تبیان، دستیار زندگی

باسلام نمیدونم براتون جالبه یا نه اما فردا میخوام دراین تایپیک مطالبی در مورد رجعت بذارم. فعلا تا فردا. خداوند به ماتوفیق بندگی بی چون و چرابده.اللهم عجل لولیک الفرج والعافیه والنصر.

can not typing farsi i am sorry salam kheyli khobe montazerim ishalah bezoodi dastresitoon ertegha khahad yaft(albate age tebyan bezare) eltemas 2a ya ali

شيعه و رجعت هيچگونه ترديدى نيست كه شيعه به رجعت دارد و همه دانشمندان بزرگ اين مكتب، اعتقاد به رجعت را از ويژگيهاى پيروان امامان معصوم (عليهم السلام) بر شمرده‏اند، تا بدانجا كه پيروى مذهب تشيع واعتقاد به رجعت متلازم يكديگر بوده و برخى از ياران و پرورش يافتگان مكتب «اهل بيت» با همين صفت معرفى شده‏اند، و خرده گيران بر شيعه نيزهمين اعتقاد را وسيله نكوهش و خالفت خويش قرار داده‏اند. علامه مجلسى بيش از پنجاه تن از عالمان شيعه را نام مى‏برد كه اصل رجعت را پذيرفته و روايات مربوط به آن را در كتب خويش آورده‏اند. از اين گروهند:

سليم بن قيس هلالى (متوفاى سال 90)، حسن بن صفار (م 290)، على بن ابراهيم قمى (استاد كلينى)، ثقة الاسلام كلينى (م 328)، محمد بن مسعود عياشى (معاصر كلينى) ،ابو عمرو كشى (معاصر كلينى) شيخ صدوق (م 381)، شيخ مفيد (م 413)، سيد مرتضى (م 436)، ابوالفتح كراجكى (م 449)، ابوالعباس احمد بن عباس نجاشى (م 450)، شيخ طوسى (م 460)، سيد رضى الدين بن طاووس (م 464) و...

همو مى‏نويسد: «اعتقاد به رجعت در تمام دوره‏ها مورد اجماع فرقه شيعه بوده و چون خورشيد بر تارك آسمان مى‏درخشد و كسى را ياراى آنكار آن نيست» 6.

شيخ صدوق در كتاب اعتقادات مى‏گويد: «عقيده ما درباره رجعت اين است كه اين رويداد قطعاً به وقوع مى‏پيوندد» .7

شيخ مفيد نيز عقيده به رجعت را از ويژگيهاى پيروان خاندان رسالت مى‏داند. 8 سيد مرتضى معتقد به اجماع شيعه درباره رجعت است و مى‏گويد: «پيروان اين مذهب در اين باره كمترين اختلافى ندارند»9.

شيخ حر عاملى مى‏نويسد: «فزونى نويسندگانى كه روايات مربوط به رجعت را در كتب مستقل يا غير مستقل گردآورده‏اند - و تعداد آنها از هفتاد كتاب تجاوز مى‏كند - دليل بر قطعى بودن اعتقاد به رجعت از ديدگاه شيعه است. 10

شيخ طوسى در تفسير تبيان 11 و امين الدين طبرسى در تفسير مجمع البيان 12 و ديگر مفسران بزرگ شيعه درباره رجعت سخن گفته‏اند و بنا به نوشته صاحب كتاب «الايقاظ من الهجعه» صحت رجعت از نظر شيعيان امرى مسلم، قطعى و انكارناپذير بوده و بيشتر دانشمندان يا همه آنان اين واقعيت را پذيرفته‏اند. 13

شيخ صدوق در كتاب «صفات الشيعه» اعتقاد به رجعت را از مشخصات پيروان اين مكتب بر شمرده و حديثى را از امام ششم حضرت صادق در اين رابطه نقل مى‏نمايد. 14

بنابراين قاطعانه مى‏توان گفت كه اصل رجعت از ديدگاه عالمان بزرگ شيعه، امرى مسلم و قطعى بوده و با توجه به روايات بسيارى كه از پيشوايان معصوم رسيده است، ترديدى در تحقق رجعت بر جاى نمى‏ماند. علامه مجلسى كه در حديث‏شناسى سرآمد همه بزرگان و محدثان است و تتبع و پشتكار وى در گردآورى مجموعه گرانسنگ بحارالانوار و شرح اصول كافى به وضوح ديده مى‏شود، درباره روايات رجعت مى‏نويسد:

«كسى كه حقانيت ائمه اطهار عليهم السلام را باور كرده است، چگونه مى‏تواند درباره مسأله متواترى كه از آنان نقل شده و نزديك به دويست روايت صريح در اين زمينه رسيده و بيش از چهل تن از ثقات و عالمان شيعه آنها را در كتب خود آورده‏اند؛ شك داشته و اين عقيده را با ديده ترديد بنگرد؟... راستى اگر مسأله‏اى از اين قبيل را نتوان از متواترات دانست، پس در كدامين موضوع مى‏توان ادعاى تواتر كرد؟15

شيخ حر عاملى نيز كه از بزرگترين محدثان قرن دهم هجرى بوده و كتاب پربار «وسايل الشيعه» را در احاديث فقهى فراهم آورده است، روايات رجعت را فزون از شمار دانسته و قائل به تواتر معنوى اخبار وارده مى‏باشد. 16

كوتاه سخن آنكه: شيعيان به پيروى از فرموده پيامبر گرامى و با رجوع به عترت نبوى بر اين عقيده‏اند كه پيش از تحقق قيامت كبرى رويدادى خاص در جهان به وقوع مى‏پيوندد و جمعى از مردگان به دنيا باز مى‏گردند. اين رويداد را «رجعت» مى‏گويند و گاهى از آن به «قيامت صغرى» تعبير مى‏نمايند.

نا گفته نماند كه اين سخن نه بدان معنى است كه از ديدگاه عقايد، شيعى، اصل رجعت در شمار اصول دين بوده و هم پايه اعتقاد به توحيد، نبوت و معاد مى‏باشد. بلكه بسان بسيارى از ضروريات دينى يا رويدادهاى تاريخى انكارناپذير، از مسلميات قطعى محسوب مى‏گردد.

