بر اساس برخی روایات اسلامی، گروهی از مردم جزو «ابدال» هستند؛ یعنی آنهایی كه هرگز زمین از وجود پر بركتشان خالی نمی‌ماند. بدین جهت، برخی می‌پرسند اینان چه كسانی هستند، چند نفرند، از كدام شهر و دیارند، ویژگی‌های آنان كدام است، در كجا زندگی می‌كنند، و آیا در زمان غیبت امام مهدی(ع) نقشی دارند یا خیر؟
ماهیت ابدال
در این زمینه كه ابدال چه كسانی هستند، نظرهای متفاوتی وجود دارد كه در ذیل به آنها اشاره می‌شود:
الف ـ جانشینان پیامبران: یك نظر این است كه ابدال، اوصیا و جانشینان پیامبران هستند، كه پس از آنها زندگی می‌كردند. «خالدبن هیثم فارسی» می‌گوید: به امام رضا(ع) عرض كردم: مردم گمان می‌كنند كه در روی زمین گروهی به نام ابدال وجود دارند، اینان كیانند؟ حضرت در پاسخ فرمودند:
«راست گفتند. منظور از ابدال، همان اوصیا و جانشینان هستند كه خداوند پس از مرگ و رحلت هر پیامبری، آنها را بدل و جانشین او قرار می‌دهد تا اینكه به حضرت محمّد(ص) آنها را خاتمه داد».1
ب ـ امامان معصوم(ع): عقیدة دیگر این است كه ابدال، همان امامان معصوم(ع) هستند. محدّث بزرگوار، شیخ عبّاس قمی می‌نویسد: « از دیگر روایات نیز به دست می‌آید كه منظور از ابدال، امامان معصوم(ع) هستند.»2
مرحوم محدّث قمی با ابراز تردید از اینكه ابدال شامل امامان معصوم(ع) باشد، می‌نویسد:
«دعای روایت شده از امّ داوود، كه از امام صادق(ع)، در نیمة رجب وارد شده است، دلالت دارد كه ابدال غیر از امامان هستند، اگرچه صراحتی در این خصوص ندارد و ممكن است بر تأكید حمل شود».3
و دعای مورد نظر این است كه حضرت می‌فرماید:
خداوندا! بر «ابدال»، «اوتاد»، «سیاح»، «عبّاد»، «مخلصان»، «زاهدان»، و اهل كوشش و تلاش درود فرست و محمد و خاندان او را به برترین دوردها و فراوان‌ترین بخشش‌ها مخصوص گردان.4
ج ـ یاران امامان: با باور عدّه‌ای ممكن است ابدال بر گروهی از یاران خاص و مقرّب امامان معصوم(ع) اطلاق شود. چنان‌كه شیخ عباس قمی به این موضوع اشاره كرده، می‌نویسد: «نیز احتمال دارد كه یاران خاصّ امامان معصوم(ع) باشند».5
د ـ گروهی از صالحان: نظریّه بعدی این است كه ابدال، گروهی از صالحان هستند كه هرگز زمین از وجود آنها خالی نمی‌گردد. چنان‌كه «علاّمه طریحی» در این باره می‌نویسد:
« ابدال گروهی از مردم صالح و نیكوكاری هستند كه هرگز زمین از وجود آنان خالی نمی‌گردد، و هرگاه یكی از آنها بمیرد، خداوند فرد دیگری را به جای او قرار می‌دهد.»6
ه ـ پیش‌خدمتان امام زمان(ع): احتمال پنجم اینكه ابدال بر گروهی از پیشكاران امام زمان(ع) اطلاق می‌شود كه در زمان غیبت، آن حضرت را یاری می‌كنند و هر گاه یكی از آن افراد از دنیا برود، دیگری جای او را می‌گیرد. در این زمینه علاّمه مجلسی از امام محمّد باقر(ع) نقل می‌كند:
به ناچار برای صاحب این امر غیبتی هست و در آن غیبت قدرت و قوّتی برای او لازم است كه در آن زمان به وسیله سی نفر از همراهان، از وحشت و تنهایی بیرون می‌آید.7
و ـ جمع‌بندی اقوال: گرچه با تعدّد نظرات و احتمالات نمی‌توان جزم به یك احتمال به خصوص پیدا كرد، ولی برخی شواهد و مؤیّدها وجود دارد كه با ضعیف بودن برخی از این احتمال‌ها، برخی دیگر از قوّت بیشتری برخوردار خواهد بود.
