تبیان، دستیار زندگی

مهمترین ریشه های تجاوز عراق به ایران


نویسنده: میثم بشیری

در شهریورماه 1359 دولت عراق با دستور صدام حسین رئیس جمهور آن كشور یك حمله همه جانبه را در طول بیش از 1000 كیلومتر مرز مشترك به جمهوری اسلامی ایران آغاز كرد جنگی كه به مدت 8 سال طول كشید و در نوع خود از طولانی ترین جنگ های قرن بیستم محسوب می گردد. امروزه بر كسی پوشیده نیست و بویژه بعد از ارائه گزارش دبیر كل اسبق سازمان ملل متحد، خاوریز پرزدكوئیار كه جنگ با تجاوز قطعی و مسلم رژیم بعثی عراق آغاز شد در عین حال نكته ای كه به علل مختلف تاكنون پوشیده مانده است اینكه انگیزه ، علل وعوامل آغاز این تجاوز و به عبات دیگر ریشه های سیاسی و تاریخی انجام این حمله چه بوده است؟ دراین مورد بررسی محققانه به دلایل مختف صورت گرفته است. به طور كلی مطالعه جنگ ها اغلب به مورخین و استراتژیست ها واگذار گردیده كه آنها نیز با توجه به تخصص خودروی ملاحظات فنی ،تاكتیكی جنگ ها تكیه كرده و سایر ابعاد وزمینه های بروز جنگ را نادیده گرفته اند.در زمینه آغاز این جنگ تحلیلگران غربی به طور عمده روی اختلافات تاریخی و مرزی ایران وعراق و در نهایت تهدیداتی كه انقلاب اسلامی درایران متوجه دولت عراق كرده بود محدود كردند و كمتر به سایر زمینه ها و ابعاد مستور و حتی مهمتر پرداخته اند.آغاز یك حمله نظامی از طرف یك كشور بر علیه كشور همسایه یقینا آخرین وسیله برای پیشبرد اهداف سیاست خارجی یك دولت نمی باشد و تا زمانی كه با بررسی همه جانبه زمینه مساعدی برای آغاز جنگ فراهم نباشد دولت ها به ندرت دست به چنین ریسك خطرناكی می زنند البته این مسئله هم نیز وجود دارد كه ممكن است در محاسبات خودشان دچار اشتباه شوند ولی همان در قالب و زمینه ابعاد مختلف و آثار همه جانبه جنگ را در نظر گرفته و آنگاه تصمیم به انجام چنین اقدامی می گیرند.
    یك رابطه آشكاری میان منابع در اختیار یك دولت و جنگ وجود دارد . به عبارت دیگر آغاز و اداره جنگ نه تنها تحت تاثیر عزم و تصمیم یك دولت می باشد بلكه تحت تاثیر توانایی هایی آن دولت نیز می باشد. در عصر حاضر آغاز یك جنگ همه جانبه نیاز به منابع وسیع و یا متحدینی دارد چنانچه منابع مورد نیاز از قبیل بنیه اقتصادی برای تامین هزینه های جنگ، نیرو قدرت نظامی برای اجرای چنین تصمیمی و در عین حال متحدینی كه از اهداف جنگ طلبانه آ ن كشور حمایت كنند موجود نباشد احتمال ضعیفی وجود دارد كه دولتی دست به آغاز جنگ و خونریزی با آن همه خسارات غیرقابل پیش بینی بزند همان طور ی كه جفری پاركر مشاهده كرده است یك عامل بازدارنده از بروز جنگ ها به صورت سنتی در اروپا و بویژه قبل از سال1800 میلادی ناشی از فقدان بنیه مالی لازم برای تامین هزینه جنگ های نامحدود بوده است. بنابراین از نظر تاریخی و بویژه در دوران معاصر در جنگ های مدرن باید توجه داشت كه تكیه بر یك علت و انگیزه به عنوان عامل و ریشه بروز جنگ و نادیده گرفتن سایر علل و عوامل عملی ساده اندیشانه ، غیرمحققانه و یا مغرضانه است.
    با در نظر گرفتن همه مسائل ذكر شده در بررسی های مهم سیاست خارجی بخصوص در دوران جدید عوامل متعددو گوناگونی دخالت دارند كه به عنوان متغیرهای مستقل مطرح بوده و تصمیم گیری در سیاست خارجی به عنوان تغییر وابسته بررسی می گردد .
    آنچه كه با توجه به بررسی های انجام شده در تصمیم گیری رژیم عراق مبنی بر آغاز جنگ تحمیلی و تجاوز به ایران به عنوان متغیرهای موثر دخیل بوده است در چند محور كلی خلاصه می شود:
    
    -1 سیستم بین الملل
    -2 ویژگی های شخصیتی صدام
    -3 متغیرها و ریشه های اجتماعی
    -4 عوامل بوركراتیك
    در واقع مجموع عوامل بالاكه هر كدام نیازمند تفسیر مفصلی صدام حسین را مجاب كرد تا در روز 31 شهریور 1359 به مرزهای ایران حمله ور شود.
    

