تبیان، دستیار زندگی

- آقای ملکی فکر می کنید علل و عوامل وقوع جنگی درحد و اندازه های جنگ تحمیلی عراق علیه ایران چه بود؟
هر پدیده ای در دنیا علت های مختلفی دارد و در مسیر تحول خود از پارامترهای مختلفی استفاده می کند. اما از نظر من با وجود اینکه علل و عوامل متعددی می توان برای جنگ تحمیلی برشمرد اما شاید مهمترین علت حمله عراق به ایران درشهریور 1359 مشکل اساسی عراق در زمینه ژئوپولتیک بود. در علم ژئوپولتیک کشورها از لحاظ اندازه، جمعیت، شکل کشور، دسترسی به آب های آزاد و منابع کانی و انسانی بررسی می شوند و اگر از این منظر به عراق نگاه کنیم عراق مهمترین کشور عربی بوده و هست که بیشترین آب شیرین کشورهای عربی را در اختیار دارد، بزرگترین تولید کننده خرما و موادغذایی بود و از لحاظ نفت و گاز هم بعد از عربستان دومین کشور بوده و در نهایت از لحاظ منابع انسانی نیز بیشترین تحصیل کردگان را در بین اعراب حتی بیشتر از مصری ها داشت. ولی این کشور از یک لحاظ همیشه رنج می برد و آن دسترسی به فضای باز بین المللی بود که می توان آن را به دسترسی به دریاهای آزاد تعبیر کرد. عراق بین 15 تا 60 کیلومتر دسترسی به آبهای خلیج فارس دارد که این تفاوت بخاطر وضعیت جزر و مد است. این دسترسی در گذشته سخت نبود چون امپراتوری عثمانی شبه جزیره عربستان را داشت و مسلط به دریای مدیترانه و دریای سیاه بود اما از 1920 به بعد که موضوع استقلال عراق پیش می آید و از 1932 که قیمومیت انگلستان از عراق برداشته می شود این مساله به عنوان مهمترین موضوع بین زمامداران عراق مطرح می شود که چگونه می توان با بقیه دنیا در تماس باشیم، بعد از آن نفت و گاز کشف شد و عراق به این امر بیش از پیش احساس نیاز کرد، حسن البکر و صدام حسین از ابتدا به این موضوع فکر می کردند تا اینکه عراق از 1968 به بعد به تدریج قدرت یافت ولی این قوت آنچنان نبود که بتواند در برابر ایران عرض اندام کند ، در سال 1975 معاهده پست همجواری و مرزهای دولتی که در سعدآباد تهران منعقد شد نه تنها تنگنای استراتژیک عراق را بازنکرد بلکه به دلیل فشارهایی که ایران به اراضی کردنشین عراق وارد کرد این کشور مجبور شد مرزهای آبی خود را تا وسط یا تالوگ کاهش دهد و باز تنگنای قبل برای عراق شدیدتر شد.

اینها همه عواملی شد تا اینکه در سال 1979 صدام حسین خودش قدرت را در دست گرفت و درصدد بود تا آن جاه طلبی که از روزگار جوانی در درونش بود را در رویارویی با کشوری عملی کند، کشوری که در دوران انقلابی خود قرارداشت و دارای ارتشی تضعیف شده بود و از طرفی کودتاهای گوناگون همچون کودتای نوژه و از این قبیل موجب نگرانی ایران شده بود، از سوی دیگر بین برخی مقامات نزاع و درگیری بود به عنوان مثال دریادار مدنی دستورات تهران را اجرا نمی کرد و در این وضعیت داخلی به هم ریخته صدام طعمه خود را پیدا کرد بنابراین می توان گفت که عامل اصلی جنگ تصویری بود که صدام در ذهن خود مبنی بر قدرت دادن به عراق داشت تا به رهبر بلامنازع کشورهای عربی تبدیل شود و به اصطلاح از مرزهای شرقی امت عربی دفاع کند و شاید حقارت هایی که توسط رژیم صهیونیستی علیه اعراب به وجود آمده بود را ترمیم کند. در همین رابطه اگر روزنامه های عربی آن زمان را ورق بزنیم مشاهده می کنیم که از صدام با عناوینی همچون صلاح الدین ایوبی و غیره یاد می کنند و به همین دلیل بود که کشورهای عربی کمک های مالی بسیاری به عراق کردند و حتی پشت توپ های جنگی عراق ایستادند و به صورت نمادین به سمت ایران شلیک کردند تا بگویند ما هم در این جنگ و در مبارزه با ایران با عراق هستیم.