به عنوان مثل: همه مسلمانان باور دارند كه جنگ بدر، نخستين غزوه‏اى بود كه بين مسلمانان و مشركان مكه در سال دوم هجرت به وقوع پيوست. اما قطعيت چنين حادثه‏اى به وقوع آن در زمره اصول عقايد اسلامى به شمار نمى‏آيد، و با اين همه، كسى از مسلمانان را نيز ياراى انكار آن نيست .



--------------------------------------------------------------------------------

پى نوشتها:
6- بحار الانوار 122/53 - 144.
7- اعتقادات صدوق بنا بر نقل بحارالانوار 128/53.
8- بحارالانوار 136/53 (به نقل از «المسائل السرويه» شيخ مفيد).
9- همانجا /139.
10- الايقاظ من الهجعه، باب دوم .
11- تبيان 120/8.
12- مجمع البيان 235/4.
13- الايقاظ من الهجعه، باب دوم،دليل پنجم.
14- بحارالانوار 121/53 (به نقل از صفات الشيعه).
15- بحارالانوار، 122/53 - 144.
16- الايقاظ من الهجعه، باب دوم، دليل سوم.

--------------------------------------------------------------------------------

رجعت از ديدگاه عقل , قرآن , حديث , حسن طارمى

امكان رجعت از ديدگاه عقل‏پيش از آنكه به دلائل قرآنى و حديثى رجعت بپردازيم، قبلاً امكان چنين پديده‏اى را از نظر فلسفى و علمى بررسى مى‏كنيم و آنگاه به سراغ قرآن مى‏رويم.

نخست بايد دانست كه مسأله رجعت به جهان مادى با مسأله حيات مجدد در روز رستاخيز كاملاً مشابهت دارد و رجعت و معاد دو پديده همگون هستند، با اين تفاوت كه رجعت محدودتر بوده و قبل از قيامت به وقوع مى‏پيوندد؛ اما در قيامت همه انسانها برانگيخته شده زندگى ابدى خود را آغاز مى‏كنند. بنابراين كسانى كه امكان حيات مجدد را در روز رستاخيز پذيرفته‏اند، بايد رجعت را كه زندگى دوباره در اين جهان است ممكن بدانند؛ و از آنجا كه روى سخن ما با مسلمانان است و مسلمانان اعتقاد به معاد را از اصول شريعت خود مى‏دانند، بناچار بايد امكان رجعت را نيز بپذيرند.

معاد از نظر يكفرد مسلمان معاد جسمانى عنصرى است ،يعنى روح آدمى به همين بدن مادى عود مى‏كند. حال اگر چنين بازگشتى در آن مقطع زمانى مقرون به اشكال و مانع نباشد، طبعاً بازگشت آن به اين جهان قبل از قيامت نيز مقرون به اشكال نخواهد بود؛ چرا كه امر محال در هيچ زمانى انجام‏پذير نيست .

براى آنكه كمى گسترده‏تر سخن بگوئيم، يادآور مى‏شويم كه انسان تنها از چند عنصر مادى تركيب نيافته، بلكه حقيقت وجود او را جوهرى مجرد به نام «روح» تشكيل مى‏دهد كه حيات وى به وجود همين روح بستگى داشته و همان است كه بعد از مرگ زنده مى‏ماند و در روز رستاخيز به بدن باز مى‏گردد. وجود روح مجرد و زنده بودن آن امرى است كه مورد پذيرش همه فلاسفه الهى و پيروان شرايع آسمانى بوده از نظر دلائلى عقلى و دريافتهاى فطرى قابل قبول است و قرآن نيز در اين زمينه با صراحت سخن مى‏گويد. براهين اثبات وجود روح بيش از آن است كه در اينجا منعكس گردد، ولى براى خواننده عزيز فقط يك دليل وجدانى را مطرح مى‏كنيم و آن اينكه:

هر فردى از افراد انسان، افعال و كارهاى خود را به خويش نسبت مى‏دهد و مى‏گويد: گفتم، شنيدم، ديدم و... حرف «ميم» كه در آخر اين كلمات قرار گرفته همان واقعيت انسان است كه در زبان فارسى از آن به «من» تعبير مى‏كنند. آيا اين «من» همان بدن انسان است و انسان واقعيتى جز بدن ندارد، و حقيقت زندگى جز آثار مادى بدن و واكنشهاى فيزيكى و شيميائى مغز و سلسله اعصاب چيز ديگرى نيست؟

به عبارت ديگر: آيا روح و روان جز بدن انسانى و انعكاس ماده و خواص آن چيز ديگرى نيست؟ و با بطلان اين خواص و از ميان رفتن تأثيرات متقابل اجزاء بدن در يكديگر، روح و روان انسان نيز باطل شده و حقيقتى از انسان جز يك مشت رگ، و پوست و استخوان باقى نمى‏ماند؟

طرفداران اين نظر از اصول «ماترليسم» الهام مى‏گيرند. در اين مكتب انسان به ماشينى مى‏ماند كه از ابزار و آلات مختلف تركيب يافته و تأثيرات متقابل اجزاء ماده نيروى تفكر و درك در او پديد آورده و با پراكندگى اجزاء، آثار تفكر وحيات به كلى نابود مى‏شود.

