره احترام به آن حضرت بیشتر بخوانیم. از امام صادق(ع) سؤال شد: «چرا به هنگام شنیدن نام «قائم» لازم است برخیزیم!» آن حضرت فرمود: «آن حضرت، غیبت طولانی دارد و این لقب یادآور دولت حقه آن حضرت و ابراز تأسف بر غربت اوست و لذا آن حضرت از شدت محبت و مرحمتی كه به دوستانش دارد به هر كس كه حضرتش را به این لقب یاد كند نگاه محبت آمیز می كند. از تجلیل و تعظیم آن حضرت است كه هر بنده خاضعی در مقابل صاحب عصر خود هنگامی كه مولای بزرگوارش به سوی او بنگرد از جای برخیزد، پس باید برخیزد و تعجیل در فرج امر مولایش را از خداوند مسئلت نماید.»12 علاوه بر حكمت یاد شده، آمادگی افراد در هر آن، برای قیام، و مبارزه و جهاد در راه تحكیم عدالت اجتماعی، و حفظ حقوق انسانها واجد اهمیتی بسزاست. انسان منتظر كه زمینه ساز ظهور درعصر غیبت است، باید همواره دارای چنین هدفی باشد و در راه تحقق آن به گونه های مختلف بكوشد و تا آنجا این آمادگی را داشته باشد و ابراز دارد، كه هرگاه نام پیشوای قیام (قائم) ذكر می شود به پا خیزد و آمادگی همه جانبه خویش را نشان دهد و این آمادگی را همیشه به خود و دیگران تلقین و تحكیم كند13. 5 -انتظار راستین انتظار راستین كه اساس شخصیت یاران امام مهدی را شكل می دهد، پیشینه ای بس دراز و طولانی در تاریخ شیعه دارد. آخرین فرستاده الهی بانگ برآورده و انسانها را به روزگاری سراسر نور نوید داده و فرموده است: «لا تذهب الدنیا حتی یلی امتی رجل من اهل بیتی یقال له المهدی؛ 14 دنیا به پایان نرسد مگر اینكه امت مرا مردی از اهل بیت من رهبری كند كه به او مهدی گفته می شود.» و اكنون قرنها از آن بانگ ملكوتی می گذرد، ولی همچنان طنین دلنشین و امیدبخش آن در گوش انسانهاست. و این بشارت بزرگ زندگی مردمان را در عصر بلند انتظار با تاریخی روشن از نمودها و جلوه های فكری و عملی روز به روز به آن دروازه روشنایی نزدیك تر می سازد. و آنچه در این رهیافت از ارزشی بس بلند برخوردار است زمینه سازی برای ایجاد آن حكومت موعود است؛ اگر چه زمان برپایی آن از اسرار الهی و تنها در حیطه اراده خداوند است. انتظار به معنای چشم به راه بودن و درنگ كردن به امید پیشامدی خاص و به بیان دیگر كیفیتی است روحی كه موجب به وجود آمدن حالت آمادگی برای آنچه انتظار دارند می شود؛ و ضد آن یأس و نا امیدی است. این اندیشه در فرهنگ مهدویت بیش از هر چیز، مشتمل بر عنصر خوشبینی نسبت به جریان كلی نظام طبیعت و سیرتكاملی تاریخ و اطمینان به آینده و طرد عنصر بدبینی نسبت به پایان كار بشر است كه طبق بسیاری از نظریه ها و فرضیه ها فوق العاده تاریك و ظلمانی است. امید و آرزوی تحقق این نوید كلی جهانی انسانی، در زبان روایات اسلامی، «انتظار فرج» خوانده شده و از جمله عبادات، بلكه برترین آنها شمرده شده است. پیامبر اكرم و ائمه معصومین (ع) بر انتظار آن روز موعود، و لحظه شماری در فرا رسیدن آن حكومت حق- كه تنها به دست آن حضرت تشكیل می گردد- تأكید فراوانی نموده و آن را از اصول اساسی دینداری شمرده اند و پاداشهای بزرگی برای منتظران بیان فرموده اند. از همین رو، علمای بزرگ، انتظار ظهور منجی را یكی از وظایف مهم مردم در عصر غیبت و عنصری اساسی در زمینه سازی و حفظ روحیه مناسب برای درك زمان ظهور ذكر كرده اند. و همواره مؤمنان را به رعایت این وظیفه خطیر با گفتار و كردار وا می داشتند. در باب انتظار فرج و ارج و اهمیت آن احادیث فراوانی از پیشوایان معصوم (ع) روایت شده است. رسول گرامی اسلام (ص) در این باره فرموده است: «افضل اعمال امتی انتظار الفرج من الله عز وجل؛ 15 برترین كارهای امت من انتظار فرج از خدای عزیز و جلیل است.» بدون هیچ توضیحی توجه خوانندگان محترم را به كلمه «اعمال» یعنی «كارها» در روایت جلب می نماییم كه آن حضرت، انتظار را عمل و كار دانسته است و نه سكون و بی كاری. این فرمایش پیامبر اكرم (ص) را تا حدودی امام صادق (ع) تبیین فرموده است: «من سره ان یكون من اصحاب القائم فلینتظر ولیعمل بالورع و محاسن الاخلاق و هو منتظر فان مات وقام القائم بعد كان له من الاجر مثل اجر من ادركه فجدوا و انتظروا هنیئا لكم ایتها العصابه المرحومه 16 هر كس كه خوشحال می شود كه از یاران قائم(عج) باشد باید منتظر باشد و با پرهیزگاری و اخلاق نیكو عمل نماید و با چنین حالی منتظر باشد كه هرگاه بمیرد و پس از مردنش قائم(عج) به پا خیزد، پاداش او همچون كسی خواهد بود كه دوران حكومت آن حضرت را درك كرده باشد، پس بكوشید و منتظر باشید. گوارایتان باد ای گروه رحمت شده!» 6- آمادگی برای خدمت به حضرت مهدی(عج) آنان كه وجودشان سرشار از عشق خداوند و اولیای اوست، اگر عصر ظهور را درك كنند بزرگ ترین افتخارشان خدمت به ساحت بلند مهدی آل محمد(ص) خواهد بود. شاید باوركردن این سخن بسی مشكل نماید كه رئیس مذهب شیعه، همو كه هزاران دانشمند، زانوی ادب و دانشجویی در محضر كلامش بر زمین می نهادند و همو كه شاگردان مكتبش عقابان تیزپرواز آسمان اندیشه و علم بودند، آنگاه كه نام آخرین ذخیره الهی نزدش برده می شد با حسرتی برآمده از عمق جان و آرزویی بی مانند آهی از نهاد بر می آورد و می فرمود: «لو ادركته لخمدته ایام حیاتی17 اگر او را درك كنم تمام روزهای زندگانی ام خدمتگزار او خواهم بود.» هر كس بخواهد در آن روزگار به خدمت حضرتش نصیب گردد باید هم اكنون در دوران غیبت، خدمت به آن حضرت و یاران او را سرلوحه كارهای خود قرار دهد. بی تردید خادمان دوران ظهور، همان خادمان دوران غیبتند. پس منتظر راستین و علاقه مند به حضرت مهدی(عج) باید تمامی لحظه های زندگی خود را سرشار از خدمت به او و راه و هدفش سپری نماید. 7- خودسازی و دیگر سازی یكی از ویژگیهای یاران امام مهدی(عج) در عصر غیبت خودسازی و مواظبت بر رفتار خویش است كه در پی آن، جامعه و دیگران نیز به این جهت متمایل خواهند شد. شكی نیست كه دینداری در عصر غیبت حضرت مهدی(عج) از هر زمانی دیگر بسی مشكل تر و طاقت فرساتر است. حضرت امام صادق(ع) سختی این دوران را این گونه تصویر نموده اند: «ان لصاحب هذا الامر غیبه المتمسك فیها بدینه كالخارط للقتاد ثم قال هكذا بیده و فایكم یمسك شوك القتاد بیده ثم اطرق ملیا ثم قال: ان لصاحب هذا الامر غیبه فلیتق الله عبده و لیتمسك بدینه18 صاحب این امر، غیبتی دارد كه در آن هر كس از دین خود دست بر ندارد همانند كسی است كه با كشیدن دست خود به ساقه قتاد ]كه بوته ای تیغدار است[ خارهای آن را بسترد، پس كدام یك از شما با دست خود تیغهای قتاد را نگه می دارد؟» سپس آن حضرت مدتی سر به زیر افكنده فرمود: صاحب این امر دارای غیبتی است؛ پس بنده خدا باید پرهیزگاری و تقوا پیشه كند و به دین خود تمسك جوید.» اگرچه آزمایشهای دینی برای همه ایمان آورندگان در همه زمانها، قانون الهی است؛ اما در عصر غیبت تمامی عوامل دست به دست هم داده این آزمایش را به كمال خود رسانده است. در این دوران است كه نگهداشت دین، بسیار دشوار است و بیشترین مردم به انگیزه های گوناگون ایمان خویش را در زندگی از دست می دهند. گسترش زمینه های ناباوری، افزایش انگیزه های انحراف و گریز از دین، ستیزه جوییهای دشمنان با دینداران و دینداری، از مهم ترین عوامل این آزمایش است. آنان كه در این گردابهای ترسناك، دین خود را حفظ كنند از شأن و رتبه ای بس رفیع برخوردار خواهند بود. پیامبراكرم(ص) فرمود: «یا علی واعلم