بعید نیست احتمال پنجم با عنایت به روایت امام محمّدباقر(ع) كه در این خصوص نقل گردید، تقویت شود؛ یعنی ابدال همان گروه سی نفری پیش خدمتان امام عصر هستند كه تا روز ظهور، هر یك از این عدّه كم شود، خداوند شخص دیگری كه اوصاف و ویژگی‌های معیّنی را داشته باشد، به خدمت امام مهدی(ع) بگمارد.
تعداد ابدال
در مورد این موضوع كه ابدال چند نفر هستند، در بین روایات، اختلاف وجود دارد و تعداد آنها بین سی تا هشتاد نفر بیان شده است كه در اینجا به برخی از این روایات اشاره می‌كنیم:
الف ـ سی نفر: احمد بن حنبل در مسند خود از عبادة بن صامت از پیامبر خدا (ص) نقل كرده است كه فرمود:
« ابدال در این امّت سی نفر هستند، همانند حضرت ابراهیم خلیل الرّحمان و هر یك از اینان كه بمیرد، خداوند فرد دیگری را جایگزین می‌كند».8
ب ـ چهل نفر: طبرانی در المعجم الكبیر از ابن‌مسعود، از رسول خدا(ص) نقل می‌كند كه فرمود:
«پیوسته چهل نفر هستند كه قلبشان همانند قلب ابراهیم است. خداوند به وسیلة آنها بلاها را از اهل زمین دور می‌گرداند كه به آنان ابدال گفته می‌شود.»9
ج ـ شصت نفر: مرحوم محدّث قمی در سفینةالبحار از ثعلبی نقل می‌كند كه مردی از اهل عسقلان در دیداری كه با الیاس داشته است از او می‌پرسد كه ابدال چند نفر هستند؟ حضرت در پاسخ می‌فرماید: «شصت نفر هستند».10
د ـ هفتاد نفر: فخرالدّین طریحی آورده است: ابدال گروهی هستند كه خداوند به وسیلة آنان زمین را بر پا می‌دارد كه تعدادشان هفتاد نفر است.11
ه ـ هشتاد نفر: در فردوس الأخبار از انس بن مالك چنین نقل شده است: « ابدال، چهل نفر مرد و چهل نفر زن هستند، و هر گاه یكی از مردان بمیرد، خداوند مرد دیگری را به جای او قرار می‌دهد، و هر گاه یكی از زنان بمیرد، زن دیگری را جایگزین می‌كند.»12
ویژگی‌های ابدال
در كتاب‌های شیعه و سنّی روایاتی وجود دارد كه در آنها به نقل از پیامبر اسلام(ص) به چند ویژگی از ویژگی‌های ابدال اشاره شده است:
الف ـ داشتن قلبی همانند قلب ابراهیم: این مطلب را عبادة بن صامت از پیامبر نقل كرد.13
شاید مراد پیامبر(ص) از این تشبیه، این است كه این چند نفر از نظر شدّت، صلابت، بردباری و ایستادگی در برابر حمایت از دین خدا، همانند حضرت ابراهیم هستند و هیچ جریانی نمی‌تواند آنها را نسبت به دفاع از حریم دین، سست و بی تفاوت كند.