در برابر اين نظر، نظر ديگرى است كه فلاسفه بزرگ جهان، بويژه حكماى اسلامى با دلائل روشن آن را ثابت كرده و به اصالت وجود جوهرى مستقل و اصيل كه واقعيت انسان بدان بستگى دارد و از ماده و آثار ماده مجرد و پيراسته است، معتقد گرديده‏اند و بر وجود اين جوهر كه مبدأ حركت و احساس در حيوان و تدبر و انديشه در انسان است، با دلائل فلسفى استدلال نموده‏اند. در ميان آن همه دلائل، دليل روشنى دارند كه چون جنبه همگانى دارد، ما آن را نقل مى‏كنيم:

هر انسانى ناخودآگاه اعضا بدن و حتى خود بدن را به واقعيت ديگرى به نام «من» نسبت مى‏دهد و مى‏گويد: دست من، پاى من، مغز من، قلب من و بدن من. يك چنين انتساب در حالت ناخودآگاه حاكى از آن است كه هر فردى خود را به واقعيت ديگرى به نام «من» وابسته مى‏داند كه در پشت پرده شخصيت ظاهرى و مادى او قرار گرفته است و همه كارها ،اعضاء و حتى بدن خود را به آن نسبت مى‏دهد».19

خداوند هنگامى كه چگونگى آفرينش انسان را بازگو مى‏كند، از دميدن روح در وى ياد كرده به لحاظ ارج و عظمت اين پديده غير مادى، آن را به خود نسبت مى‏دهد و مى‏فرمايد:

«الذى احسن كل شى خلقه و بدأ خلق الانسان من طين ..20.، ثم سوّيه و نفخ فيه من روحه و جعل لكم السمع والابصار والافئدة. 21

آن كسى كه هر چه را آفريد، نيكو قرار داده وآفرينش انسان را از خاك آغاز كرد...، سپس او را هماهنگ نمود و از روح خويش در وى دميد، و براى شما گوش و چشم و قلب قرار داد.

در هر صورت، وجود روح مجرد ازنظر همه مسلمانان، قطعى و انكارناپذير است و نيازى به ذكر دليل و برهان ندارد. بنابراين برهيچكس پوشيده نيست كه آدمى با فرا رسيدن پيك اجل از ميان نمى‏رود،بلكه تنها ارتباط بدن وى با روح قطع شده حيات مادى از كالبد او رخت بر مى‏بندد. روح هرگز نمى‏ميرد و مرگ جز گسسته شدن پيوند روح از بدن چيز ديگرى نيست، و اين گستگى تا روز رستاخيز ادامه دارد و در آن هنگام كه خداى قادر قاهر همه آفريدگان را زنده مى‏كند، بار ديگر اين روح به بدن بازگشته و جسم بيجان حيات دوباره مى‏يابد.

اينك مى‏گوئيم: با توجه به آنكه بين رجعت و معاد شباهت كامل وجود دارد و هر دو عبارت از بازگشت انسان به حيات مجدد و آفرينش نوين و به ديگر سخن پيوند مجدد روح با بدن مى‏باشند؛ امكان رجعت اثبات مى‏گردد، زيرا وقوع معاد امرى است مسلم و پذيرفته شده.

تا اينجا امكان عقلى رجعت از ديدگاه يكفرد مسلمان كاملاً آشكار گشت. اكنون وقت آن رسيده است كه به دلايل قرآنى و حديثى بپردازيم.



--------------------------------------------------------------------------------

پى نوشتها:
19- نقل از كتاب «اصالت روح ازنظر قرآن» /24-.25 طالبين تفصيل بيشتر به آن كتاب رجوع كنند.
20- سجده: 7.
21- سجده: 9.

--------------------------------------------------------------------------------

رجعت از ديدگاه عقل , قرآن , حديث , حسن طارمى

بازگشت به دنيا در امتهاى پيشين‏يكى از دلائل امكان رجعت، بلكه يكى از دلائل وقوع آن، وجود مواردى از بازگشت به دنيا در امم گذشته است كه قرآن برخى از آنها را بيان فرموده است. از اين آيات مى‏توان دريافت كه بازگشت مردگان به دنيا امرى است ممكن و قابل قبول كه با سنت‏هاى الهى مخالفت ندارد. بديهى است كه هدف ازآوردن اين آيات، جز اثبات امكان بازگشت به جهان مادى و وقوع آن در امم پيشين چيز ديگرى نيست. هر چند ميان رجعت نزد شيعه و بازگشت افرادى از امتهاى گذشته تفاوتهايى وجود دارد كه در احاديث مربوط به رجعت نقل شده است به ديگر سخن: آياتى كه بازگشت افراد از امتهاى گذشته را به دنيا اثبات مى‏كند، گوياى آن است كه رجعت محال نيست و به صورت كم رنگ، در امم پيشين وجود داشته است. و بنابراين قائلين به رجعت، سخن عجيب و غريبى نگفته‏اند. اكنون آن موارد ازنظر خواننده عزيز مى‏گذرد:


1- زنده شده گروهى از بنى اسرائيل:
«و اذ قلتم يا موسى لن نؤمن لك حتى نرى الله جهرة فاخذتكم الصاعقة و انتم تنظرون، ثم بعثناكم من بعد موتكم لعلكم تشكرون 22.

و بياد آوريد آن زمان را كه گفتيد: اى موسى ما به تو ايمان نخواهيم آورد تا آنكه خداوند يكتا را آشكار ببينيم، پس صاعقه شما را در گرفت در حاليكه مى‏نگريستيد. سپس شما را بعد از مرگتان برانگيختيم، شايد سپاسگزارى كنيد .

در اين آيات به داستان گروهى از پيروان حضرت موسى(ع) اشاره شده كه خواستار ديدار خدا بودند و چنين خواسته ناروائى سبب نزول عذاب بر آنان گرديد و به مرگ ايشان انجاميد، ولى خداوند آنان را حيات دوباره بخشيد. مفسران معتقدند كه اين آيات درباره هفتاد نفر از قوم بنى اسرائيل نازل شده است، همانا كه براى ميقات پروردگار برگزيده شدند و به سبب جهالت گرفتار عذاب گرديدند:

و اختار موسى سبعين رجلاً لميقاتنا فلما اخذتهم الرجفة قال رب لوشئت اهلكتهم من قبل و اياى. 23

موسى هفتاد نفر ازمردان را براى ميقات ما برگزيد، پس چون لرزش شديد آنان را در گرفت، موسى عرضه داشت: پروردگارا اگر مى‏خواستى من و ايشان را پيش از اين هلاك مى‏كردى.