- یعنی این همگرایی بین دولت های عرب از ابتدا وجود داشت؟
در آن سال ها صدام توانسته بود مقامات عربی را فریب دهد و مهمترین آنها از جمله کویت، عربستان و امارات عربی که از لحاظ مالی غنی بودند را به سمت خود جذب کند و بدین ترتیب حدود 14 میلیارد دلار در طول جنگ به صدام کمک کردند، همچنین از لحاظ سیاسی اردن، مصر، یمن جنوبی کمک های بسیاری به عراق کردند و از نظر بنده ایران با همه این شرایط استراتژی ماهرانه ای را پیش گرفت که نگذاشت جنگ عراق علیه ایران به یک جنگ عربی و ایرانی تبدیل شود چرا که ایران با نزدیک شدن به سوریه، لیبی، الجزایر، لبنان، عمان و سودان توانست به نوعی جنگ را از حالت عربی و ایرانی آن خارج کند و در سال های آخر جنگ خوشبختانه ایران در سیاست خارجی خود بهتر عمل کرد و مانع برگزاری اجلاس سران عدم تعهد در بغداد شد که موفقیت بزرگی بود.

- ارزیابی شما از اوضاع سیاسی کشورهای حاشیه خلیج فارس و در کل منطقه خاورمیانه در دوران دفاع مقدس چیست؟
شاه ایران در سال 1972 پیشنهاد کرد که در این منطقه یک سازمان همکاری منطقه ای به وجود آید با اینکه در آن موقع به لحاظ وجود جنگ سرد و سیستم دوقطبی، اکثر کشورهای عربی حول محور واشنگتن بودند یعنی ایران، عربستان، قطر، کویت، بحرین، عمان و یمن شمالی طرفدار آمریکا بودند و عراق، یمن جنوبی و غیره طرفدار مسکو بودند. کشورهای عربی احساس می کردند ایران به دلیل منابع انسانی و طبیعی خود حاکم بلامنازع سازمان خواهد شد کما اینکه در غیاب ایران عربستان این نقش را بازی می کرد. درهر صورت آنها پاسخ ایران مبنی بر تشکیل سازمان منطقه ای را ندادند ولی همکاری های خوبی داشتند از طرفی نباید فراموش کنیم که این درحالی است که برخی از این کشورها در همان ایام متولد شدند. روابط تهران با این کشورها خوب بود ولی تسلط با ایران بود تا اینکه در سال 1979 با فروپاشی نظام شاهنشاهی در ایران این کشورها از این وضعیت نگران شدند. به هرحال این کشورها ایران را تهدیدی جدید برای خود به شمار آوردند به طوری که از سال 1979 به بعد تهدیدهای تندروانه و مسائل افراطی گری را به ایران نسبت دادند و در چنین موقعیتی ایران تلاش کرد روابط خود را با این کشورها بهبود بخشد که تا حدی هم موفق بود ولی به هرحال یک کشور انقلابی مهمترین موضوعش مسائل داخلی است شاید ایران در آن سال ها به دلایل متعدد از جمله تغییر متوالی وزیر امور خارجه که در یک سال چهار وزیر عوض شد روابطش به صورت مرتب مورد بازنگری قرار نگرفت و این تصویر ایران به عنوان یک کشور ترسناک باعث تشکیل شورای همکاری خلیج فارس در سال 1981 شد، پس از آن این کشورها قراردادهای متعددی را با کشورهای بزرگتر مثل آمریکا، فرانسه، انگلیس و اتحاد جماهیر شوروی بستند و این تصویر تا سال 1990 ادامه داشت تا اینکه در هشت اوت 1990 این تصویر در خلیج فارس شکسته شد زمانی که نیروهای عراقی این بار نه به سمت ایران بلکه به سمت کویت حمله کردند و در عرض 4 ساعت یک کشور عربی به اصطلاح خود برادر را اشغال کردند و بعد به سمت عربستان سرازیر شدند بنابراین وضعیت خلیج فارس در ابتدای جنگ تحمیلی یک وضعیتی بود که همه کشورها از ابتکار عراق خشنود بودند، کشورهایی که طرفدار واشنگتن بودند از موضوع گروگانگیری و شعار ضدآمریکایی انقلاب اسلامی ایران نگران بودند و به این دلیل از حمله خشنود شدند و آنهایی که طرفدار شوروی بودند به صورتی دیگر خشنود بودند کشورهایی مثل لیبی، یمن جنوبی و عراق از این حمله خوشحال بودند چون انقلاب ایران نشان داد اگر با واشنگتن و مرکزیت آمریکا و نفوذ این کشور در منطقه مخالف است به همین اندازه با نفوذ شوروی نیز مخالف است و ایران این موضوع را در چند مرحله ثابت کرد یکی در سال 1971 بند 6 معاهده دوستی و مودت بین ایران و شوروی سوسیالیستی روسیه که ایران در فروردین 1358شمسی یا 1979 میلادی توسط شورای انقلاب آن را لغو کرد این بند ناظر بر این بود که نیروهای روسی هر لحظه احساس خطر کنند می توانند بدون اجازه وارد ایران شدند.

