تبیان، دستیار زندگی

روز چهارم تیرماه 1332 شمسی (25 ژوئن 1953) در تابستان گرم واشنگتن عده ای از دولتمردان آمریكا از جمله اعضای كاخ سفید ریاست جمهوری ژنرال دوایت آیزنهاور، اداره جاسوسی آمریكا (سیا) و اعضای عالیرتبه وزارت خارجه در دفتر جان فوستر دالس وزیر خارجه آن روز جمع شده و نقشه براندازی دولت دكتر محمد مصدق را كه اصل آن از طرف اداره جاسوسی «اینتلیجنس سرویس» و كرمیت روزولت یكی از اعضای ارشد «سیا» تهیه شده بود، مطالعه می كردند.

فوستر دالس وزیرخارجه آمریكا در این جلسه وقتی كه از صحبت های تلفنی خود فارغ می شود سرمیز نشسته و خطاب به حاضرین می گوید: «پس این طور، ما آن مرد دیوانه، مصدق، را بركنار می كنیم.» بدین ترتیب عملیات كودتای 28 مرداد 1332 كه نام مستعار آن را «آژاكس» می نامند از واشنگتن شروع می شود.ز جمله حاضرین در این جلسه لوئی هندرسون سفیركبیر آن روز آمریكا در ایران و كرمیت روزولت كارگردان این نقشه در «سیا» بودند.

ادامه در پاسخ ها

كرمیت روزولت كه كارگردانی عملیات كودتا را در تهران عهده دار بود نوه تئودور روزولت رئیس جمهور دهه اول قرن بیستم (1901 تا 1909 میلادی) آمریكاست. در دوره ریاست جمهوری تئودور روزولت امپراتوری آمریكا در آمریكای مركزی و نواحی اقیانوس آرام به اوج خود رسید و نام او به عنوان یكی از امپریالیست های معروف آمریكا در تاریخ ثبت شده است. كرمیت روزولت نیز مانند جد خود تئودور روزولت به ماجراجوئی های نظامی و سیاسی علاقه داشت و از جوانی همیشه در خدمت جاسوسی، پروپاگاندا، و توسعه جنگ های روانی برای آمریكا بود. عنوان تز دكترای او كه قبل از آغاز جنگ جهانی دوم نوشته شده بود، «شیوه های پروپاگاندا در جنگ داخلی انگلیس»، در حقیقت نسخه كرمیت روزولت برای ایجاد و تشكیل یك دستگاه مخفی پروپاگاندا و جاسوسی برای آمریكا در جنگ جهانی دوم بود. او در این جنگ در دفتر تشكیلات مخفیانه و جاسوسی آمریكا موسوم به «اداره خدمات استراتژیك» شركت كرد و پس از پایان جنگ دوم در آژانس جدیدی كه به این منظور تشكیل شده بود یعنی سازمان «سیا» به ریاست قسمت امور مربوط به خاورمیانه منصوب شد. كودتای 28 مرداد در ایران و عملیات معروف به «آژاكس» آن طور كه كرمیت روزولت در كتاب خود به نام «ضدكودتا: تلاش برای كنترل ایران» ترسیم می كند یكی از افتخارات اوست.

این كتاب مقارن با سقوط رژیم پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1979 در آمریكا منتشر شد. ولی در محیط سیاسی آن روز انتشار خاطرات كرمیت روزولت به قدری برای عاملان كودتای 28 مرداد خجالت آور بود، كه به خاطر دارم پس از چند هفته نسخه های آن را از كتاب فروشیهای واشنگتن جمع كردند. یكی از نكات جالب ولی شرم آور این كتاب ملاقات مخفیانه شاه ایران و كرمیت روزولت نماینده سازمان جاسوسی آمریكا «سیا» است. روزولت درباره این ملاقات به عنوان یك «معامله عادی» از آن سخن می گوید. این معامله بر سر كشوری است به نام ایران و مردم آن و هر دو طرف از توافق در انجام این معامله رضایت دارند.

