تبیان، دستیار زندگی

مارسلین میگوید از سال چهلم هجرت که علی بن ابیطالب (ع) زندگی را بدرود گفت طوری معاویه و آن گاه پسرش یزید ایرانیان را در فشار گذاشتند که آنها نتوانستند سر بلند کنند و حکام آن دو خلیفه، نسبت بهر ایرانی که ظنین میشدند بیدرنک بقتلش میرسانیدند.

اما ایرانیان چند دژ تسخیر ناپذیر داشتند که حکام معاویه و یزید نمیتوانستند در آن دژها ایجاد رخنه کنند و یکی از آن دژها مازندران بود و دیگری گیلان و در گیلان، سکنه محلی علی بن ابیطالب را به قلب (رشت) میخواندند یعنی دانشمند فرزانه و بعد از او این لقب به حسن و آن گاه حسین داده شد و هنوز این کلمه در گیلان بر زبانها میباشد و حاکم نشین گیلان (رشت) است.

فرزندان علی بن ابیطالب کم یا بیش به زبان فارسی یعنی پهلوی ساسانی آشنا بودند و آشنائی آنها به آن زبان دو سبب داشت. اول این که پدرشان علی (ع) زبان پهلوی ساسانی را به خوبی میدانست و در سال نوزدهم هجری که مدائن سقوط کرد و خانواده سلطنتی ایران را اسیر کردند و به مدینه بردند، علی بن ابیطالب اعضای آن خانواده را از سایر اسیران جدا کرد و آنها را با احترام مورد پذیرائی قرار داد و در تمام مدتی که در مدینه بودند علی بن ابیطالب خرج آنها را از جیب خود میپرداخت. در بین اسیران دو دختر جوان از دختران یزدگرد سوم به اسم شهربانو و کیهان بانو (کهامروز جهان بانو میگویند) وجود داشتند و علی بن ابیطالب، شهربانو را به پسرش حسین که تا آن تاریخ زن نگرفته بود داد و (کیهان بانو) را به عقد (محمد بن ابوبکر) که از ارادتمندان علی بن ابیطالب بود و در زمان خلافت علی (ع) والی مصر شد، درآورد. کمتر اتفاق میافتد که پدری یک زبان خارجی را بداند و فرزندانش قدری با آن زبان آشنا نشوند. و این یکی از علل آشنائی فرزندان علی (ع) به زبان فارسی بود. علت دوم این که علی بن ابیطالب بعد از خلافت، پایتخت اسلام را از مدینه به بین النهرین منتقل کرد زیرا کشورهای اسلامی طوری توسعه پیدا کرده بود که دیگر مدینه، برای این که پایتخت باشد، مرکزیت نداشته و اسلام، محتاج پایتختی بود که مرکزیت داشته باشد. اگر تعصب قشریها مانع نمیشد علی بن ابیطالب شهر تیسفون (مدائن) را پایتخت اسلام میکرد. ولی مدائن، در پنجاه سال آخر سلطنت ساسانیان شبیه شده بود به پرسپولیس در دوره هخامنشیان و (شیز) - که امروز نامش تخت سلیمان است - در آغاز و وسط سلطنت ساسانیان. پرسپولیس در دوره هخامنشیان و شیز (تخت سلیمان) در آغاز و وسط سلطنت ساسانیان پایتخت مذهبی ایرانیان بود. مدائن هم در پنجاه سال آخر سلطنت ساسانیان پایتخت مذهبی به شمار میآید و به همین جهت اعراب متعصب گفتند که نباید مدائن پایتخت اسلام شود و علی (ع) کوفه را برای مرکز اسلام انتخاب کرد ولی بعد از این که به قتل رسید پایتخت اسلام، منتقل به دمشق شد که مرکز امویان بود.