مورد بعد افغانستان بود که امام صریحا به سفیر اتحاد جماهیر شوروی در ایران گفت که ایران مخالف هرگونه تجاوز به افغانستان است و در طول جنگ هم چند بار برنامه های جاسوسی شوروی و سازمان کا گ ب در ایران کشف شد و چند بار شوروی از ایران خواست که این موارد اعلام نشود چون باعث می شد شبکه هایی از جاسوسی شوروی در غرب هم لو رود و اتفاقا ایران هربار این موارد را اعلام کرد. این نفوذ به حدی بود که فرماندهی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران را جاسوس خود کرده بودند که البته بعدها دستگیر و اعدام شد. بنابراین شوروی نیز در جنگ متحد عراق بود و باید گفت زمانی که جنگ آغاز شد ایران تنها بود و هیچ کشوری از ایران به دلایل مختلف گروگانگیری و غیره حمایت نمی کرد و حتی به یاد دارم زمانی که قرار بود فصلنامه ای درباره سیاست خارجی ایران به چاپ برسانیم مدت ها جستجو می کردم که تنها یک مقاله خارجی درخصوص تجاوز عراق و مقصر بودن این کشور پیدا کنم که پس از حدود 6 ماه بالاخره یک موسسه ای در هلند به نام کلینگندال مقاله ای را به چاپ رسانید که نشان می داد این جنگ یک تجاوز آشکار از سوی عراق است.

- شما به موضع دولت های عرب اشاره کردید و اینکه آنها از صدور انقلاب ایران وحشت داشتند آیا ملت های آنها نیز چنین موضعی داشتند؟
انقلاب ایران تحرکات زیادی را در کشورهای گوناگون اسلامی به ثمر رساند از جمله در فلسطین که مقاومت فلسطینیان را تقویت کرد اما مساله این است که مردم کشورهای اسلامی با انقلاب ایران خشنود شدند چرا که آنرا نوعی بازگشت به خود می دیدند نه بازگشت به غرب، ولی اندازه گیری این اشتیاق کار مشکلی است زیرا اکثر کشورهای منطقه دارای حکومت های مطلقه و دیکتاتوری بودند و درکل منطقه حتی یک نمونه رای گیری وجود نداشت و مردم امکان ابراز نظرات خود را نداشتند ، با همه این احوالات در مصر، بحرین، اردن، عربستان و دیگر جاها جرقه هایی دیده شد اما خیلی زود در اثر سرکوب دولت های آنها از بین رفت.

- با همه مواردی که به آنها اشاره کردید از جمله اوضاع سیاسی منطقه و موضع گیری کشورهای عربی در برابر ایران و همراهی آنها با عراق فکر می کنید که صدام به اهداف اولیه خود در جنگ نایل شد؟
اگر با تحلیلی که در ابتدا ارایه شد مبنی بر اینکه عراق خواستار شکستن تنگنای بین المللی بود بخواهیم پاسخ دهیم باید گفت عراق به این هدف نرسید و حتی در طول جنگ وضع عراق خراب تر شد زیرا ایران در جنگ استراتژی هایی را داشت که بلافاصله در روز بعد از آغاز جنگ و حمله به فرودگاه مهرآباد ایران ترمینال های نفتی البکر و الامیه در شمال خلیج فارس را درهم کوبید و عراق دستش از خلیج فارس از لحاظ دریایی کاملا کوتاه شد و تنها حملاتی را به کشتی های ایران می کرد و اینکار را با موشک ها و هواپیماهایی که از کشورهای مختلف گرفته بود انجام می داد. بخصوص یکی از مهمترین این هواپیماها، هواپیماهایی بود که فرانسه به نام "سوپراتاندارد" در اختیارعراق گذاشت اما از آنجایی که این هواپیما بسیار استراتژیک و پیچیده بود فرانسه آن را فقط به عراق، اجازه داد و عراق با همین هواپیما، کشتی های نفتی ایران را هدف می گرفت، اما به نظر بنده عراق به اهداف دیگرش رسید اول اینکه انقلاب ایران را درگیر جنگی هشت ساله کرد و اکثر پتانسیل ایران را مصروف این جنگ کرد، و این توان در جلوگیری از شکست خرج شد تا مانع از اشغال خاک ایران شود. از طرفی حدود 200 هزار نفر از مردم ایران در این جنگ به شهادت رسیدند که اکثرا افرادی جوان و باهوش و بااستعداد بودند که ممکن بود در آینده جزو نخبگان ایران شوند، نکته دیگر خود حضرت امام است که شخصیتی چند بعدی و عارف بود امام یک فقیه مجاهد بود، جنگ باعث شد جنبه های عرفانی، علمی و معنوی امام خمینی مغفول بماند چرا که امام مشغول فرماندهی جنگ بود و این موقعیت باعث شد مردم ایران نتوانند از ابعاد مختلف امام استفاده کنند و تنها بخشی کوچک از امام در اختیار ما قرارگرفت و سومین نکته این است که به هرحال انقلاب ایران دارای یک گشت آوریا ممنتوم خیلی قوی بود مثل اتومبیلی که سرعت گرفته باشد و می توانست مدت ها باهمان سرعت به حرکت ادامه دهد درواقع می توانستیم با روحیه انقلابی تحولی عظیم در بخش های مختلف جامعه ایجاد کنیم و درعین حال یک کشور نمونه از لحاظ توسعه شویم ولی همه اینها تحت الشعاع جنگ قرار گرفت و اداره جنگ جایگزین این مسائل شد و این از عوارضی است که بر ایران وارد شد.