مى‏بينيم كه در آيه ياد شده به روشنى از مرگ و زنده شدن شمارى از انسانها گفتگو به ميان آمده است، اما براى توضيح و اطمينان بيشتر گفتار برخى از مفسران را مى‏آوريم:

بيضاوى در تفسير «انوار التنزيل» مى‏نويسد: «مقيد كردن كلمه «بعث» به كلمه «موت» از آنروست كه گاهى انسان بعد از بيهوشى يا خواب برانگيخته مى‏شود (كه آن را نيز بعث مى‏گويند)، ولى اينان در اثر صاعقه حيات خود را از دست داده بودند».24

زمخشرى در «كشاف» مى‏نويسد: «صاعقه آنان را ميراند و اين مرگ يك شبانه روز به طول انجاميد» 25

محمد بن جرير طبرى به نقل از مفسران نخستين اسلام چون سدى مى‏گويد: «صاعقه آنان را هلاك كرد، سپس برانگيخته شدند و به مقام پيامبرى رسيدند». 26

جلال الدين سيوطى در تفسير «الدرالمنثور» و تفسير «الجلالين» بر همين معنى تأكيد ورزيده و برانگيختن بعد از صاعقه را به «زنده كردن»، تعبير مى‏كند.27

ابن كثير معتقد است كه اين گروه در اثر صاعقه مردند، پس آنگاه خدا ايشان را زنده كرد تا به حيات خود ادامه دهند. 28 فخر رازى نيز در تفسير كبير خود همين نظر را پذيرفته است.29

مفسران شيعه مانند شيخ طوسى در تبيان و شيخ طبرسى در مجمع البيان نيز بر همين عقيده‏اند، و بطور كلى تتبع در كتب تفسير گوياى آنست كه همه نويسندگان كتب تفسير همگام با مفسران نخستين قرآن مانند قتاده، عكرمه، سدى، مجاهد و ابن عباس بر اين نظر اتفاق دارند كه هفتاد تن از افراد قوم بنى اسرائيل در اثر صاعقه‏اى آسمانى جان خود را از دست دادند و خدا بر ايشان مرحمت فرموده براى دومين بار آنان را به دنيا باز گرداند.

در اين ميان تنها يكى از نگارندگان جديد را مى‏بينيم كه در كتاب تفسير خود به توجيه آيه پرداخته و برخلاف همه صاحبنظران و پژوهشگران مطالبى را بيان داشته است. او مى‏نويسد: «مراد از برانگيختن در اين آيه، گسترش نسل كسانى است كه در اثر صاعقه مردند؛ چرا كه گمان مى‏رفت به سبب اين مرگ نسل ايشان نيز منقطع گردد، امإ؛ّّ خداى يگانه بر آنان منت نهاد و بازماندگانشان را فزونى بخشيد تا شكرگزار نعمتهاى حق باشند و مانند پيشينيان خود ناسپاسى نكنند».30

اين سخنان يك نوع تفسير به رأى بيش نيست كه رسول گرامى همگان را از آن بازداشت، زيرا اين جمله را كه «ثم بعثناكم من بعد موتكم» 31 به دست هر عرب زبان يا فرد آشنا به زبان عرب بدهيد، مى‏گويد مقصود آن زنده كردن پس ازمرگ است، و معنائى غير از اين به ذهن كسى خطور نمى‏كند. تنها اين مورد نيست كه اين جمله چنين مفادى دارد، بلكه در قرآن موارد ديگرى نيز ديده مى‏شود كه كلمه «بعث» همراه «موت» يا پس از آن ذكر شده است. حال آيا اين مفسر محترم حاضر است تمام اين آيات را بهمين طريق تفسير و تأويل كند؟

اينك سه مورد از آيات ياد شده را مى‏آوريم:

الف: قرآن درباره منكران رستاخيز مى‏فرمايد:

و اقسموا بالله جهد ايمانهم لايبعث الله من يموت 32

و با تمام توان سوگند ياد كردند كه خدا مردگان را بر نمى‏انگيزد.

ب: درباره روز قيامت مى‏فرمايد:

و الموتى يبعثم الله ثم اليه يرجعون‏33

خدا مرگان را بر مى‏انگيزد، سپس بسوى او بازگردانده مى‏شوند.

ج: و از زبان كافران حكايت مى‏كند:

ولئن قلت انكم مبعوثون من بعد الموت ليقولن الذّين كفروا انْ هذا الا سحرمبين. 34

و هرگاه بگوئى كه شما بعد از مرگ برانگيخته مى‏شويد، آنانكه كفر ورزيدند خواهند گفت: اين سخن جز سحرى آشكار نيست.

به راستى آيا با وجود اين آيات و آيات ديگر جائى براى توجيه نويسنده «المنار» باقى مى‏ماند و آيا او دليلى بر اين تأويل خود مى‏تواند ارائه دهد؟


2- زنده شدن مقتول بنى اسرائيل:
واذ قتلتم نفسا فادّ ارأتم فيها والله مخرج ما كنتم تكتمون، فقلنا اضربوه ببعضها كذلك يحى الله الموتى ويريكم آياته لعلكم تعقلون. 35

ياد آوريد آن هنگام را كه انسانى را كشتيد و درباره (قاتل) او اختلاف كرديد، و حال آنكه خدا ظاهر كننده آن چيزى است كه شما پوشيده مى‏داشتيد. پس گفتيم بخشى از آن را (گاو) را به قسمتى از (او) بزنيد. اين چنين، خداى يكتا مردگان را زنده مى‏كند و نشانه‏هاى خود را به شما مى‏نماياند، شايد خرد خويش را بكار گيريد.

داستان مردى است كه به دست خويشان خود مخفيانه به قتل رسيده و قاتلان وى ناجوانمردانه فرد ديگرى را متهم به قتل نمودند؛ آنگاه خدا به حضرت موسى وحى كرد كه به همان خويشاوندان فرمان دهد گاو ماده‏اى را با مشخصاتى معين 36 ذبح كنند و قسمتى از بدن اين گاو را به بدن مقتول زنند تا او زنده شود. و قاتل خود را معرفى كند. آنان چنين كردند، مقتول زنده شد و جنايتكار واقعى را شناساند. پروردگار مهربان پس از نقل اين داستان مى‏فرمايد: «و خدا اينگونه مردگان را زنده مى‏كند»، بدين معنى كه رويداد مذكور نشانى از قدرت خلل‏ناپذير الهى بر زنده كردن مردگان بوده و هيچكس را نرسد كه به انكار اين واقعيت مسلم دست يازد.

