تبیان، دستیار زندگی

آمار، امار، هامار، شمار و شماره از مصدر اوستایی « مر » معنی حساب، شمردن، شمارش، به یاد داشتن، از برداشتن. بنابراین آمار یك كلمه كاملا پارسی است كه در ادوار مختلف با گویش های متفاوت به كار رفته است.
در مفهوم كلی، آمار مجموعه داده های عددی مربوط به یك موضوع است. تا قبل از قرن 19 از آمار در زمینه های محدود نظیر مسایل مالیاتی و نظامی استفاده شده و با شروع قرن 19 همراه با تحولات اجتماعی- اقتصادی كه در اروپا وسپس در سایر نقاط جهان پدید آمد انجام خدمات اجتماعی به عنوان یك وظیفه برای كشورها مطرح و بدنبال آن ضرورت برنامه ریزی برای ارایه این خدمات كاربرد آمار را به طور فزاینده گسترش داد تا آن جا كه امروزه در كلیه زمینه های اجتماعی- اقتصادی به عنوان اصلی ترین وسیله شناخت نیازها و امكانات و مهمترین ابزار برنامه ریزی به شمار می رود.
آمار و آمارگیری و سرشماری از دیرباز در كشورهای مختلف جهان سابقه داشته و عموماً به منظور جمع آوری اطلاعات در زمینه امور مالیاتی و نظامی استفاده شده است.واژه آمار ریشه در تاریخ زبان و فرهنگ کهن ایرانی دارد و قدمت آن به زمان هخامنشبان می رسد در زمان هخامنشیان آمار و آمارگیری و سرشماری از جهات مختلف مورد توجه بوده و كراراً برای تعیین تعداد نفوس و میزان محصولات كشاورزی انجام شده است.و تا اواسط دوره اشکانیان واژه هامار یا آمار به معنی شمار و واژه شاهامار به معنی سرشماری به کار می رفته است.به گواه سنگ نوشته ها و آثار مورخان شرق شناس، در زمان داریوش، به منظور جمع آوری آمار، تشکیلات منظمی وجود داشته است و با استفاده از اطلاعات جمع آوری شده، دفاتر مالیاتی و نظامی تدوین می یافته و بودجه مملکتی بر اساس آن تنظیم می شده است. در زمان کوروش نیز آمارگیری در مقیاس وسیع و در تمام پهنه ممالک تابعه حکومت مرکزی ایران انجام می شده و اخذ هرگونه تصمیم درباره ولایات بایستی مبتنی بر شناسائی های محلی و اطلاع دقیق بر کثرت و یا قلّت جمعیت و قدرت و توانایی های مالی آن ولایات باشد. ساسانیان توجه بیشتری به آمار داشتند و امور مالی، کشاورزی و صنعتی و بازرگانی خود را بر اساس آمارها و اطلاعاتی که مأموران سرشماری جمع آوری می کردند، به انجام می رساندند. به گونه ای که در زمان خسرو انوشیروان، برای اخذ مالیات سرانه، ضمن انجام سرشماری نفوس، سن افراد و میزان ثروت آنها تعیین می شد و حتی میزان محصول درختانی مثل نخل، زیتون و تاک تعیین می گردید و بر اساس آن برای افرادی که سن آنها بین 20 تا 50 سال بود، مطابق ثروت و مکنتی که داشتند، مالیات تعیین و آگهی می گردید.
بعد از ظهور اسلام در ایران، آمارهای جمعیتی بیشتر به منظور تعیین تعداد پیروان ادیان مختلف جمع آوری می شد و در همین دوران ثبت جمع آوری آمارهای مربوط به ورود وخروج مسافران و مهاجران و میزان صادرات و واردات شهرها از طریق دروازه بانها و ماموران حكومتی در دروازه ها انجام می گرفت.
در سال 1297 هجری شمسی به منظور ثبت وقایع چهارگانه اداره ثبت احوال كشور تأسیس و با ثبت اطلاعات مرتبط با تولد، فوت، ازدواج و طلاق توسط اداره مذكور ضرورت اطلاع از جمعیت كشور و تعیین سازمانی كه موظفاً به جمع آوری این اطلاعات بپردازد مورد توجه قرار گرفت و منجر به آن شد تا در سال 1303 هجری شمسی آیین نامه ای به تصویب برسد و در این آیین نامه اداره مسؤول آمار و وظایف آن مشخص گردد. براساس این مصوبه مسؤولیت جمع آوری و مركزیت بخشیدن به آمارهای مورد نیاز بر عهده وزارت كشور گذاشته شد.
در خرداد ماه 1318 هجری شمسی اولین قانون سرشماری از تصویب مجلس شورای ملی گذشت و در اجرای این قانون، سرشماری نفوس از همان سال در شهر تهران و در سال 1319 و 1320 هجری شمسی در 33 شهر كشور بتدریج به اجرا درآمد ولی ادامه آن به خاطر وقایع شهریور 1320 معوق ماند.
در اسفندماه سال 1331 هجری شمسی سازمان همكاری آمار عمومی تشكیل و در فروردین ماه سال 1332 قانون آمار و ثبت احوال متنوع و به سازمان همكاری آمار عمومی ملحق شد و به این ترتیب برای اولین بار سازمانی كه منحصراً وظیفه جمع آوری آمار را به عهده داشت به وجود آمد كه در سال 1344 به اداره آمار عمومی وابسته به وزارت كشور تغییر نام و این اداره در سال 1335 هجری شمسی اولین سرشماری عمومی نفوس را در كل كشور به اجرا درآورد.
نیاز روز افزون دستگاههای برنامه ریزی كشور به آمار و اطلاعات و ضرورت همكاری بسیار نزدیك سازمان اصلی تولید كننده آمار با دستگاه برنامه ریزی موجب شد تا براساس قانون سال 1344 اداره آمار عمومی از وزارت كشور جدا و با نام مركز آمار ایران به سازمان برنامه و بودجه وابسته شده و این مركز به عنوان اولین اقدام سرشماری عمومی نفوس و مسكن را طبق قانون در آبان ماه 1345 به مرحله اجرا درآورد و فعالیت های دیگری مثل آمارگیری از هزینه و درآمد خانوارهای شهری و روستایی، آمارگیری نمونه ای كشاورزی روستایی ، سرشماری عشایر و سرشماری از كارگاه های بزرگ و صنعتی و غیره را انجام داد. مطابق قانون تأسیس این مركز، سرشماری كه منظور آمارگیری هایی كه كلیه افراد و واحد های جامعه مورد مطالعه را در بر گیرد و در مواعد مشخص به منظور جمع آوری اطلاعات در زمینه فعالیت های اقتصادی و اجتماعی مانند نفوس، مسكن، كشاورزی، صنعت، ساختمان- بازرگانی- فرهنگی و سایر فعالیت ها صورت می گیرد را انجام می دهد و همچنین آمارگیری نمونه ای كه در واقع جمع آوری اطلاعات آماری از تعدادی افراد یا واحدهای جامعه براساس روشهای علمی آماری كه نتایج آن قابل تعمیم باشد را عهده دار است.