نکتهای که ذکرش ضرورت دارد این است که بعضی یقین حاصل کردهاند که سکنه بین النهرین عرب بودند و بزبان عربی تکلم میکردند و به خاطر ندارند که بین النهرین در قسمتی از سلطنت چهارصد ساله اشکانیان و در تمام دوران سلطنت ساسانیان مرکز

[ صفحه 4]

امپراطوری ایران بوده است و در تمام آن دوران طولانی تیسفون (مدائن) پایتخت ایران بود. دوره سلطنت ساسانیان از روزی که اردشیر بابکان مؤسس سلسله، خود را پادشاه خواند تا روزی که مدائن سقوط کرد سیصد و سی و سه سال طول کشید و در تمام این مدت سه قرن و یک ثلث قرن بین النهرین مرکز امپراطوری ایران و مدائن پایتخت ایران بوده و مردم بین النهرین بزبان فارسی تکلم میکردند و خواص آنها به زبان فارسی مینوشتند و علت این که عوام نمیتوانستند بزبان فارسی بنویسند این بود که سلاطین ساسانی خواندن و نوشتن را برای عوام ممنوع بودند (برخلاف دوره هخامنشی که هر کس میتوانست خواندن و نوشتن را فرابگیرد). رسوخ زبان فارسی در بین النهرین بقدری طولانی شد که حتی در پایان قرن سوم هجری که مدتی از خلافت عباسیان میگذشت و آنها بغداد را پایتخت خود کرده بودند هنوز قسمتی از مردم بین النهرین بزبان فارسی تکلم مینمودند.

همان طور که سلطه اعراب بر بین النهرین، نتوانست زبان فارسی را به زودی از آنجا براندازد تسلط عربها بر سوریه نتوانست بزودی بر زبان سوریانی که زبانی بود از ریشه یونانی غلبه کند و آن زبان بعد از سلطه اعراب بر سوریه باقی ماند و مردم بزبان سوریانی تکلم میکردند و مینوشتند در صورتی که در بین النهرین مردم به زبان فارسی صحبت مینمودند بدون این که بتوانند بنویسند، (غیر از خواص که با خط پهلوی مینوشتند). زیرا در سوریه فراگرفتن سواد برای عوام الناس ممنوع نبود در صورتی که در ایران عوام الناس مجاز نبودند که خواندن و نوشتن را فرابگیرند. لذا خط سوریانی و کتابهای آن زبان باقی ماند در صورتی که خط و کتابهای زبان پهلوی ساسانی از بین رفت بدلیل این که خواص ایرانی برای این که بتوانند در دیوان کار کنند خط عربی را فراگرفتند و بزبان عربی نوشتند.

میگویند علت این که خط و کتب ساسانی از بین رفت این بود که زبان مذهبی ایرانیان زبان عربی شد و آنها برای خواندن و فهم قرآن مجبور شدند که زبان عربی را بیاموزند. اما این اجبار در سوریه هم وجود داشت ولی زبان و خط سوریانی از بین نرفت. چون در آن کشور عوام میتوانستند ماند خواص دارای سواد شوند و بخوانند و بنویسند و چون عوام مانند خواص، نمیخواستند (یا نمیتوانستند) وارد خدمت دیوان و به اصطلاح امروزی کارمند دولت شوند و مجبور نبودند بزبان عربی بخوانند و بنویسند زبان ملی خود را حفظ کردند و آن زبان که از لحاظ فرهنگ با ارزش بود وسیله انتقال فرهنگ یونانی به عربی شد و تمام کتابهائی که در عهد عباسیان از یونانی بعربی ترجمه گردید از متن سوریانی به دست آمد و مترجمینی که آن کتابها را ترجمه کردند زبان یونانی نمیدانستند و از ترجمه سوریانی کتب فلاسفه و سایر دانشمندان یونان استفاده کردند.