در ميان مفسران هيچگونه اختلافى پيرامون شرح آيات وجود ندارد، و تنها اختلافات جزئى آنان به كلمه «بعض» مربوط مى‏شود، و دقيقاً معلوم نيست كدام عضو گاو را با چه بخشى از بدن مقتول تماس دادند.

سيوطى در «الدرالمنثور» طبرى در «جامع البيان» و ابن كثير در تفسير خود از سدى، ابن عباس، مجاهد، عكرمه، ابن سيرين و ابن زيد نقل مى‏كنند كه در اثر اين كار شخص مقتول زنده شد، قاتل خودر را نام برد و از دنيا رفت.37

طبرى در شرح جمله «كذلك يحيى الله الموتى» مى‏نويسد: «اين سخن، خطابى است از خداوند به بندگان مؤمن و احتجاجى است با مشركانى كه رستاخيز را دروغ مى‏شمردند، بدين شرح كه: اى تكذيب كنندگان حيات پس از مرگ، از زنده شدن اين شخص مقتول عبرت بياموزيد، زيرا همانگونه كه من اين شخص را حيات دوباره بخشيدم، مردگان را نيز بعد از درگذشتشان در روز قيامت زنده خواهم نمود.»38

فخر رازى معتقد است كه در كلام خدا جمله‏هايى مقدر شده و در حقيقت چنين بوده است: «پس گفتيم كه قسمتى از بدن مقتول را به عضوى از گاو بزنيد، آنان اينكار را انجام دادند و مقتول زنده شد» كه جمله بعدى بر وجود اين جمله مقدر دلالت مى‏كند. 39

زمخشرى و بيضاوى نيز همين نكته را ذكر نموده‏اند. 40

در ميان مفسران شيعه هم كسى جز اين نگفته و يكايك ايشان داستان ياد شده را كار خارق العاده‏اى مى‏دانند كه بازگو كننده قدرت انكارناپذير خداوندى است. اما مفسر بزرگوارى كه در بحث آيه پيشين به وى اشاره شده، در اينجا نيز ضمن انكار نظر مفسران بزرگ مدعى شده است كه آيه قرآن به هيچ وجه از زنده شدن شخص مقتول گفتگو نمى‏كند و ناقلين داستان مزبور به خطا رفته‏اند. ايشان آنگاه به توجيهى شگفت‏انگيز مى‏پردازد كه نقل آن خالى از فائده نيست. مى‏گويد:

«در كتاب تورات 41 آمده است كه هرگاه در سرزمين مقتولى يافت شود وقاتل او ناشناخته باشد، بايد گوساله ماده‏اى را كه به شيار نرفته و گاو آهن نكشيده است در دره‏اى پر باران و كشت ناشده ذبح كنند و آنگاه همه پيرمردان و بزرگان شهرى كه به محل قتل نزديك است نزد گوساله ذبح شده گردآمده دستهاى خود را بر فراز آن گوساله بشويند و بگويند كه ما در اين خونريزى نقشى نداشته‏ايم. آنان اينكار را انجام مى‏دهند و هر كسى از چنين اقدامى سرباز زند، به عنوان قاتل معرفى مى‏گردد» .42

سپس مى‏افزايد كه آيات سوره بقره تنها به همين حكم نظر دارد و به هيچ وجه روى از زنده شدن شخص مقتول گفتگو نمى‏كند.

آنگاه در توضيح جمله «كذلك يحيى الله الموتى» مى‏گويد:

«معنى زنده كردن مردگان در اين آيه آن است كه در اثر اقدام مزبور و شناسائى جنايتكار واقعى، خون فردى كه در معرض ريخته شدن بود و نزديك بود به جرم قتل قصاص شود، محافظت گرديد و انسانى از مرگ حتمى نجات يافت».43

يك چنين تفسير جز تفسير به رأى چيز ديگرى نيست زيرا هرگاه مقصود اين باشد، بخشى از جمله‏هاى آيه مورد بحث نامفهوم خواهد ماند. در آيه مى‏خوانيم: «فقلنا اضربوه ببعضها كذلك يحى الله الموتى» ضمير مذكر به مقتول بر مى‏گردد كه از كلمه «نفس» در آغاز آيه فهميده مى‏شود و ضمير مؤنث به بقره مربوط است و معناى جمله اين است كه: بخشى از بدن مقتول را به قسمتى از گاو بزنيد. حال اگر مراد آيه اين باشد كه متهمين دست خود را با آب بشويند و اظهار برائت كنند، اين جمله به هيچ وجه معناى درستى نخواهد داشت، و پر واضح است كه قرآن رإ؛ّّ نبايد بخاطر انطباق بر تورات از ظاهر روشن و صريح آن منصرف كرد.


3- مرگ چند هزار نفر و حيات دورباره آنان :
الم ترالى الّذين خرجوا من ديارهم و هم الوف حذر الموت، فقال لهم الله موتوا ثم احياهم؟44

آيا آن كسان را ننگريستى كه هزاران تن بودند و به منظور فرار از مرگ از شهرهاى خود رانده شدند، پس خدا به ايشان گفت بميريد، سپس آنان را زنده كرد.

مفسران درباره اين آيات مى‏گويند كه گروهى از بنى اسرائيل - كه شمارشان به چهار هزار مى‏رسيد - از ترس طاعون (يا جهاد با دشمنان) شهر خويش را ترك كردند و به سوى سرزمينى ديگر حركت نمودند، اما خداى توانا اين فراريان را ميراند و در نتيجه از مقصود باز ماندند، تا آنكه پيامبرى بر اجساد مرده ايشان گذشت و از پروردگار تقاضا كرد كه بار ديگر آنان را به دنيا باز گرداند. خداوند خواسته پيامبرش را اجابت فرمود و آنها را زندگى دوباره بخشيد. گفته‏اند كه آنان در منطقه فلسطين مى‏زيستند و مدت مرگشان هشت روز بوده است. 45

ابن كثير بعد از نقل داستان و بيان اقوال مفسران اوليه قرآن مى‏نويسد: «در احياء اين مردگان عبرتى است براى انسانها و نشانى است روشن از وقوع معاد جسمانى در روز رستاخيز» 46.

