در كـتـاب ریـاض السـالكـیـن آمـده اسـت كـه اهل دلى گوید:

مـردم در تـوبـه چند گروهند: كسى كه توبه را به پیش اندازد و از آن دورى گزیند، و فـریـفـتـه شـود بـه فـراوانـى آرزو و امـل ، و غـافـل مـانـد از مـرگ و اجل ، چنین كسى چون مرگ او را دریابد، بر اصرار باشد، پس هالك و نابود است .

دیـگـر آن كـه مـادام كـه شهوتى نیاید، تائب است و چون آن را باید، بر مركب هوا و هوس سوار شده ، محاسبه نفس را ضایع كند. پس این نیز مستوجب عقوبت خداوند است .

سه دیگر آن كـه تـائب اسـت ، لیك نفس ، او را به آنچه نمى خواهد، خواند، پس این را نیز نیاز به ادب نـفـس بـاشـد كـه هـر قدر مجاهدت كند، او را فایده رساند؛

دیگر آن كس كه همواره در حساب است و چون دشمن از خویش حساب كشد؛ پس این شخص ، مستوجب عصمت از جانب خداوند است ...

علامه شیخ بهائى قدس سره مى فرماید:
كـسـى كه در توبه اهمال ورزد و آن را از وقتى به وقتى دیگر پیش اندازد، میان دو خطر عـظیم باشد كه اگر به فرض از یكى از آنها جان سالم به در برد، از دیگرى نتواند به در برد:

اول آن كـه اجـل بـدو مـهـلت نـدهد و از غفلت خویش آگاه نگردد جز هنگامى كه مرگش فرار رسد و فرصت تدارك از دست رود و درهاى تلافى گذشته بسته شود و وقتى فرا رسد كـه خداى سبحان بدان اشارت فرموده : و (امروز) میان آنها و آرزوهایشان (كه به دنیا بـرگردند یا توبه و ایمانشان را بپذیرند تا از عذاب رهایى یابند) به كلى دورى و مباینت افتاد(1) و چنان شود كه روزى یا ساعتى مهلت طلبد لیك سوالش ‍ اجابت نـشـود؛ چـنـانـكـه حـق تـعـالى فرمود: پیش از آن كه مرگ یكى از شما فرا رسد در آن حـال (به حسرت ) گوید: پروردگارا! اجل مرا اندكى به تاخیر انداز(2)

یكى از مفسرین در تفسیر این كریمه گفته است : چون محتضر را پرده كنار رود، گوید: اى مـلك المـوت ! مـرا روزى مهلت ده تا به خدایم عذر آورم و توبه كنم و عملى صالح انجام دهم . لیك ، ملك الموت او را گوید: روزها را تباه ساختى ؛ پس گوید: یك ساعت مهلتم ده و بـه تـاخـیـر انـداز. مـلك المـوت گـویـد: سـاعـات را بـر بـاد داده اى و حال ، ساعتى مهلت خواهى ؟ پس در توبه بر او بسته شود و به روح خود، آتش را مزمزه كـنـد و شربت حسرت و ندامت بنوشد بدان سبب كه عمر خویش را ضایع ساخته است و چه بسا اصل ایمانش نیز در اثر صدمات این اهوال از دست رود.

دوم آن كـه ظـلمـت و تـیـرگـى گـنـاهـان بـر قـلبـش تـراكـم یـابـد تـا بـر آن ، شكل یابد، و زنگار شود به طورى كه دیگر محو نشود، چه در اثر هر معصیتى كه انسان مـرتـكـب شود، ظلمتى بر قلب پدید مى آید؛ چنانكه در آیینه به واسطه دم انسان ، ظلمتى پـدیـد مـى آیـد. پـس چـون ظلمت گناهان ، بر روى هم انباشته شوند، به صورت زنگار، درآیـنـد؛ چـنـانكه بخار نفس انسان آیینه را چنین كند. هنگامى كه این زنگار بسیار شوند و مـدتـى طـولانـى بـاقـى بـمـانـنـد، در قـلب انسان چنان فرو روند كه دیگر به هیچ وجه صیقل نپذیرد.