مردم بین النهرین فارسی زبان بودند و زبان عربی از کشور (حران) واقع در مغرب بین النهرین جنوبی که قسمت شمال شرقی شبه جزیره عربستان است شروع میشد و بطرف مغرب میرفت. در تاریخی که وقایع مورد بحث ما اتفاق افتاده بیش از چهل سال از سقوط مدائن نمیگذشت و عامل عربی، هنوز نتوانسته بود که عامل فارسی را در

[ صفحه 6]

خویشاوندان و دوستان گیو او را با احترام زیاد پذیرفتند و او به اتفاق گیو وارد (سلوسی) شد که اعراب آن را به شکل سلوجی میخواندند و گیو پسر رستم فرخزاد در آن جا ملکی داشت و برخلاف تصور بعضی از مورخین آن دو نفر در آغاز وارد کوفه نشدند چون ورود ناگهانی آنها به کوفه، انعکاسی بزرگ بوجود میآورد و ترجیح دادند که بدوا در سلوجی سکونت کنند و بعد طرفداری حسین(ع) را تشویق به قیام نمایند.

با این که دقت کردند که کسی از ورود آنها به سلوجی مطلع نشود سه روز بعد از این که وارد شدند حاکم کوفه از ورود گیو مستحضر شد.

حاکم شهر کوفه که بر ولایت آن هم حکومت میکرد مردی بود پنجاه ساله به اسم (نعمان بن بشیر انصاری) که مردم راجع به سوابق او حرفهای ناپسند میزدند. نعمان اعتراف میکرد که خون و گوشت او از نان معاویه و پسرش یزید پروریده شده چون از سن ده سالگی در شام در خدمت معاویه به سر میبرد و در آغاز در خانه معاویه خانه شاگرد بود و بعد از این که بزرگ شد جزو گارد مخصوص معاویه گردید و در دوره طولانی حکومت و آن گاه خلافت معاویه در شام ترقی کرد و چون از نزدیک با وضع معاویه آشنا بود میدانست که آن مرد سالخورده زندگی را بدرود خواهد گفت و کوشید تا خود را به یزید پسر معاویه و جانشین او نزدیک نماید و به همین جهت بعد از این که معاویه مرد، یزید، نعمان بن بشیر انصاری را در مقام حکومت شهرستان کوفه ابقا کرد.

علت این که سبب شد حاکم کوفه از ورود گیو مستحضر شود این بود که گیو بعد از ورود به سلوجی با (سلیمان بن صرد خزاعی) تماس گرفت. (سلیمان بن صرد خزاعی) در زمان خلافت علی بن ابیطالب یعنی بیست سال قبل از تاریخ کهاین سرگذشت شروع میشود از طرف علی (ع) حاکم بصره بود و بعد از این که علی (ع) را کشتند وی از خلافت معزول شد و در کوفه سکونت کرد. سلیمان از طرفداران جدی خلافت فرزندان علی (ع) بشمار میآمد و با سران ایران تماس داشت و در کوفه و سایر قسمتهای بین النهرین، بین طرفداران حسین بن علی شاخص بود.

بین سلوجی و کوفه بیش از پنج فرسنگ راهنبود و یک مرد پیاده آن راه را در پنج ساعت طی میکرد و یک اسب راهوار زودتر آن راه را طی مینمود. ورود گیو به کوفه جلب توجه کرد و با این که از حیث لباس جلب توجه نمینمود ریش بلند او سبب شد که مردم بوی چشم دوختند. در کوفه، مردها بر اثر این که چهل سال تحت سلطه اعراب به سر میبردند ریش را به رسم عربها میتراشیدند و امروز هم اعراب در عربستان ریش را میتراشند و فقط در زنخ قدری ریش باقی میگذارد و (هرتزفلد) شرق شناس معروف میگوید که از صدر اسلام تا امروز، در زندگی مردان شبه جزیره عربستان دو چیز تغییر نکرده یکی تراشیدن ریش و دیگری این که هر بامداد میگویند صبحکم الله بالخیر. اما مردان ایرانی در نقاطی که از سلطه اعراب به دور بودند ریش بلند میگذاشتند و زیبائی مرد را در این میدانستند که دارای ریش بلند باشد و در ایران قدیم تراشیدن ریش یکی از انواع مجازاتها بود. در هر حال ریش بلند گیو توجه مردم را جلب کرد و مردم دیدند که وی دارد خانه سلیمان بن صرد خزاعی شد.