نقل این ملاقات از زبان كرمیت روزولت شاید برای نسل امروزی و به ویژه جوانان بی مورد نباشد:اولین ملاقات شاه با كارگردان كودتای 28 مرداد كرمیت روزولت در ایران نیمه شب دهم مرداد 1332 مطابق با اول اوت 1953 در كاخ سعدآباد صورت می گیرد:

«چند دقیقه قبل از نیمه شب همراه بیل (یكی از همكاران روزولت) كه یك چراغ قوه با خود داشت به طرف در باغ به راه افتادم. ما در باغ را گشودیم و من به تنهائی خارج شدم. یك اتومبیل مشكی رنگ بدون شماره و علامت منتظر من بود. راننده بدون كنجكاوی در شناسایی من چیزی به زبان نیاورد. من در صندلی عقب نشستم. یك تخته پتو روی صندلی بود. همین طور كه ما به دروازه كاخ نزدیك می شدیم من روی صندلی دراز كشیده و پتو را روی خود كشیدم. البته این همه احتیاط كاری ضرورت نداشت. با اشاره نگهبان اتومبیل وارد محوطه كاخ شد و در جاده باریك نزدیك یكی از كاخ ها ایستاد. هیكل لاغری از پله های ساختمان پائین آمد. همین كه راننده آن محل را ترك كرد، او در اتومبیل را باز كرد و پهلوی من در صندلی عقب نشست. من پتو را كنار كشیدم تا جای بیشتری برای او باشد. هوا به اندازه كافی روشن بود كه ما همدیگر را ببینیم. شناسائی شاه و قیافه او برای من دشوار نبود و از اینكه او نیز مرا زود شناخت تعجب نكردم. شاه پس از یك نگاه اولیه، دستش را به طرف من حركت داد و گفت:

شب بخیر آقای روزولت. نمی توانم بگویم كه انتظار دیدارتان را داشتم، ولی اكنون ملاقاتتان باعث خرسندی است. من گفتم (جواب دادم)، شب بخیر اعلیحضرت. مدت زیادی از آخرین دیدارمان می گذرد، از اینكه مرا شناختید موجب خوشحالی من است و پذیرش استوارنامه ام را آسان تر می كند. شاه خندید و گفت: احتیاج زیادی به آن (استوارنامه) نیست، اسم و حضور شما هم چیزی است كه من احتیاج دارم.»

در این موقع طبق خاطرات كرمیت روزولت، كارگردان كودتای 28 مرداد چگونگی ورود خود را و اینكه منتظر ملاقات با سپهبد زاهدی و یارانش است بیان می كند، زیرا قرار است طبق نقشه كودتا، شاه مصدق را عزل كرده و سپهبد زاهدی را به نخست وزیری منصوب كند. روزولت می نویسد كه «مهمترین چیزی كه می خواستم به شاه بیان كنم این بود كه من نماینده رئیس جمهور آمریكا آیزنهاور و نخست وزیر انگلیس چرچیل هستم.» روزولت سپس به شاه می گوید «قرار است آیزنهاور این مطلب را طی نطقی كه بیست و چهارساعت دیگر در سانفرانسیسكو ایراد می كند، با بیان جمله خاصی تأیید كند. تأیید چرچیل نخست وزیر انگلیس نیز، از طریق اعلام برنامه رادیو «بی.بی.سی» لندن، صورت خواهد گرفت. بدین ترتیب كه گوینده رادیو هنگام اعلام برنامه در نیمه شب، به جای اینكه طبق معمول بگوید، «اكنون نیمه شب است» خواهد گفت «اكنون-- پس از مكث كوتاهی-- دقیقاً نیمه شب است.»

شاه با اطمینان اینكه آمریكا و انگلیس او را حمایت می كنند به كرمیت روزولت می گوید كه با شناسایی شما، نیازی به اینگونه اشارات نیست و آمادگی خود را برای همكاری ابراز می كند و این تسلیم و رضایت موجب آرامش خاطر روزولت می شود. او آخرین دقایق ملاقات خود را با شاه در صندلی عقب اتومبیل این طور خلاصه می كند: «برخلاف آنچه خیال می كردم، هیچ گونه هیجانی در اولین دیدارم با شاه احساس نكردم.