گـاه از ایـن ، بـه قـلب منكوس و سیاه تعبیر كنند؛ چنانكه از (امام ) باقر علیه السلام را تـبـاه نـكـنـد. قلب همچنان بر گناه اصرار ورزد تا گناه بر آن غالب آید و آن را وارونه كـنـد(3)

 و نـیـز فرمود: بنده اى نیست جز آن كه در قلبش نقطه اى است سفید. چون گناه كند؛ در آن ، نقطه اى سیاه پدید آید. چنانچه توبه كند، این نقطه سیاه برود، و چـنـانـچـه در گـنـاهـان پیش رود، نقطه افزون گردد تا روى سفیدى را بپوشاند و به طـورى كـه دیـگـر صـاحـبـش ‍ بـه هـیـچ روى ، بـه خـیـز بـاز نـگـردد، و ایـن مـراد خـداى عـزوجـل اسـت كـه فـرماید: چنین نیست ؛ بلكه ظلمت بدكارى و ظلمشان بر دلهاى آنان غلبه كرده است (4)

ایـن كـه فرمود: صاحبش به هیچ روى ، به خیر باز نگردد، گواه است بر آن كه دارنـده چـنـیـن قـلبـى ابـدا از گناهان روى نگرداند و توبه نكند؛ حتى چنانچه به زبان بـگـوید كه به سوى خداوند توبه كردم ، صداقتى در آن نباشد و تنها زبان خویش را بـه حـركـت در آورده اسـت ؛ بـدون آن كـه قـلبش را با آن موافقتى باشد، پس آن را اصلا اثـرى نـیـسـت ، چـنـانـكـه مـجـرد سـخـن غـسال كه بگوید: لباس را شستم ، لباسها را از پلیدیها پاك نكند.

و چـه بـسا صاحب چنین قلبى نسبت به اوامر و نواهى شرعى بى مبالات شود و امر دین در نـظـرش آسـان آیـد و وقـع احـكـام الهـى از قـلبـش رخـت بـربـنـدد و طـبـعـش از قـبـول آنـهـا سـربـاز زنـد، و ایـن بـه اخـتـلال در عـقـیـده اش ‍ مـنـجـر شـود و ایـمـانـش زایـل گـردد و در نـتیجه بر غیر دین بمیرد؛ و این حالت همان است كه از آن به عاقبت شر تعبیر كرده اند - نعوذ بالله من شرور انفسنا و سیئات اعمالنا.(5)

بعضى از ارباب علم گفته است :
توبه را مغتنم بدار پیش از آن كه نزدیك به مرگ تائب گردد و مقیم رهسپار شود، و پیش از آن كـه نتیجه پشیمانى باشد و موجود عدم گردد (یعنى سرمایه عمر از كف بدر رود) و پـیـش از آن كه ادبار بر مصرت به گناه سراپرده زیان زند كه در آنگاه نه اقاله عثار است و نه توفیق انابه و اعتذار.

همچنین در اواخر كتاب كشكول شیخ بهائى قدس سره است :

در حـدیـث اسـت كـه چـون پـیـرى كـهـنـسـال تـوبـه كـنـد، مـلایـك گـویـنـد: حـال كـه حـواست به سستى و ناتوانى رسیده و نفست به سردى گراییده (توبه مى كنى ؟(6)

عـطـبى نقل كرده است كه مردى را هنگام مرگ گفتند: بگو: لا اله الا الله مرد گفت : آه ! افـسـوس بـر جوانى ! در چه زمانى عنفوان جوانى را از دست داده ام ، و در حینى كه غیرتمند مرد و كابین ارزان شد و حجاب از هر باب بر كنار رفت :

همچنین ، مردى در حال مرگ بود و چیزى نمانده بود كه جان به جان آفرین تسلیم كند. او را گـفتند: لا اله الا الله . گفت : اندوه من بر زمان است و در چه زمانى روزگار نـاگـوار اصـابـت كـرد؛ در حـیـنـى كـه زمـستان پشت كرد و تابستان روى آورد و شراب و ریحان خوشمزه و پاك و پاكیزه است .