اما نويسنده تفسير «المنار» كه بازگو كننده آراء و نظريات استاد خود «شيخ محمد عبده» مى‏باشد، در اينجا نيز مانند دو آيه پيشين به انكار معجزات و امور خارق العاده پرداخته و آيه را چنين شرح مى‏دهد:

«غرض اين آيه تمثيل است و بس، و مراد اين است كه گروهى ازمردم مورد هجوم دشمنانى قدرتمند كه هدفشان استيلا و حاكميت بر اينان بود، قرار گرفتند؛ اما از استقلال خود پاسدارى نموده و از بيم مرگ در گروهى چند هزار نفره سرزمين خويش را ترك گفتند. پس خدا به ايشان گفت: بميريد، مرگى به معناى خوارى و نادانى. اصولاً ذلت و جهالت نوعى مرگ است و ظلم و ستيزى و دانش نوعى حيات مى‏باشد بنابراين گروه مزبور به ذلت و بيچارگى درافتادند و دشمنان بر آنان چيره شدند، و همچنان در اين حالت باقى ماندند تا خداوند ايشان را زنده كرد، روح شورش و قيام و دفاع از حق را در ايشان دميد و آنان حقوق حقه خويش را باز پس گرفته با شوكت وآزادگى زيستند». 47

اين تفسير نيز بسان تفسيرهاى گذشته صاحب «المنار» بى اساس است و انگيزه او بر اين توجيهات وحشت از اعتراض مادى گرايان بر مفاد اين داستان قرآنى است و آن اينكه چگونه خدا گروهى را ميراند و بار ديگر آنان را زنده كرد؟ او به خاطر اينكه در برابر اين نوع پرسشها و اعتراضات قرار نگيرد، موت و حيات را در اين آيه بگونه‏اى ديگر تفسير كرده و مقصود از موت را موت اجتماعى دانسته و حيات را نيز به حيات اجتماعى تفسير كرده است .

ولى با توجه به الفاظ وارد در آيه، بى پايگى اين سخنان ثابت مى‏شود، زيرا شكى نيست كه اگر اين جمله‏ها را به دست هر فرد آشنا به زبان عرب - كه ذهنى پيراسته از اين بحثها و گفتگوها داشته باشد - بدهيد، او از اين موت و حيات همان موت و حيات تكوينى را مى‏فهمد نه موت و حيات اجتماعى، و مى‏گويد: مراد آيه اين است كه گروهى از ترس مرگ فرار كردند و در نيمه راه به فرمان حق مردند، بار ديگر به اذن او زنده گشتند».

و به ديگر سخن: هرگز نمى‏توان لغات را بدون دليل از معناى اصلى آن باز گرداند و به معناى دلخواه خويش تبديل كرد« ايحاء» به معنى زنده كردن است و در مقابل «اماته» بكار مى‏رود كه به ميراندن تعبير مى‏گردد، و هرگاه بدون قرينه استعمال شود بايد بر همان معنى اصلى خود باقى بماند. اما مفسر بزرگوار از آن معانى گوناگونى برداشت كرده هر يك را در محلى كه خود مناسب يافته بكار برده است. يكجا احياء را پيشگيرى از ريختن خون بيگناه مى‏داند48، در جاى ديگر احياء را به معنى رشد فزاينده نسل بازمانده مردگان قلمداد مى‏كند. 49 و در اين آيه مراد از احياء را نهضت و قيام دانسته و در همه اين تحريفات، تنها آرمان وى توجيه مادى معجزات و امور خارق‏العاده است. بديهى است كه اين روش، شيوه درست تفسير قرآن نيست .


4- زنده شدن پس از صد سال مرگ:
او كالذى مرعلى قرية و هى خاوية على عروشها، قال انى يحيى هذه الله بعد موتها؟ فاماته الله مائة عام ثم بعثه. 50

يا مانند آن كس كه بر روستائى گذشت در حاليكه پيكره آن روستا از هم گسسته و بر پايه‏هايش فرو ريخته بود. (با خود) گفت: خداى يكتا اينان را چگونه بعد از مردنشان زنده مى‏كند؟ پس خداوند او را به مدت صد سال ميراند، سپس وى را برانگيخت.

بيشتر مفسران معتقدند كه يكى از پيامبران الهى در راه سفرى طولانى از روستائى عبور كرد و با آثار مرگ و نيستى در اين سرزمين روبرو شد، به ياد رستاخيز و زنده شدن مردگان افتاد و در حاليكه قدرت كامله خدا را باور داشت، با شگفتى از خود پرسيد: مردگان اين روستاى ويران را بعد از درنگ دراز مدت در قبر چه كس حيات دوباره مى‏بخشد؟ آنگاه پروردگار بزرگ با ميراندن وى پاسخ اين پرسش را بيان فرمود. او مرد، مركبش ازهم متلاشى شد، ولى غذائى كه همراه داشت هيچگونه دگرگونى نيافت. پس از صد سال زنده شد و گمان كرد كه تنها يك نيمروز خوابيده است؛ چرا كه هنگام ظهر جانش را ستاندند و پيش از غروب آفتاب به دنيا بازگشت. اما چون به مركب پوسيده خود نگريست، دريافت كه مرده و بار ديگر زنده شده است و هنگامى كه اين مركب در مقابل ديدگان او زنده شد، باور كرد كه خداى سبحان همه مردگان را در روز قيامت زنده مى‏نمايد.51

بنابراين آيه ياد شده صراحت دارد كه شخص مزبور به مدت صد سال از دنيا رخت بربسته سپس به اذن خداى متعال حيات مجدد يافته است، و اين خود نمونه‏اى روشن بر امكان بازگشت مجدد ارواح به دنيا مى‏باشد. همچنانكه خداوند قاهر نيز بدين نكته اشارت كرده و در پايان آيه مى‏فرمايد:

ولنجعلك آية اللناس، و انظر الى العظام كيف ننشزها ثم نكسوها لحما، فلما تبين له قال اعلم ان الله على كل شى قدير (بقره 259).