شاه آرام و سرحال بود و روش دوستانه و واقع بینانه اش، خاطرم را آسوده كرد. موقعی كه اتومبیل نزدیك می شد،صدای ضربان قلبم را می شنیدم ولی بعد آهنگ ضربان قلب و تنفس ام طبیعی شده بود، گوئی دارم با دوستی درباره یك معامله عادی و معمولی گفت وگو می كنم، بی آنكه برای رسیدن به توافق در انتظار برخورد با مشكلی باشم.

احساس می كردم زمان به سرعت می گذرد، شاه نیز گویا همین احساس را داشت. سپیده صبح ظاهر شده بود. بدینسان پس از بررسی كوتاهی درباره كلیات قرار شد شب بعد در همان ساعت و در همان محل تجدید دیدار كنیم.» (كرمیت روزولت، «ضد كودتا: تلاش برای كنترل ایران»، 1979 میلادی، صفحات 155تا157).

پس از پایان عملیات كودتا، آمریكائی ها و انگلیسی ها تصمیم می گیرند شاه را كه به روم (ایتالیا) فرار كرده بود به ایران برگردانند و بدین ترتیب دوره جدید دیكتاتوری 25 ساله پهلوی شروع می شود. كرمیت روزولت می نویسد بعد شاه از او خیلی قدردانی كرده و می گوید كه «من تخت و تاج خود را مرهون خدا، مردم، ارتش و شما (یعنی آمریكا و انگلیس) می دانم.» البته كرمیت روزولت فقط یكی از چندین مهره های «آژانس مركزی اطلاعات» (سیا) در ایران بوده است ولی همیشه به خود و مهارت مأموریت های پنهانی اش می بالیده است. همبستگی و انسجام عشیره ای مدرن به «كلان روزولت ها» راه ورود و موفقیت او را بین نخبگان هموار ساخته و ریاست جمهوری دو تن از اجداد او (تئودور روزولت بین سال های 1901 تا 1909 و فرانكلین روزولت بین 1933 تا 1945) همیشه راه وصول او را به این گونه ماجراجوئی ها آسان می كرده است.

این هفته دقیقاً پنجاه سال یعنی نیم قرن از كودتای 28 مرداد 1332 می گذرد. عده زیادی از نسل ما این واقعه و حوادث مانند آن را كه توسط آمریكائی ها در كشورهای دیگر صورت گرفته است به خوبی به خاطر دارند. به هنگام كودتای 28 مرداد تقریباً 17 ساله بودم و تازه كلاس دهم دبیرستان مروی را در تهران تمام كرده بودم. با اندوه و حزن فراوان اوباش گری آن روز كودتاچیان و چاقوكشان آنها را كه در خیابان های تهران به راه افتاده و منزل دكتر مصدق را گلوله باران كردند، مشاهده كردم. یكسال قبل از آن در قیام 30 تیر 1331 مردم، دولت دست نشانده شاه، یعنی حكومت قوام السلطنه را كه دو روز بیشتر عمر نكرد، سرنگون كردند.

یك ماه پس از كودتای 28 مرداد 1332، در مهرماه آن سال وقتی كه سال تحصیلی شروع شد، در سالن ها و پشت درب كلاس های دبیرستان مروی در خیابان ناصرخسرو سربازان با سرنیزه های خود ایستاده و مواظب دانش آموزان بودند. دبیرستان مروی به علت نزدیكی به بازار و سبزه میدان و ادارات دولتی و بانك ها یكی از مراكز مهم اعتراض و تظاهرات علیه كودتاچیان و رژیم شاه بود. سراسر سال تحصیلی آن سال ما، تحت مراقبت مستقیم فرمانداری نظامی و سربازان آنان درس خواندیم. اغلب كتاب ها، جزوات و رسالاتی كه در مورد كودتای 28 مرداد و وقایع پس از آن منتشر شده است به طور كلی نوشته و خاطرات و نظریات و تحلیل های بازیگران صحنه، دولتمردان و نخبگان و نظامیان و دیوان سالاران آن روز است. آنچه ما لازم داریم و برای تاریخ سیاسی و اجتماعی مهم است و بدون آن درك كامل این وقایع میسر نیست، تاریخ تحلیلی این گونه وقایع را باید از زبان و دیدگاه خود مردم شنید كه شاهد آن بودند. امید است این تاریخ مردم ما در آینده نزدیكی نوشته و تدوین شود.