و بـه شـخـص دیـگـر در حـال احـتضارش گفتند: بگو لا اله الا الله گفت : شب سـرد شد و آب خوشمزه و شراب گوارا، از ما حزیران و تموز و آب گذشت . پس در همان وقت جان تسلیم كرد.

از صاحب دلى است كه گفته است :
تـائبـان مـنـیـب را انواعى است : كسى كه توبه از گناهان و بدیها مى كند، و كسى كه از لغزشها و غفلتها، و سه دیگر آن كه از رؤ یت حسنات و مشاهده طاعات خویش .
و بـر ایـن مـنـوال كـسـى را پـرسـیـدنـد كـه ثـواب كـدام عمل بیشتر است ؟ در پاسخ ، این بیت را بسرود:
اذا مـحـاسـنـى اللاتـى ادل بـهـا
كـانـت ذنـوبـى فقل لى كیف اعتذر



ادل از مـاده الدلال بـه مـعـنـاى التغنج است كه در فارسى همان مـعـنـاى نـاز كـردن را دارد. گـویى این بیت اشارت است به حدیث مشهورى كه مى فرماید:

حسنات ابرار، سیئات مقربان است .(7)

منابع :
1- و حیل بینهم ما یشتهون (سباء، 54).
2- مـن قـبـل ان یـاتـى احـدكـم المـوت فـیـقـول رب لولا اخـرتـنـى الى اجل قریب (منافقون ، 10)
3- مـا مـن شـى ء افـسـد للقـلب مـن خـطـیـئة ان القـلب لیـواقـع الخـطـیـئة فلا تـزال بـه حـتـى تـغـلب عـلیـه فـیـصـیـر اعـلاه اسـفـله (ثـقـة الاسـلام كـلیـنـى ، اصـول كـافـى ، ج 3، كـتـاب الایـمـان و الكـفـر، بـاب الذنـوب ، حـدیـث اول .)
4- ما من عبد الا و فى قلبه نكتة بیضاء فاذا اذنب خرج فى النكتة سوداء فان تـاب ذهب ذلك السواد و ان تمادى فى الذنوب زاد ذلك السواد حتى یغطى البیاض فاذا غـطـى البـیـاض لم یـرجـع صـاحـبـه الى خـیـر ابـدا و هـو قول الله عزوجل : كلا بل ران على قلوبهم ما كانوا یكسبون (همان ، حدیث 20).
5- شیخ بهائى ، اربعین همان ، ص 224.
6- شیخ بهائى ، كشكول ، چاپ نجم الدوله ، (سنگى )، صفحه 642.
7- حـسـنـات الابـرار سـیـئات المـقـربـیـن . این عبارت را شیخ محمد قاوقچى جزء مـوضـوعـات آورده (اللؤ لؤ المـوضـوع ، صـفحه 33) و در اتحاف السعادة المتقین ، ج 8، صـفـحـه 609 بـه ابـوسعید خراز نسبت داده شده است . بنابر گفته فروزانفر در احادیث مـثـنـوى ، (صـفـحـه 60) بـرخـى تـوهـم كـرده انـد كـه حدیث نبوى است ، و این درست نیست (نـقـل از: اوصـاف الاشـراف ، تـصـحـیـح و تـوضـیـح نـجـیـب مایل هروى ، انتشارات امام مشهد، چ اول ، صفحه 169)

با سلام
اللهم اجعلنی من التوابین و اجعلنی من المتطهرین
یا علی

للهم اجعلنی من التوابین