ان اعجب الناس ایماناً و اعظمهم یقیناً قوم یكون فی آخر الزمان لم یلحقوا النبی و حجب عنهم الحجه فامنوا بسواد علی بیاض؛ 19 ای علی! بدان كه شگفت انگیزترین مردم از جهت ایمان و عظیم ترین آنها از روی یقین، مردمی اند كه در آخرالزمان خواهند بود، پیامبر را ندیده اند و حجت (امام«ع» ) نیز از آنان محجوب است، اما به سیاهی كه بر سفیدی رقم خورده است ایمان آورده اند.» انسان در این دوران برخلاف دوران معاصر پیامبر(ص)، از تمامی دریافتهای حسی نسبت به پیامبر و امام(ع) دور است و تنها براساس درك عقلی و تاریخی، پیامبر(ص) و پیشوایان معصوم را می شناسد و به رسالت و امامت ایشان ایمان می آورد. امام سجاد(ع) در این باره می فرماید: «یا ابا خالد ان اهل زمان غیبته القائلین بامامته و المنتظرین لظهوره افضل من اهل كل زمان لان الله تبارك و تعالی اعطاهم من العقول و الافهام و المعرفه ما صارت به الغیبه عندهم بمنزله المشاهده ، و جعلهم فی ذلك الزمان بمنزله المجاهدین بین یدی رسول ا...(ص) بالسیف، اولئك المخلصون و شیعتنا صدقاً، والدعاه الی دین الله عزوجل سراً وجهراً، 20 ای اباخالد، مردم زمان غیبت آن امام كه به امامت او معتقدند و منتظر ظهور اویند، از مردم هر زمانی برترند؛ زیرا خدای متعال عقل و فهم و معرفتی به آنها عطا فرموده كه غیبت نزد آنان به منزله مشاهده است و آنان را در آن زمان به مانند مجاهدان پیش روی رسول خدا(ص) كه با شمشیر به جهاد برخاستند قرار داده است. آنان مخلصان ]حقیقی[ و شیعیان راستین ما و داعیان به دین خدای متعال در نهان و آشكارند.» موفقیت در این آزمایش، نیازمند بینشی است كه انسان دیندار در پرتو آن بتواند در برابر تحریفها و شبهه ها و تردیدها رویكرد دینی خود را حفظ نماید و با هیچ یك از عوامل انحراف، خلوص دینی و دینداری را در فكر و عمل از دست ندهد. اگر چنین شد، مصداق این فرمایش رسول گرامی اسلام(ص) خواهد بود كه فرمود: «به زودی پس از شما، كسانی می آیند كه یك نفر از آنان پاداش پنجاه نفر از شما را دارد.» گفتند: «ای رسول خدا، ما در جنگ بدر و احد و حنین در ركاب شما جهاد كردیم و درباره ما آیه قرآن نازل شده است.» پیامبر اكرم (ص) فرمود: «اگر آنچه از آزارها و رنجها كه بر آنان می رسد، بر شما آید،بسان آنان شكیبایی نخواهید داشت.» 21 پایداری بر دین در روزگار غیبت به تحمل سختیها، محرومیتها و تنگناهای مادی خلاصه نمی شود؛ بلكه تحمل فشارهای سخت روحی و معنوی نیز، بر آنها افزوده می گردد. و چنانچه دینداری با صبر و شكیبایی درست و آگاهانه توأم نباشد به تدریج ناامیدیها روی می آورد و باور را از روح و فكر برمی دارد. بنابراین منتظر راستین باید كه زمینه ساز صادق ظهور باشد و اگر چنین بود، داشتن ویژگیهای فوق پاره ای از خصوصیات او خواهد بود. خدامراد سلیمیان پی نوشت: 1- ذاریات/ .56 .2 بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ج 57، ص .229 .3 پیشین، ج 52، ص .307 .4 كمال الدین و تمام النعمه، شیخ صدوق، ج 2، ص .409 .5 غیبت نعمانی، ص .331 .6 اصول كافی، كلینی، ج 1، ص .371 .7 كافی، كلینی، ج1، ص337؛ كمال الدین و تمام النعمه، ج2، ص342؛ غیبت نعمانی، ص.166 .8ر.ك: كمال الدین، ج2، ص.512 .9 نساء/.59 10-كتاب الغیبه ، شیخ طوسی، ص456؛ كمال الدین و تمام النعمه ، ج1، ص.286 .11 منتخب الاثر، صافی گلپایگانی، ص 640، ح .3 .12 پیشین، ح .4 .13 خورشید مغرب، محمدرضا حكیمی، ص .264 14-كمال الدین و تمام النعمه، ص 644، ح .3 15-همان. 16- غیبت نعمانی، ص 200، ح.16 17- پیشین، ص .245 18- كافی، ج1، ص .335 19- غیبت نعمانی، ج 1، ص 288، ح .8 20- پیشین، ج 1، ص 319 21- كتاب الغیبه، ص 456 .