اگر كسی به كودتاچیان آن روز می گفت كه اقدام آنها در سركوب مردم و امت بیش از یك ربع قرن طول نخواهد كشید و عمر نظام شاهنشاهی رو به پایان است و یك انقلاب اسلامی به رهبری یك فقیه عالیقدر دست خارجیان را از ایران كوتاه خواهد كرد، آنها باور نمی كردند. امروز عمر نظام جمهوری اسلامی ایران به بركت خداوند متعال از عمر نظامی كه آمریكائی ها به ایران تحمیل كردند بیشتر است و چنین است نهضت های اصیل و بومی و اسلامی. جز آنها كه آگاه بوده و ایمان داشتند، چه كسی باور می كرد كه دراین نیم قرنی كه از كودتای 28 مرداد خواهد گذشت یك امپراطوری دیگر به نام شوروی دفن خواهد شد. سیستم بین المللی و جهانی در این پنجاه سال، متحول شده است.

اگر «تلاش برای كنترل ایران» در پنج دهه قبل با یك كودتا، با چند میلیون هزینه و رشوه، با چند عامل و مزدور انجام پذیر بود، امروز كنترل عراق كه یك چهارم جمعیت و یك دهم قدرت ایران را دارد، با 250 هزار سرباز و صدها ناوگان جنگی و هزاران موشك و هواپیما با مشكل مواجه شده است، نه برای اینكه براندازی رژیم صدام حسین از طریق دیگر امكان نداشت بلكه برای اینكه نخبگان كافی و مورداعتماد واشنگتن كه بتوانند از طریق كودتا و تغییر رژیم اهداف آمریكا را در منطقه خاورمیانه اجرا كنند وجود نداشت. امروز مردم عراق با هر نوع استعمار و اشغالگری مخالفند.

امروز هركس كه به عزت و استقلال جامعه و كشور خود علاقه مند بوده و خواستار عدالت و آزادی و مردم سالاری و خداسالاری را باشد باید به علل شكست اصلاحات دولت دكتر مصدق، و به شرایطی كه كودتای 28 مرداد را به وجود آورد آگاهی یابد. این عوامل را می توان به صورت ذیل خلاصه كرد:

- فعالیت های نفاق افكنانه میان رهبران سیاسی ملی و مذهبی و سیاست به اصطلاح «تقسیم كردن و حكومت كردن» بیگانگان؛

- عدم قاطعیت دولت دكتر مصدق در مقابله با توطئه گران و آشوبگران داخلی و خارجی؛

- جاه طلبی افراد سیاسی، جناح ها و احزاب؛

- خیانت و مزدوری دستگاه هیئت حاكمه و نخبگان و قدرتمندان سیاسی، نظامی و اقتصادی و مالی؛

- همكاری شاه و خانواده سلطنتی با كودتاچیان «سیا» «انتلیجنس سرویس» انگلیس.

- عدم وجود یك جبهه متحد و فعال از روحانیون در مقابله با توطئه گران داخلی و خارجی و در بسیج هرچه بیشتر مردم علیه رژیم شاه و عمال خارجی؛

- پروپاگاندا و تبلیغ مطبوعات داخلی و خارجی و حمایت مالی و سیاسی آنها از طرف آمریكا و انگلیس در مخدوش كردن جو سیاسی و افكار عمومی؛

- سكوت مصلحت آمیز شوروی در «جنگ سرد» وهمكاری جناح چپ و حزب توده در تضعیف نیروهای ضداستعماری مردم ایران؛

- ملی گرائی و طایفه بازی و بی توجهی به اصالت اسلامی و «فرهنگ مردم»؛

- تقلید كوركورانه از ایدئولوژی ها، مكتب ها، واژه ها و شبهات اروپا و غرب.

منبع:   روزنامه - کیهان - تاریخ شمسی نشر 30/05/1382