- و به عنوان سوال پایانی می خواستم بپرسم که با توجه به اینکه سازمان های بین المللی و منطقه ای از بعد از جنگ جهانی دوم نقش نسبتا تعیین کننده ای در تحولات بین المللی داشته اند فکر می کنید این مجامع بین المللی تا چه حد برآغاز و پایان جنگ تاثیرگذار بودند و در کل عملکرد آنها را چگونه ارزیابی می کنید؟
سازمان ها دو نوع هستند یکی سازمان ملل و دوم دیگر سازمان ها در سطح دنیا، شورای امنیت سازمان ملل متحد از قبل از جنگ یکی دو قطعنامه داشت که یکی ازمهمترین آنها مربوط به جریان گروگانگیری می شد که درخواست آزادی گروگان ها بدون هیچ قید و شرطی را داشت لذا زمانی که جنگ آغاز شد همان روز اول بیانیه ای توسط رییس شورای امنیت صادر شد ولی تا مدت ها موضوع جنگ ایران و عراق فراموش شد چراکه ایران خیلی دسترسی به شورای امنیت نداشت و از آن طرف نیز شورای امنیت به نوعی از ایران گله مند بود و کینه گذشته را داشت، بنابراین ما با شورای امنیت تعامل آنچنانی نداشتیم و این بود تا بعد از یک سال که ایران توانست خودش را دریابد و حصر آبادان را بشکند و از سوی دیگر خرمشهر را آزاد کند از این به بعد شورای امنیت به تدریج وارد شد تا اینکه در قطعنامه 598 دیپلمات های ایرانی خیلی فعالیت کردند و با دبیرکل سازمان ملل، معاونین و مشاوران او تعامل کردند تا چیزی به وجود آمد که ایران هم قبول کرد، اما درمورد سازمان های دیگر باید گفت دربرخی از آنها عراق خیلی نفوذ داشت، یوگسلاوی سابق و هند در آن سالها به صورت بسیار فعال در جنبش عدم تعهد حضور داشتند وعراق رابطه نزدیکی با آنها ایجاد کرده بود و سعی می کرد که از طریق این جنبش ایران را از لحاظ سیاسی منزوی و محکوم کند، در اوایل تا حدودی موفق بود ولی با فعالیت های وزارت خارجه این امر کمرنگ شد تا اینکه در اجلاس وزرای امور خارجه کشورهای جنبش عدم تعهد که در دهلی نو برگزار شد ایران توانست اجلاس سران را که قرار بود در بغداد برگزار شود را لغو کند و این موفقیتی بزرگ برای ایران بود.از سویی دیگر سازمان کنفرانس اسلامی نیز فعال بود و هیاتی به رهبری ضیاالحق از پاکستان به ایران آمد که یاسر عرفات و روسای جمهور چند کشور هم در آن حضور داشتند و با امام ملاقات کردند. امام خمینی (ره) به آنها فرمودند که زمانی این جریانات پایان می یابد که اشغالگر عقب نشینی کند و بعد مذاکرات انجام شود. مجامع دیگری هم بود مثل شورای همکاری خلیج فارس یا اوپک و از این قبیل ولی نظر ایران این بود که تا عنصر تجاوز رفع نشود همه این موارد بی فایده است و از نظر بنده نیز این حرکت خوبی بود چرا که صدام حساب ویژه ای کرده بود تا بعد از آنکه اراضی خوزستان و ایلام و برخی از استان های مرزی را گرفت به آتش بس تن دهد و بعد از آن با ایران مذاکرات طولانی کند چیزی که از 1967 تا امروز در قضیه اعراب و اسراییل اتفاق افتاده است. ایران این ترفند را اینگونه خنثی کرد که هرگونه کار سیاسی لزوما باید با بازگشت به مرزهای بین المللی همراه باشد.

- اگر در آخر سخنی مانده بفرمایید ؟
خیر، من از شما بخاطراحساس وظیفه در زمینه دفاع مقدس تشکر می کنم و امیدوارم موفق باشید.

گفتگو از سید حامد حجت

بسیار عالی