و براى آنكه ترا براى مردم نشانه (قدرت خود) قرار دهيم. و به استخوانهاى (الاغ) بنگر كه چگونه آنها را بهم پيوند داده سپس بر آن گوشت مى‏پوشانيم پس چون اين جريان را مشاهده كرد، گفت: باور دارم كه خدا بر هر كارى تواناست.

بيان روشن قرآن نيازمند هيچگونه تأويل و توجيهى نيست و در آن از دو موجود زنده سخن رفته است:

1- خود گوينده سخن كه مى‏گفت: «انى يحيى هذه الله بعد موتها».

2- الاغ اين شخص كه در اين مدت حيات خود را از دست داده و جز مشتى استخوان از همه گسسته چيزى از او باقى نمانده بود. سپس اين الاغ در چشم انداز آن شخص با بهم پيوستن استخوانهايش و پوشيده شدن گوشت بر آن، حيات خود را باز يافت.

اما تفسير نويس جديد همچنان روش خود را در جهت نفى معجزه و كارهاى خارق‏العاده ادامه داده در اين آيه به سراغ كلمه «موت» رفته است. او مى‏گويد: «مراد از مرگ در اين آيه از دست دادن حواس ظاهرى همراه با بقاء اصل حيات مى‏باشد، بدين معنى كه انسان زنده چند صباحى را بدون حس و درك بسر مى‏برد و سپس به حال عادى بر مى‏گردد شبيه اين رويداد در مورد اصحاب كهف نيز واقع شد، آنان مدت سيصد و نه سال در خواب بودند و سپس خداى تعالى ايشان را از خواب برانگيخت.52

اين تفسير نيز بسان ديگر تفسيرهاى او در اين زمينه، بى پايه است .

زيرا:

اولاً: در اين آيه كلمه «موت» بكار برده شده آنجا كه مى‏فرمايد: «فاماته الله مائة عام»، و اين گواهى بر مردن و مفارقت روح از بدن دارد. در حاليكه در داستان اصحاب كهف آمده است:

فضربنا على اذانهم فى الكهف سنين عددا 53

پرده‏اى بر گوش آنان تا چندين سال برافكنديم.

و در آيه ديگر مى‏فرمايد:

و تحسبهم ايقاظاً و هم رفود. 54

آنان را بيدار مى‏پندارى و حال آنكه درخوابند.

اين تعبيرات نشان آن است كه اصحاب كهف به خوابى عميق فرو رفته بودند و سپس از خواب برخاستند. بنابراين مقايسه دو رويداد به يكديگر كاملاً بى مورد است .

ثانياً: نه تنها خود او را زنده كرد، بلكه الاغ مرده پوسيده صد ساله او را نيز حيات دوباره بخشيد و هرگز نمى‏توان پوسيدگى و متلاشى شدن بدن يك موجود زنده را به خواب و انقطاع از جهان مادى تفسير كرد. همچنانكه شخص مزبور نيز پس از مشاهده اين واقعه و آگاهى از مرگ صد ساله خويش چنين نتيجه گرفت كه: «اعلم ان الله على كل شى‏ء قدير».

بنابراين سزاورا است كه مؤلف محترم «المنار» بر نظريه خويش اصرار نورزد و صادقانه خطاى خود را بپذيرد كه اين به صواب نزديكتر است .


5- زنده شدن مرگان به دست حضرت عيسى
و احى الموتى باذن الله 55

و مردگان را به اذن خداى يكتا زنده مى‏كنم .

قرآن در سوره آل عمران و مائده از معجزات حضرت عيسى سخن مى‏گويد وبيان مى‏كند كه اين فرستاده الهى با اذن پروردگار خويش به كارهاى خارق العاده‏اى دست مى‏يازيد. مثلاً بيماران مبتلا به پيسى را درمان مى‏كرد، نابينايان را بينا مى‏نمود، مجسمه‏اى از خاك مى‏ساخت و در آن مى‏دميد و زنده مى‏شد، مردگان را احياء مى‏نمود و از توشه‏هايى كه مردم در خانه‏هاى خود داشتند خبر مى‏داد.

مفسران معروف موارد بسيارى از اين معجزات را آورده و داستانهائى از زنده شدن مردگان توسط حضرت عيسى را گزارش كرده‏اند.

سيوطى در تفسير «الجلالين» مى‏نويسد: «او دوست خود عازر را زنده كرد، پس پير زنى را حيات دوباره بخشيد، دخترى را از مرگ به زندگى باز گرداند، و اين هر سه پس از زنده شدن به حيات خود ادامه داده فرزندانى نيز از خود بر جاى گذاردند. همچنين سام بن نوح را زنده نمود كه بدون درنگ از دنيا رفت »56.

همو در تفسير ديگر خود«الدرالمنثور» مواردى از اين رويدادها را نقل مى‏كند و يادآور مى‏شود كه «ابن ابى الدنيا» درباره شمارى از انسانها كه بعد از مرگ بار ديگر به دنيا بازگشته‏اند، كتابى تأليف كرده است» 57.

ابن جرير طبرى ضمن نقل داستانهاى مربوط به احياء مردگان درباره چگونگى انجام اين معجزه مى‏نويسد:«زنده شدن مردگان بدست عيسى چنين بود كه به درگاه خدا نيايش مى‏كرد و خداى سبحان خواسته او را اجابت مى‏فرمود». 58

ابن اثير تاريخ نگار مشهور در كتاب «الكامل» از زنده شدن عازر پس از سه روز كه از مرگ وى مى‏گذشت، زنده شدن سام بن نوح، زنده شدن زن جوانى كه بعد از حيات مجدد صاحب فرزندانى نيز شد، زنده شدن عزير پيامبر و يحيى بن زكريا توسط آن حضرت سخن مى‏گويد. 59

بدين ترتيب در اين مورد نيز جمهور مفسران اتفاق دارند كه مسيح پسر مريم قدرت احياء مردگان را داشته است. البته از ظاهر آيه ياد شده فقط مى‏توان فهميد كه حضرت عيسى وعده زنده كردن مردگان را داده است و بس؛ اما از آيه ديگر بروشنى استفاده مى‏شود كه چنين معجزه‏اى بدست آن حضرت تحقق پذيرفته است. در آنجا مى‏فرمايد:

اذقال الله يا عيسى ابن مريم اذكر نعمتى عليك و على والدتك اذ ايدتك بروح القدس تكلم الناس فى المهد و كهلاً... واذ تخرج الموتى باذنى و اذ كففت بنى اسرائيل عنك اذ جئتهم بالبينات. 60

به يادآور آن هنگام را كه خداى يكتا فرمود: اى عيسى پسر مريم نعمت مرا به خودت و بر مادرت به خاطر آور، آن زمان كه تو را به وسيله روح القدس يارى كردم و در گاه‏واره وبه هنگام خردسالى با مردم سخن گفتى... و آنگاه كه مردگان را به اذن من زنده مى‏نمودى، و آن هنگام كه بنى اسرائيل را از آزار رساندن به تو باز داشتم در آن زمان كه تو با دلائل آشكار نزد ايشان آمدى.

صراحت اين آيه در وقوع معجزات، از جمله زنده كردن مردگان، بدست حضرت عيسى چنان روشن است كه صاحب «المنار» نيز از انكار آن باز مانده است، وى كه در آيات پيشين كوشش داشت آنها را بگونه‏اى تأويل كند، در تفسير آيه سوره آل عمران مى‏نويسد: «اين آيه فقط دلالت بر آن دارد كه به حضرت عيسى دستور داده شده بود تا اينگونه احتجاج كند، اما آيا اين موارد به وقوع پيوسته است يا نه، نيازمند نقل معتبر و قابل استناد مى‏باشد». ولى در چند سطر بعد صريحاً مى‏گويد كه سوره مائده دلالت بر وقوع اين جريانات دارد. و بدين ترتيب امكان زنده شدن مردگان را مى‏پذيرد. البته روح ناباور وى و خود باختگى در برابر انديشه‏هاى مادى او را به تكاپو انداخته و با تلاش بسيار دست به توجيه اين معجزات مى‏زند. 61اما كسانى كه قدرت انكارناپذير خدا را باور دارند، به آسانى اين واقعيت را مى‏پذيرند و نيازى به تأويل وتفسير ندارند.

دامن سخن را برچينيم. آنچه از اين بحث كوتاه دانسته شد اين است كه: قرآن بر امكان وقوع رجعت يعنى بازگشت مردگان به دنيا پيش از قيامت تصريح دارد ومواردى را به عنوان نمونه نشان مى‏دهد. 62 و جمهور مفسران نيز اين مطلب را پذيرفته‏اند. همچنين دريافتيم كه برخى اززنده شدگان پس از بازگشت به دنيا فقط در زمانى كوتاه زنده بوده بار ديگر مرده‏اند، اما گروهى از آنان زندگى مجدد خود را ادامه داده سالها در جهان زيسته‏اند؛ همچنانكه بعضى از آنان به فاصله اندكى پس از مرگشان زندگى مجدد يافته‏اند و برخى ديگر سالها پس از مردن بار ديگر به جهان آمده‏اند.

ناگفته پيداست كه ما به منظور اختصار از نقل اقوال مفسران شيعه و شمارى از تفسيرنگاران اهل سنت خوددارى كرديم.



--------------------------------------------------------------------------------

پى نوشتها:
22- بقره: 55 - 56.
23- اعراف: 153.
24- تفسير انوارالتنزيل، ذيل آيه .56 بقره.
25- كشاف ج 27/1.
26- جامع البيان ج 230/1.
27- الدارالمنثور ج 70/1 + تفسير الجلالين ج 8/1.
28- تفسيرالقرآن العظيم ج 93/1.
29- مفاتيح الغيب ج 86/3.
30- تفسير المنار ج 322/1.
31- پس آنگاه شما را بعد از مردنتان برانگيختيم.
32- نحل: 38.
33- انعام: 36.
34- هود: 7.
35- بقره: 72 - 73.
36- همه اين مشخصات در آيات 67 - 12 سوره بقره مذكور شده است .
37- الدارالمنثور ج 79/1 + جامع البيان ج 285/1 + تفسير القرآن العظيم ج 112/1.
38- جامع البيان ج 285/1.
39- مفاتيح الغيب ج 125/3.
40- كشاف ج 222/1 + تفسير بيضاوى ذيل آيه.
41- تورات، سفر تثنيه، فصل 21.
42- المنارج 347/1.
43- همانجا /351.
44- بقره: 243.
45- رجوع كنيد به: الدرالمنثور ج 310/1 تفسير الجلالين ج 31/1 + جامع البيان ج 365/2 + كشاف ج 286/1 + تفسير بيضاوى ذيل همين آيه.
46- تفسير القرآن العظيم ج 298/2.
47- المنار، ج 458/2 - 459.
48- المنارج 351/1 در تفسير آيه 72 بقره.
49- همانجا /322 در تفسير آيه 56 بقره.
50- بقره: 259.
51- كشاف ج 295/1 + تفسير الجلالين ج 34/1 + الدرالمنثور 331/1 + جامع البيان ج 19/3 - 22 + تفسير القرآن العظيم ج 314/1.
52- المنارج 49/3 - 50.
53- كهف /18/11.
54- كهف /18/11.
55- آل عمران: 49.
56- تفسير الجلالين ج 43/1.
57- الدرالمنثور ج 33/3.
58- جامع البيان ج 192/3.
59- كامل ابن اثيرج 179/1 - 180.
60- مائده /110.
61- المنارج 311/3 - 312.
62- گذشته از پنج آيه‏اى كه در اين صفحات آورديم، آيات ديگرى نيز بر احياء مردگان در جهان مادى دلالت دارند، از آن جمله است: انبياء: 84 و بقره: 260.

--------------------------------------------------------------------------------

رجعت از ديدگاه عقل , قرآن , حديث , حسن طارمى

ندیدمت این غصه کم نیست آقا

دوست دارم دست خودم نیست آقا

غمگین تر از آه

بی کس تر از باد

دور از تو دارم

هر لحظه فریاد

یا علی