درمورد جنگ تحمیلی و علل وقوع آن، پذیرش قطعنامه و... در داخل كشور بحث های زیادی صورت گرفته كه اكثر آنها ازمنظر درونی و توسط تئوریسین های داخلی انجام شده است . در مطلب زیر، نویسنده برای روشن شدن هرچه بیشتر ذهن نسل جوان در مورد واقعیات جنگ كوشیده است تا تحلیل های سیاستمداران خارجی را نیز در مورد جنگ مورد بررسی قرار دهد.

...

تا كنون نظریه پردازان و تحلیلگران بسیاری علل آغاز جنگ را به طور گسترده بررسی كرده اند. دراین مقاله نیز دیدگاه های تنی چند ازمحققان و شخصیت ها را در خصوص علل وقوع جنگ به اجمال و با توجه به منابع موجود بررسی خواهیم كرد. لازم به تذكر است كه بیان دیدگاه های زیر هرگز به معنی قبول و تأیید كامل آرای ارائه شده نیست و تنها با هدف آگاهی بیشتر مخاطبان صورت می گیرد.
    شهرام چوبین، مدیر بخش پژوهش مركز سیاست های امنیتی در ژنو، شروع جنگ را غیرمنتظره نمی داند. وی در خصوص آثار بدست آمده از انقلاب ایران معتقد است كه تغییر وسیع در كشور و به حاكمیت رسیدن رژیم انقلابی و همچنین ادعاهای آن مبنی بر صدور انقلاب، لاجرم به ثبات منطقه زیان می رساند. به نظر چوبین یكی دیگر از دلایل وقوع جنگ عدم توجه به توازن نظامی بین دو كشور بود. توازن نظامی پیش از انقلاب به سود ایران بود، ولی پس از انقلاب به دلیل عدم استحكام حكومت، نیروهای مسلح ایران وضعیت نابسامانی داشتند و هیچ كدام از ابرقدرت های بزرگ جهان نیز از حكومت انقلابی ایران حمایت نمی كردند.

به عقیده پروفسور رمضانی ، استاد بازنشسته دانشگاه ویرجینیا در آمریكا كه تألیفاتی نیز درمورد ایران دارد، جنگ عراق علیه ایران واكنشی بود نسبت به تهدیدی كه كشورهای عربی - و به ویژه عراق - از اصول گرایی و بنیادگرایی اسلامی در ایران احساس می كردند. او می گوید: «صدام با توجه به ویژگی های فردی و شخصی خود و معضل ژئوپلتیكی عراق می خواست خلأ قدرت ناشی از سقوط شاه و شكل گیری روندجدید در خاورمیانه را بازسازی كند.
به عقیده پروفسور رمضانی، صدام از پیامدهای انقلاب ایران، از جمله تضعیف و به حاشیه راندن رادیكالیسم عراق و هویت ناسیونالیسم عربی ناخشنود بود و به همین منظور جنگ را آغاز كرد.

جیمز بیل، استاد علوم سیاسی و رئیس كالج ویلیام مری دانشگاه ویرجینیا در آمریكا، دلیل واقعی جنگ را درگیری سیاسی برای دست یافتن به برتری و تسلط بر خلیج فارس می داند و می گوید: « رژیم صدام خواستار استیلای سیاسی بر منطقه بود و همچنین نابودی انقلاب ایران كه آن را تهدیدی علیه وضعیت سیاسی كشورهای منطقه می دانست.»

توضیحات ریچارد نیكسون، رئیس جمهوری پیشین آمریكا درباره جنگ ایران وعراق، متأثر از فضای دوران جنگ سرد و نظام دوقطبی جهان است. تغییر رفتار عراق به همان اندازه انقلاب اسلامی موازنه قوا را در منطقه بر هم زده بود . به عقیده نیكسون استراتژی آمریكا در دهه ۱۹۷۰ مهار عراق رادیكال با اتكا بر ایران بودو در سال های ۱۹۸۰ باهدف مهار انقلاب اسلامی با اتكا به عراق طراحی و جنگ عراق علیه ایران نیز به همین منظور آغاز شد.