ب ـ سپر بلای انسان‌ها بودن: از ویژگی‌های ابدال این است كه خداوند به وسیلة این وجودهای مقدّس، بلاها را از مردم دفع می‌كند. چنان‌كه ابن مسعود از پیامبر نقل كرده كه فرمود: « خداوند به وسیلة آنها بلاها را از مردم زمین دور می‌گرداند.»14
ج ـ راضی بودن به قضای خداوند: سه ویژگی‌دیگر برای ابدال نقل شده كه پیامبر فرمود:
«راضی بودن به حكم و قضای خداوند، پیشه كردن صبر بر محارم خدا، خودداری كردن از آلوده شدن به حرام و خشمگین شدن برای خدا».15
د ـ مواسات، احسان و عفو: از دیگر مشخصه‌های ابدال این است كه پیامبر فرمود:
«گذشت و عفو می‌كنند از كسانی كه به آنان ظلم كنند، نیكی و احسان می‌كنند به آنان كه در حقّشان بدی كنند، ایثار و مواسات می‌كنند در آنچه كه خداوند به آنان داده است.»16
ه ـ جود، سخا و خیرخواهی: ابن مسعود از پیامبر اسلام(ص) چنین روایت كرده است: «بدانید كه اینان (ابدال) هرگز این مقام را از خواندن نماز، گرفتن روزه و صدقه به دست نیاوردند.» عرض كردند: ای رسول خدا! پس به چه وسیله به این مقام رسیدند؟
پیامبر فرمود: «به وسیلة جود و بخشش و خیرخواهی مسلمانان»17
ملیّت و محل اقامت ابدال
با توجه به روایات گذشته می‌توان گفت، ابدال نه از طایفه و ملیّت خاصّی هستند و نه از شهر و دیار به خصوصی؛ بلكه ممكن است یك یا چند نفر از ابدال از یك شهر و یك طایفه خاص باشند و نیز ممكن است هر یك از یك منطقه و شهری باشند.
به ویژه اگر ابدال را بر یاران امام زمان(ع) منطبق كنیم كه بدون شك، در شهرهای مختلف زندگی می‌كنند، مگر بر نقل فخرالدّین طریحی در مجمع البحرین كه چهل نفر از ابدال را از اهل شام و بقیه را از دیگر شهرها می‌داند. وی آورده است: « ابدال قومی هستند كه خداوند به بركت آنها زمین را به پا می‌دارد و عددشان به هفتاد نفر است، چهل نفر در شام و سی نفر در سایر شهرها هستند...»18
به هر حال، به طور قطع نمی‌توان گفت كه جایگاه این افراد و نحوه تماس آنان با مردم، كجا و چگونه خواهد بود.
امكان پیوستن به ابدال
با توجه به برخی از احادیث، كه ابدال در همة دوران‌ها و زمان‌ها و مكان‌ها وجود دارند، بی‌تردید می‌توان گفت هر كس با داشتن خصوصیات و ویژگی‌های یاد شده می‌تواند از ابدال باشد؛ زیرا روی هیچ ملیّت خاصّی تكیه نشده است. همانگونه كه پیامبر(ص) مردم را به این نكته توجّه داد كه هرگز اینان به وسیلة نماز، روزه و زكات به این مقام نرسیده‌اند بلكه به وسیلة جود، سخا و خیرخواهی مسلمانان بوده است. و همچنین در پاسخ برخی كه عرض كردند: یا رسول‌الله! ما را بر اعمال و كردار اینان راهنمایی كن. فرمود: «با گذشت كردن از كسانی كه در حقّشان ظلم كرده‌اند و نیز احسان در برابر بدی، مواسات در آنچه كه خداوند به آنها داده است»
پس با داشتن چنین صفاتی می‌توان جزو ابدال شد، اگرچه خود فرد هم به چنین مسئله‌ای توجّه نداشته باشد. البته این، بدین معنی نیست كه هر كس چنین ادّعایی كرد، باید از او پذیرفت!
محمّد جواد مروجی طبسی
ماهنامه موعود شماره 86
پی‌نوشت‌ها:
1. سفینة البحار، ج 1، ص 64.
2. همان.
3. همان.
4. طریحی، مجمع‌البحرین، ص 425، مادة «بدل»
5. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 52، ص 153.
6. سفینة البحار، ج 1، ص 64.
7. مفاتیح‌الجنان، ص 264.
8. مسند احمد، ج 5، ص 322.
9. طبرانی، المعجم الكبیر، ج 10، ص 224.
10. سفینةالبحار، ج 1، ص 28.
11. طریحی، همان، ص 425.
12. فردوس الاخبار، ج 1، ص 119.
13. مسند احمد، ج 5، ص 322.
14. طبرانی، همان، ج 10، ص 324.
15. فردوس الاخبار، ج 2، ص 84.
16. حلیة الاولیاء، ج 1، ص 8.
17. طبرانی، همان، ج 1، ص 224.
18. طریحی، همان، ص 425.