 آنتنی كردزمن، مدیر مؤسسه بررسی های استراتژیك در آمریكا می گوید: «جنگ ایران و عراق برآیند عوامل تاریخی، فرهنگی و نظامی متعددی بوده است، مانند اختلاف های تاریخی طولانی بین دو فرهنگ و دو ملت عرب و عجم و نیز شخصیت ها و نوع جهان بینی رهبران دو كشور و همچنین اختلاف های جغرافیایی مانند كنترل راه آبی اروند و كنترل نقاط پدافندی مهم در طول مرز زمینی. به ویژه در مناطق وصولی به بغداد و... ، كردزمن علاوه بر اختلاف مرزی میان دو كشور، به تصورات ایران و عراق نسبت به هم نیز اشاره می كند و می نویسد: «عراقی ها بر این باور بودند كه برای سلطه بر خلیج فارس و خاتمه حوادث آن زمان ایران، باید با زور وارد عمل شد.»

فولر، نویسنده و تحلیلگر سابق سازمان سیا و متخصص در امور جهان اسلام كه هم اكنون عضو مؤسسه تحقیقات رند [RAND] وابسته به وزارت دفاع آمریكاست نیز مانند آنتنی كردزمن منازعات مرزی و سیاسی و تاریخی را از علل اصلی آغاز جنگ می داند. او در توضیح این نظریه به بررسی دوره های مختلف می پردازد و چنین نتیجه می گیرد كه مناسبات دو كشور با نظام پادشاهی نسبتاً هماهنگ بود. اما با وقوع انقلاب در عراق صحنه سیاست های منطقه ای به كلی دگرگون شد و این موازنه تغییر كرد وبا انقلاب ایران و ظهور نیروی جدید برآمده از تشیع، ملی گرایی ایران و جنبش توده ای حقیقی، مرحله جدیدی شكل گرفت كه با توجه به اختلاف های تاریخی و مرزی، درنهایت به شروع جنگ انجامید.

ابوغزاله، وزیر دفاع مصر درطول دوران جنگ ایران و عراق، در كتاب خود درباره جنگ عراق و ایران نوشته است: «جنگ ایران و عراق، جنگ بین عرب و فارس بود، كه ریشه تاریخی آن به صدها سال قبل بازمی گردد. وی به تأثیر انقلاب در تغییر توازن منطقه می پردازد و حركت عراق را استفاده از فرصتی مناسب و تكرار نشدنی برای بازیابی نقش ژاندارم منطقه خلیج فارس پس از سقوط شاه می داند.
ابوغزاله همچنین احتمال صدور انقلاب به كشورهای خلیج فارس و ترس دولت های آن ها را عامل پشتیبانی بی حد و حصر مالی كشورهای عربی از صدام معرفی می كند و معتقداست تشكیلات نظامی ایران به هنگام شروع جنگ بسیار ضعیف بود و همین ضعف صدام را به جنگ علیه ایران ترغیب كرد.

سامرانی، از افسران ارتش عراق كه در گذشته مسئول میز ایران در سرویس اطلاعاتی عراق بود و بعدها از عراق متواری شد و به گروه های اپوزیسیون عراق پیوست، می گوید: «پس از پیروزی انقلاب اسلامی، رژیم عراق تصور می كرد اگر تشنجات و بحران حاكم بر روابط عراق و رژیم ایران به داخل ایران هدایت نشود، این بحران به داخل عراق سرایت می كند.
رژیم عراق به این نتیجه رسیده بود كه فرصت طلایی لازم برای رهایی از نفوذ ایران در عراق و زمینه های لازم برای ابطال معاهده ۱۹۷۵ الجزایر و برگشت كامل حاكمیت و سلطه بر اروند رود بر مبنای معاهده ۱۹۳۷ و تعدیل خط مرزی و پشتیبانی از عرب های اهواز به منظور شروع یك انقلاب و برافروختن آتش فتنه های قومی در بلوچستان و كردستان و... به منظور سرنگونی رژیم جمهوری اسلامی فراهم شده است.»

افرایم كاراش، از محققان و تحلیلگران یهودی امور نظامی كه در مورد جنگ ایران و عراق نیز بررسی های متعددی كرده است، انقلاب ایران را با انقلاب فرانسه و روسیه مقایسه می كند و معتقد است كه آرمان های جدید انقلاب و مخالفت ایران با وضع جهان اسلام در آن زمان و نیز از هم گسیختگی ساختار نظامی ایران از عوامل اصلی جنگ بود.
كاراش می افزاید: «از سوی دیگر تلاش و علاقه رژیم عراق برای تجزیه ایران نیز از دیگر دلایل بروز جنگ به شمار می آمد.»
به عقیده وی در سال ۱۹۷۹ و پیروزی انقلاب، صدام دیگر نمی توانست برتری ایران را كه منجر به امضای قرارداد الجزایر در سال ۱۹۷۵ شده بود تحمل كند، زیرا به رسمیت شناختن این برتری به سقوط تدریجی رژیم بعث منجر می شد و لذا عراق ترجیح داد از برتری نسبی خود استفاده كند، زیرا برای نخستین بار در ۱۰ سال اخیر برتری قوای نظامی با عراق بود.